انگیزه اصلی در بیشتر موارد ازدواج، تشکیل خانواده است و اساس تشکیل خانواده نیز بر شهوت جنسی استوار شده است. توضیح این مهم در نوشتاری جداگانه با عنوان «شهوت، اعجازگرِ ویرانگر» ارایه می‌گردد.

در هر صورت، انگیزه غالب ازدواج، در افق کوتاه، ارضاء غریزه جنسی است و در افق بلند، تشکیل خانواده.

اما مسلم مواردی از ازدواج نیز هست که علاوه بر انگیزه جنسی، انگیزه‌های دیگری هم برای ازدواج پیدا می‌شود و در برخی موارد نیز اصلا انگیزه اصلی ازدواج، جنسی نیست.

از جمله انگیزه‌های غیر جنسی در ازدواج، انگیزه امنیتی است.

با توجه به شرایط اجتماعی، در مواردی زنان تنها، در معرض برخی از آسیبهای اجتماعی و فردی قرار می‌گیرند. از این رو برای آرامش زندگی، ازدواج را برمی‌گزینند.

زنی مزاحم دارد، زنی که دوستانش را به خاطر ترس آنها از رابطه شوهرانشان با این زن، از دست می‌دهد، زنی که پیوسته در معرض خواستگاری قرار می‌گیرد، زنی که حقوق مالی و غیر مالیش در معرض خطر است و…، ازدواج این گروه، همگی با انگیزه امنیت اجتماعی است.

دختری که پس از بلایای طبیعی یا جنگ و یا… همه بستگانش را از دست داده، برای داشتن تکیه‌گاهی مطمئن، ازدواج می‌کند، در این گروه قرار دارد و…

زن و دختر در این گروه به دنبال حمایت است تا از آسیبهای متفاوت محافظت شود و به آرامش برسد.

از جمله انگیزه‌های غیر جنسی در ازدواج، انگیزه مالی است.

انگیزه مالی شکلهای متفاوتی دارد. از جمله آن کابین (مهر)‌، اداره زندگی (نفقه)، میراث، رفاه در زندگی و… است.

از جمله انگیزه‌های غیر جنسی در ازدواج، انگیزه شهرت و مقام است.

به این مجموعه انگیزه‌های تابعیت و مهاجرت، تحصیل، درمان، تجارت، خرید ملک، فرزندخواهی به شکل عام یا پسرخواهی به شکل خاص و… بیفزایید.

یکی از انگیزه‌های مهم در ازدواج، نیازهای عاطفی است که بسیار ندیده گرفته می‌شوند. این نیاز آن چنان شدید است که انواع گدایی محبت را در دوران معاصر آفریده است.

شرکتهایی که سرویس دهی آنها در زمینه‌های مادر اجاره‌ای، فرزند اجاره‌ای، رفیق اجاره‌ای، هم آغوش اجاره‌ای و… تعریف شده است. شما هم همسر اجاره‌ای را به این سرویس‌ها بیفزایید.

درک عمق فاجعه گدایی محبت، نیاز به افق بلندی از دانش‌ها و تجربیات متنوع روانشناسی و اجتماعی دارد.

بگذریم. از جمله انگیزه‌های غیر جنسی در ازدواج، انگیزه عاطفی است.

تأکید می‌کنم که در بسیاری از موارد، انگیزه‌های متفاوت برای ازدواج مجتمع می‌شوند، که شدت و ضعف آنها متفاوت است. اما در مواردی نیز ازدواج با انگیزه مشخصی صورت می‌پذیرد.

برای ازدواج شرایط شرعی و اخلاقی متعددی بیان شده است و این که ازدواج با چه کسانی شایسته است و چه در مواردی شایسته نیست. به عنوان نمونه چند روایت می‌آوریم:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ إِذَا جَاءَكُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ دِينَهُ وَ أَمَانَتَهُ يَخْطُبُ إِلَيْكُمْ فَزَوِّجُوه‏

پیامبر خدا فرمود: کسی که دین و امانتداریش را می‌پسندید اگر از (دختران) شما خواستگاری کرد، پس به او زن دهید.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: الْكُفْوُ أَنْ يَكُونَ عَفِيفاً وَ عِنْدَهُ يَسَار

امام صادق علیه السلام: همتا (و کفو شما در ازدواج) این است که پاکدامن باشد و به مقدار گذران زندگی هم داشته باشد.

از جمله از احکام ازدواج این است که نباید هیچ گونه تدلیسی در کار باشد و اگر تدلیس شده باشد یا برخی عیوب وجود داشته باشد، زوجین یا «ولی» زوجین می‌توانند عقد را بهم زنند و…

از جمله از احکام ازدواج این است که اگر نزدیکی یا تمتع دیگری، به هر دلیلی برای زن زیان‌آور باشد، این عمل بر مرد حرام می‌گردد.

البته برای این که تضییعی در حق مرد نشود، احکام جبرانی برای مرد هم در نظر گرفته شده است که به حسب موارد مختلف است.

از جمله احکام…

کلیات این گونه احکام، میان مرد و زن مشترک است.

در میان همه احکام مشترک ازدواج، چند حکم ویژه برای دختر وجود دارد که به منزله چتر حمایتی برای اوست.

در ادامه توجه شما را به برخی از چترهای حمایتی جلب می‌کنم.

شرایط و صلاحیتهای عمومی متعددی برای ازدواج مطرح شده است. از جمله این شرایط شرط عقل و بلوغ و رشد است.

از میان تمامی شرایط ازدواج، شرط رشد پرچالش‌ترین آنهاست.

شباهتها و امتیازات میان سه شرط یاد شده، موجب پیچیدگی در بسیاری از مسایل فقهی و حقوقی و اجتماعی شده است.

از این رو نیازمند درک حداقلی از این مفاهیم هستیم. اما به دلیل همپوشی شرط عقل با بلوغ عقلانی تنها به مفهوم بلوغ و رشد اشاره می‌کنیم.

بلوغ تقسیم شده است به: بلوغ سنی، بلوغ جسمی، بلوغ جنسی، بلوغ اقتصادی، بلوغ شخصیتی، بلوغ عقلانی، بلوغ فرهنگی، بلوغ سیاسی و….

برای شناخت ابعاد متنوع بلوغ، می‌توان از نقطه مقابل هر کدام کمک گرفت (شناخت از راه ضد).

مثلا بلوغ جسمانی، در مقابل نوجوانی یا کودکی قرار دارد.

در بسیاری از موارد ترکیب بلوغ با جزء دوم، نشان از درجه بلندی در حوزه مربوطه است مانند بلوغ عقلانی.

اما بلوغ جنسی از تمایل به جنس مخالف (که همراه با شناخت اجمالی مردانگی و زنانگی است) آغاز شده و تا اتصاف کودک به مرد و زن ادامه می‌یابد و در نهایت به درجه توانایی تولید مثل می‌رسد. بلوغ جنسی غالبا برای همان درجه اول به کار می‌رود.

یکی از احتمالات در تعریف رشد هم این است که: توانایی مدیریت حداقلی در یک بستر معین را داشته باشد.

مثلا کسی که بتواند امور مالی خود را با نمره حداقلی قبولی، اداره و مدیریت کند، رشد مالی دارد.

کسی که بتواند نمره حداقلی در تصمیم گیری در امر ازدواج بگیرد، رشد ازدواج دارد.

کسی که بتواند نمره حداقلی در…

بر اساس تعریف یاد شده، در حوزه فقه و حقوق و جامعه و…، رشد کاربرد بیشتری دارد.

پرسشی که در اینجا قابل طرح است این است که اگر کسی رشد شایسته را نداشته باشد در حوزه‌های یاد شده چه باید بکند؟

پاسخ این پرسش را در ادامه ببینید.

در گذشته در بسیاری از موارد، بلوغ سنی و جسمی و جنسی و اقتصادی، همزمان بود. از این رو چالشی وجود نداشت.

مثلا جوان روستایی به سن پانزده سالگی که می‌رسید، حداقل قابل قبولی در سه حوزه بلوغ سنی و جسمی و جنسی داشت.

با توجه به سبک زندگی در چنین موردی، جوان، خودش سرمایه کار بود و امکان زندگی قانعانه‌ای برایش فراهم. پس بلوغ اقتصادی حداقلی نیز وجود داشت.

با اجتماع بلوغ‌های یاد شده، مشکلی برای ازدواج چنین فردی نبود.

جوان روستایی نمونه منحصر نیست، اما به خاطر روشنی مصداق، از این نمونه استفاده کردیم.

هدف از این مثال روشن ساختن این است که هم زمانی بلوغ سنی، بلوغ جسمی و بلوغ جنسی با استقلال اقتصادی، رشد را هم می‌آفرید و هیچ چالشی به وجود نمی‌آید.

زمانی زندگی طبیعی، برای بیشتر افراد این گونه بود.

اما دوران ما فرق کرده است، بسیار ممکن است کسی بلوغ سنی و جسمی و جنسی پیدا کرده باشد، اما رشد در امر ازدواج نداشته باشد. اتفاقا این امر مصادیق فراوانی هم دارد.

مشکله‌ای که این جا قد علم می‌کند این است که با بلوغ جنسی (اعم از این که با بلوغ سنی و جسمی همراه باشد یا خیر) چه باید کرد.

از یک سو نیاز وحشی شهوت زنده شده است و از سوی دیگر فاقد رشد در امر ازدواج است.

رها کردن افسار گسیخته ارضاء شهوت، مشکلاتی دارد.

سپردن سکّان ازدواج به دست غیر رشید هم مشکلاتی بیشتر دارد.

تعطیلی ازدواج هم که وضعش معلوم است.

اینجاست که خلأ نقش «مدبر مهربان»، خود را نشان می‌دهد.

فاجعه در وضعیت موجود جامعه ماست که با: ۱- بلوغ اقتصادی بسیار دیر هنگام، ۲- بلوغ شخصیتی دیر هنگام، ۳- بلوغ جسمی عادی یا با اندکی تأخیر، اما با ۴- بلوغ جنسی زودرس روبرو هستیم.

از یک سو از رشد، به خصوص رشد در ازدواج، خبری نیست. از یک طرف غریزه جنسی تبدیل به غول وحشتناکی شده است که می‌خواهد تمامی ساختارهای فردی و اجتماعی را در هم شکند.

تنها راه برون رفت از بن‌بست یاده شده دو امر است: ۱- دخالت «مدبر مهربان» در امور غیر رشید و ۲- ازدواج موقت.

بحث ازدواج موقت، نیازمند مجالی مستقل است، از این رو در اینجا کاری به آن نداریم.

اما آنچه مرتبط با بحث ماست نقش ضروری «مدبر مهربان» در امر ازدواج غیر رشید است.

مباحث پیشین روشن ساخت که افراد غیر رشید نیازمند «مدبر مهربان» هستند. با «مدبر مهربان» در واقع، رشد تنزیلی و جبرانی جای رشد فرد را پر کنند.

اینک باید دید که چه کسی شایستگی تدبیر افراد غیر رشید را دارد.

در ادبیات دینی از «مدبر مهربان» امور غیر رشید، با تعبیر «ولی» یاد می‌شود.

اسلام دقیق‌ترین و آسان‌ترین مسیر را در انتخاب «ولی» برگزیده است و آن پدر فرد غیر رشید است.

نزدیک‌ترین و دلسوزترین فرد به غیر رشید، پدر و مادر او هستند. علاوه این که پدر و مادر با ایثار و فداکاری که در آنهاست، این مسئولیت را رایگان، حتی با افتخار به عهده می‌گیرند.

در میان پدر و مادر، به توضیحی که در مجال خودش آمده، احساس مادر قوی‌تر از پدر و تدبیر پدر قوی‌تر از مادر است.

بنا بر این شایسته‌ترین فرد برای ولایت بر افراد غیر رشید، پدر است که مدبرتر است.

در اسلام نیز «ولی» افراد غیر رشید پدر آنهاست.

با توجه به توانایی‌های گذشته، آن هم در آب و هوای گرم، بلوغ دختران بسیار پیشتر از دوران کنونی بوده است و نوعا در سن ده سالگی به بلوغ می‌رسیدند. اما نوع آنها مدیریت حداقلی برای ازدواج نداشته‌اند. از این رو ضرورت إعمال ولایت پدر به میان می‌آید.

در روایتی چنین آمده است:

عَنْ فَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا تُسْتَأْمَرُ الْجَارِيَةُ الَّتِي بَيْنَ أَبَوَيْهَا إِذَا أَرَادَ أَبُوهَا أَنْ يُزَوِّجَهَا هُوَ أَنْظَرُ لَهَا وَ أَمَّا الثَّيِّبُ فَإِنَّهَا تُسْتَأْذَنُ وَ إِنْ كَانَتْ بَيْنَ أَبَوَيْهَا إِذَا أَرَادَا أَنْ يُزَوِّجَاهَا.

دختری که نزد پدر و مادرش زندگی می‌کند، هنگامی که پدرش بخواهد او را شوهر دهد، از او طلب امر نمی‌شود. زیر پدر بیناتر به (مصلحت واقعی) دختر است. اما زنی که یک بار پیش از این ازدواج کرده، هر چند نزد پدر و مادرش زندگی می‌کند، اگر پدر و مادرش بخواهند او را شوهر دهند، از او اجازه می‌گیرند.

ویژگی‌های پدر نسبت به از افراد غیر رشید، از جمله نابالغین موجب استحکام بیشتر چتر حمایتی آنها می‌گردد.

هر چند ویژگی مهربانی و تدبیر پدر برای اطمینان از إعمال درست ولایت، کفایت می‌کند، اما در اسلام قید رعایت مصلحت نیز در إعمال ولایت افزوده شده است.

به این ترتیب ولایت پدر در صورتی است که مصلحت فرزند غیر رشیدش را به درستی بشناسد و آن را رعایت نماید.

بنا بر این، چتر حمایتی افراد غیر رشید ضمانت اجرایی بیشتری پیدا می‌کند.

این ضمانت اجرایی، حاصل ترکیب احراز قطعی مصلحت با مهربانی و تدبیر است.

سرفصل «جنگ پیچیده رشد و بلوغ جنسی» ضرورت دخالت «ولی» در ازدواج غیر رشید را به خوبی آشکار ساخت.

آن چه در آن بحث گفته شد، تنها از منظر ازدواج با انگیزه جنسی بود که طبعا مربوط به نابالغین سنی با بلوغ جنسی زودرس بود.

اینک ازدواج با سایر انگیزه‌ها را هم وارد میدان تحقیق کنید، آن گاه اهمیت فوق العاده جایگاه ویژه چتر حمایتی اذن «ولی» بیشتر آشکار می‌شود.

در ادامه سراغ یکی از مصادیق پر چالش می‌رویم که ازدواج دختر نابالغ است.

روشن شد که چتر حمایتی «ولی» با سه امر تقویت شده است: یکی انتخاب مهربانی مدبر به عنوان «ولی» و دیگری شرط رعایت مصلحت غیر رشید.

همان گونه که بارها تأکید کردیم، ولایت در مورد فرزندان غیر رشید است، خواه بالغ باشند و خواه نابالغ. همچنین ولایت پدر اختصاص به امر ازدواج ندارد، بلکه همه امور را فرامی‌گیرد. همچنین ولایت پدر در مورد نابالغین نیز اختصاصی به دختر ندارد و شامل پسر هم می‌شود.

این امر در همه موارد پذیرفته شده است. یعنی اقدام پدر برای خرید خانه برای پسر و دختر خردسال امری است که از سوی همه پذیرفته شده است. انتخاب مدرسه مناسب برای پسر و دختر خردسال از سوی همه پذیرفته شده است. انتخاب مراکز درمانی برای پسر و دختر خردسال از سوی همه پذیرفته است. و….

اما در میان همه موارد أعمال ولایت پدر، إعمال ولایت پدر در تزویج دختر نابالغ، دچار چالش شده است!!!

مسلما پدر موظف است که مصلحت دختر را در اصل ازدواج در نظر بگیرد. از این رو مصلحت دختر را باید بر حسب انگیزه ازدواج شفاف سازی نمود.

گفتیم انگیزه غالب در ازدواج انگیزه جنسی است.

تنها مصداق مصلحت در ازدواج دختر نابالغ آن هم با انگیزه جنسی، مورد بلوغ زودرس جنسی است.

عقلانیت این مسئله را در سرفصل «جنگ پیچیده رشد و بلوغ جنسی» توضیح دادیم.

بر اساس آن چه در بحث یاد شده گذشت، اگر بلوغ زودرسِ کنترل نشده‌ای باشد، برای حفظ عفت دختر، اجازه تزویج به «ولی» داده می‌شود.

بله اگر راه دیگری برای حفظ عفت دختر وجود دارد، مسلما ازدواج مصلحت ندارد و «ولی» حق تزویج دخترش را ندارد.

در این مورد، مهربانی و تدبیر پدر، و شرط رعایت مصلحت در اصل ازدواج، چتر حمایتی اول است.

علاوه بر شرط مصلحت در اصل ازدواج، حد و مرز رابطه نیز باید به مصلحت دختر باشد و این مصلحت دومی است که حتما باید رعایت شود.

پیش از این در بحث ازدواج موقت دختر گذشت که حتی در صورت ضرورت ازدواج موقت، نزدیکی ممنوع است.

هر چند این مسئله در مورد ازدواج موقت دختر بالغ بود. اما تردیدی نیست که مناط آن در دختر نابالغ قوی‌تر و شدیدتر است.

بنا بر این حتی در صورتی که اصل ازدواج به هر دلیلی به مصلحت دختر باشد، حد و مرز رابطه نیز قطعا باید مطابق مصلحت دختر باشد.

نتیجه این شد که در ازدواج دختر نابالغ، باید دو مصلحت احراز شود، یکی مصلحت در اصل ازدواج و دیگری مصلحت در حد رابطه. عدم رعایت این دو مصلحت، مستلزم خروج از حد ولایت است و موضوع احکامی است که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم. به سخن دیگر اگر یکی از دو مصلحت یاد شده نباشد، «ولی» ولایتی بر تزویج ندارد و در صورتی که اقدام کند توسط مؤمنین در نظام نهی از منکر، یا توسط حاکم در نظام حکومتی، از آن جلوگیری می‌شود.

این از مواردی که انگیزه ازدواج جنسی باشد که محدود به موارد بلوغ زودرس یا کودکان در آستانه بلوغی است که دچار هیجانات کنترل نشده باشند.

اما اگر انگیزه ازدواج غیر جنسی باشد، در این مورد هم نخست باید مصلحت در اصل ازدواج دختر نابالغ احراز شود و الا «ولی» اجازه تزویج ندارد.

اگر اصل ازدواج به مصلحت بود، روابط غیر جنسی پس از ازدواج که هیچ مشکلی وجود ندارد. مثلا زوجین با یکدیگر به مسافرت بروند یا در امر تحصیل به یکدیگر کمک نمایند و یا…

اما جواز روابط جنسی پس از ازدواج، دوباره به سد مصلحت برخورد می‌کند و هرگز بدون احراز مصلحت از سوی «ولی» مجاز نیست.

حالا اگر تمامی شرایط رعایت شد و مصلحت توسط «ولی» احراز شد، اما پس از ازدواج رعایت نشد، امر دیگری است که باید جداگانه مورد بحث قرار گیرد.

پیش از این گذشت که موضوع تفخیذ با دختر نابالغ پس از ازدواج، نه در قرآن از آن اثری است و در نه در روایات از آن خبری است.

از سوی دیگر می‌بینیم که ازدواج نابالغ در روایات مطرح شده است.

ممکن است سطحی نگری موجب شود که روایات ازدواج نابالغ، در تضاد با ادعای ما دیده شود که گفتیم تفخیذ یاد شده در قرآن و روایات وارد نشده است. از این رو شایسته است توضیحی در این باره داشته باشیم.

احکام دو گونه هستند:

گروه نخست احکامی که پیش از اسلام در جامعه وجود داشته و اسلام آنها را به شکل کلی و یا مشروط تأیید کرده است.

گروه دوم احکامی است که پیش از اسلام از آن خبری نبوده است و اسلام تأسیس کننده آنها بوده است.

اصل حکم ازدواج و نیز شاخه ازدواج نابالغین از احکام گروه نخست هستند، یعنی اسلام موضوع جدیدی در این زمینه نیاورده است. بلکه با مقررات و شرایط ویژه آنها را به شکل درستی مدیریت کرده است.

از جمله مقررات کنترل کننده‌ای که اسلام مطرح کرده است بحث رشد و «ولی» غیر رشید و شرط مصلحت است که اگر واقعا اجرا شود، ازدواج دختر نابالغ نیز به درستی مدیریت می‌شود.

با توجه به این که در منابع روایی اثری از تفخیذ نیست، ممکن است گفته شود که انگیزه‌های ازدواج نابالغین، حتی در عرف آن زمان هم انگیزه‌های جنسی نبوده است.