عدم آگاهی از دین مصادیق متفاوتی دارد.

۱) یکی از عمده‌ترین آنها، دیانت سطحی است. اندک نیستند افرادی که به اطلاع مختصری از دین بسنده کرده‌اند و همت آموزش دینی ندارند.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ؟ع؟ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ؟ص؟ أُفٍّ لِرَجُلٍ لَا يُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ لِأَمْرِ دِينِهِ فَيَتَعَاهَدُهُ وَ يَسْأَلُ عَنْ دِينِه‌. کافی ج1 ص40

رسول خدا؟ص؟ فرمود: اف به مردی که در هر هفته زمان خودش را برای امر دینش خالی نمی‌گذارد تا به آن بپردازد و از آن بپرسد.

۲) برخی دیگر دین را در تعبد خلاصه کرده‌اند. لذا در حوزه معرفت و تعقل دین پیاده هستند. بسندگی به تعبد، یکی از عوامل ضعف مبانی اعتقادی است.

المتعبد علي غير فقه كحمار الطاحونة يدور و لا يبرح و ركعتان من عالم خير من سبعين ركعة من جاهل لان العالم تأتيه الفتنة فيخرج منها بعلمه و تأتي الجاهل فتنسفه نسفا و قليل العمل مع كثير العلم خير من كثير العمل مع قليل العلم و الشك و الشبهة.[1]

أمیر المؤمنین؟ع؟ فرمود: عبادت كننده‌ی بدون فقه و اندیشه مانند الاغ آسیاب است كه پیوسته می‌چرخد ولی جلوتر نمی‌رود [هیچ پیشرفت و نزدیكی نسبت به خدا پیدا نمی‌كند]، دو ركعت نماز كه عالم بخواند بهتر است از هفتاد ركعت است كه جاهل بخواند [چرا؟] چون عالم از [گرداب] فتنه‌‌هایی كه به سراغش می‌آید به وسیله علمش رهایی می‌یابد، ولی فتنه‌هایی كه بر جاهل وارد می‌شود او را ریشه كن می‌كند، و عمل كم همراه با علم زیاد، بهتر از عمل زیاد همراه با علم اندك و شك و شبهه است.

۳) شور دینی بدون پرداختن به شعور دینی هم به ضعف مبانی اعتقادی انحراف می‌انجامد. مصداق این طبقه برخی از جوانان هیئتی هستند. تردیدی نیست که شور دینی بسیار مقدس است، اما این شور مقدس، هنگامی که ریشه در شعور دینی داشته باشد، پایدار گشته و از انحراف مصون می‌ماند.

بی اطلاعی از تاریخ نیز   یکی از عوامل درونی است که افراد را دچار شبهه می‌کند.

اگر اطلاع کافی از حوادث تاریخی داشته باشیم بسیاری از شبهات رخ نمی‌دهد.

جریان زیر شاهد خوبی برای این امر است.

در جلسه‌ای عده‌ای از محققین جمع شده بودند. کسی که خود را از محققین می‌شمرد گفت:

خلافت ابوبکر در آغاز غصب بود (غصب حدوثی) اما امیرالمؤمنین؟ع؟ آن را امضا کرد و در نتیجه بقاء و ادامه آن، مصداق غصب نبود (عدم غصب بقاءً).

فاصله نگارنده با این آقا زیاد بود اما از همان دور بلند گفتم این مزخرفات چیست که می‌گویید؟!

این محقق!!! ساکت شد و نپرسید که چرا به او اعتراض کردم و تنها در خارج از جلسه گفته بود فلانی یعنی بنده بی‌ادب هستم.

اما ای کاش یک پرسشی می‌کرد که چرا گفتم مزخرف می‌گویی!

نظر این محقق!!! به ازدواج امیرالمؤمنین؟ع؟ با خوله حنفیه مادر محمد حنفیه بود. خوله از قبیله مالک بن نویرة بود که خالد بن ولید به فرمان ابوبکر به بهانه ندادن زکات به آنها حمله کرد و با حیله و خیانت، مردان قبیله را کشت و همان شب با زن مالک زنا کرد. بقیه زنان قبیله را هم به اسارت گرفت و به مدینه آورد. خوله یکی از اسیران بود.

این محقق!!! پنداشته بود که چون امیرالمؤمنین؟ع؟ اسیر جنگ ظالمانه ابوبکر را به عنوان کنیز پذیرفته است، پس حکومت غاصبانه ابوبکر را امضا کرده است!

آن چه شگفت است این است که تاریخ این شبهه به زمان امام سجاد؟ع؟ باز می‌گردد. اتفاقا پاسخ آن نیز به خوبی در تاریخ ثبت و ضبط شده است. اما این محقق!!! آن تاریخ را ندیده و یا نخواسته است ببیند!

تفصیل این امر را در نوشتارهای زیر ببینید:

ازدواج امیرالمؤمنین ع با خوله، تأیید یا ابطال خلافت ابوبکر

دختر نابغه‌ای که ابوبکر را رسوا کرد

ازدواج امام حسین ع با شهربانو، تأیید یا ابطلان خلافت عمر؟!

روشن شد که با مطالعه روایات و تاریخ شیعه مشاهده خواهیم کرد که بسیاری از شبهات در طول تاریخ مطرح شده و پاسخ‌های کافی و شافی به آن داده شده است. پیداست که اطلاع از این دسته از منابع موجب می‌شود که کمتر دچار شبهات گردیم.

درنگ شایسته بر اجزای هر حادثه تاریخی، می‌تواند بسیاری از شبهات را بخشکاند.

اگر روزشمار «از مدینه تا غدیر» به خوبی تدوین شود و تمامی اجزای سه روز توقف پیامبر؟ص؟ در غدیر به درستی کنار هم چیده شود و حوادث پس از غدیر ملاحظه گردد، برای اثبات این که مولا در معنی سرپرست به کار رفته است، به هیچ دلیلی نیاز نداریم.

اگر جزئیات تاریخ ازدواج حضرت ام کلثوم به درستی از تاریخ استخراج گردد، روشن خواهد شد که نه تنها طرح شبهه ازدواج، هدف مخالفین را تأمین نمی‌کند، بلکه هم نفی و هم اثبات این قضیه، مخالفین را رسوا می‌کند.

و اگر….

دانش در هر حوزه‌ای بر پایه‌ی اصول اولیه و  اصول موضوعه متناسب با آن بنا می‌شود.

از اصول مورد اتفاق هر حوزه‌ای با تعبیر محکمات آن حوزه یاد می‌شود.

نقطه مقابل محکمات، متشابهات است که در سرفصل بعدی به آن اشاره می‌کنیم.

یکی از آفتهای مهمی که افراد را دچار شبهه می‌کند، فراموش کردن محکمات مسئله و در نظر نگرفتن اصول اولیه و اصول موضوعه آن مسئله است.

به عنوان نمونه یکی از محکمات مسائل درون دینی، عدالت و حکمت خداوند است و یکی دیگر  از آنها عصمت نمایندگان خداوند متعال است و یکی دیگر حکمت امتحان در دنیا است و….

کسی که در مرحله محکمات گیر کرده است، قطعا نمی‌تواند مسائل متفرع بر آن را حل و فصل نماید و لذا دچار شبهه می‌گردد.

اموری که با آن سر و کار داریم، سه دسته هستند:

اموری که درستی و خوبی آن شناخته شده هستند.

اموری که نادرستی و بدی آن شناخته شده هستند.

اموری که هنوز یک طرفه نشده‌اند.

این امر عقلی در برخی روایات این گونه بیان شده است:

الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ بَانَ لَكَ رُشْدُهُ فَاتَّبِعْهُ وَ أَمْرٌ بَانَ لَكَ غَيُّهُ فَاجْتَنِبْهُ وَ أَمْرٌ أَشْكَلَ عَلَيْكَ فَرَدَدْتَهُ إِلَى عَالِمِهِ.

امور سه گونه هستند: امری که صلاح آن برای تو آشکار شده، پس آن را پیروی کن.

و امری که فساد آن برای تو آشکار شده، پس از آن دوری گزین.

و امری که شناخت آن بر تو مشکل شده، پس آن را به عالمش واگذار.

همچنین این روایات نیز بر همین امر عقلی تأکید می‌کند:

إِنَّمَا الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ بَيِّنٌ رُشْدُهُ فَيُتَّبَعُ وَ أَمْرٌ بَيِّنٌ غَيُّهُ فَيُجْتَنَبُ وَ أَمْرٌ مُشْكِلٌ يُرَدُّ عِلْمُهُ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى رَسُولِهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ؟ص؟ حَلَالٌ بَيِّنٌ وَ حَرَامٌ بَيِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَمَنْ تَرَكَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَكَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَكَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَم‌

الْأُمُورُ ثَلَاثَةٌ أَمْرٌ بَيِّنٌ رُشْدُهُ فَاتَّبِعُوهُ وَ أَمْرٌ بَيِّنٌ غَيُّهُ فَاجْتَنِبُوهُ وَ أَمْرٌ اخْتُلِفَ فِيهِ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّه‌

در ادبیات قرآن برای بیان این امر عقلی، اصطلاح «محکمات» در مقابل «متشابهات» به کار رفته است.

محکمات هر حوزه‌ای، چنان شناخته شده هستند که تشکیک و انکار به آنها راه نمی‌یابد. اما متشابهات همان گونه که از نامش هم پیداست، ممکن است برای ناآشنایان مورد شبهه قرار گیرد.

هُوَ الَّذِی أَنزَلَ عَلَیكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آیاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ.[1]

اوست خدایی که کتاب را بر تو فرو فرستاد، پاره­ای از آن آیات محکم است. آنها اساس کتابند و (پاره­ای) دیگر آیات متشابه است.

پس اما کسانی که در دلهایشان انحراف وجود دارد برای فتنه جویی و طلب تأویل آن (به دلخواه خود) از آیات متشابه از قرآن پیروی می‌کنند.

و (حال آن که) تأویل آیات متشابه را جز خدا و ریشه­داران در علم کسی نمی‌دانند آنان می‌گویند به قرآن ایمان آورده‌ایم همه‌ی آن از نزد پروردگار ماست و جز صاحبان خرد کسی متذکر نمی‌گردد.

ضابطه دقیق محکمات در روایات نیز بیان شده است. برای توضیح بیشتر می‌توانید به بحث «مرجع نخستین؛ خداوند» از مباحث «مرجعیت دینی، اما و اگرها» مراجعه نمایید.[2]

قانون محکمات و متشابهات در همه جا، از جمله در روایات نیز جاری و ساری است، همچنان که به آن تصریح شده است.

خلط میان محکمات و متشابهات، یکی از آفتهای تحقیق و تفاهم است و تفکیک محکمات و متشابهات، یکی از قوانین بسیار مهم اندیشه در تمامی حوزه‌ها است، عدم رعایت این قانون موجب می‌شود که دچار شبهه گردیم.

برخی از قضایا به حد محکمات نرسیده است، اما ریشه و بنیاد مسائل دیگر است و به سخن دیگر قضایای دیگری بر آنها مترتب شده است.

مانند «عصمت» در مباحث خلافت و «استنباط» در مباحث اخباریت و….

ناگفته پیداست بدون حل و فصل بنیادها، ورود به شاخه‌ها فرد را دچار شبهه می‌کند.

کاستی نفسانی در شخصیت ناتوان یکی دیگر از عوامل درونی است که منشأ شبهه می‌گردد که در قرآن و روایات هم به آن اشاره شده است.

یکی از مصادیق کاستی نفسانی، ترس و خود باختگی در مقابل اکثریت است. به محض این که فرد در مقابل اکثریت مرعوب شد، نور خرد مغلوب سیاهی کثرت می‌گردد.

لذا می‌توان گفت رعب مخالفت با اکثریت، یکی از اسلحه‌های شیطان است.

اما تخطئه اکثریت و نفی زنده باد مرده باد عموم مردم، معیار کشف واقعیت و رسیدن به حقیقت نیست.

امام کاظم؟ع؟ جملات زیبایی در این راستا فرموده است.

يَا هِشَامُ ثُمَّ ذَمَّ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ فَقَالَ وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ‌^[1] وَ قَالَ تَعَالَى إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ^[2] لا يَعْقِلُونَ وَ قَالَ‌ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ‌ لَا يَعْقِلُونَ‌^[3] ثُمَ‌ ذَمَ‌ الْكَثْرَةَ فَقَالَ‌ وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ‌^[4] وَ قَالَ‌ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ‌ وَ أَكْثَرُهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. يَا هِشَامُ ثُمَّ مَدَحَ الْقِلَّةَ فَقَالَ وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ^[5] وَ قَالَ‌ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ‌^[6] وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ‌^[7] يَا هِشَامُ ثُمَّ ذَكَرَ أُولِي الْأَلْبَابِ بِأَحْسَنِ الذِّكْرِ وَ حَلَّاهُمْ بِأَحْسَنِ الْحِلْيَةِ فَقَالَ‌ يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ‌^[8] يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‌ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ‌^[9] يَعْنِي الْعَقْلَ‌ وَ قَالَ وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ^[10] قَالَ الْفَهْمُ وَ الْعَقْل‌…. بحارالأنوار ج1 ص134

ای هشام  سپس خداوند کسانی که تعقل نمی‌کنند نکوهش کرده است و فرموده است: و هنگامی که به آنان [که مشرک و کافرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید، می  گویند: نه، بلکه از آیینی که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروی می  کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی نمی  فهمیدند و راه [حق را به سبب کوردلی] نمی  یافتند [باز هم کورکورانه از آنان پیروی خواهند کرد؟!]  و خداوند تعالی فرموده است: قطعاً بدترین جُنبندگان نزد خدا، کرانِ [از شنیدن حق] و لالانِ [از گفتن حق] هستند که [کلام حق را] نمی  اندیشند! و نیز فر موده است: و اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است؟ قطعاً می  گویند: خدا. بگو: همه ستایش ها ویژه خداست [آیا درک می  کنند که همه امور به دست خداست؟ نه] بلکه بیشترشان معرفت و دانش ندارند؛

سپس خداوند  اكثريت را در قرآن نكوهيده و فرموده است: اگر از اكثر مردم روی زمين اطاعت كنی تو را از راه خداوند گمراه می‌كنند و فرموده است: بيشتر مردم نمی‌دانند و بیشتر مردم نمی‌فهمند.

ای هشام سپس خدا اقليت را ستايش كرده و فرموده است: اندکی از بندگان من شاكر هستند و چه اندک هستند انسان‌های مؤمن و نیکوکار! و فرمود: ايمان نياوردند به او (حضرت نوح عليه‌السلام) مگر عده اندکی.

ای هشام سپس خداوند صاحبان خرد را به زیباترین یاد، یاد کرده است و به آراسته‌ترین زیور، آراسته است و فرموده است: حکمت را به هر کس بخواهد می‌دهد، و آنکه به او حکمت داده شود، بی تردید او را خیر فراوانی داده‌اند، و جز صاحبان خرد، کسی متذکّر نمی‌شود.

ای هشام راستی که خداوند می‌فرماید: بی تردید در سرگذشت پیشینیان مایه پند و عبرتی است برای کسی که برای قلبی باشد. یعنی برای کسی که عقل داشته باشد. و خداوند فرموده است: و به راستی ما به لقمان حکمت عطا کردیم. یعنی فهم و عقل عطا کردیم….

حدود 83 آیه در قرآن «اکثریت» را نکوهش کرده است و از 9 آیه نیز می‌توان ستایش «اقلیت» را استفاده کرد.[11]

البته و صد البته این حکم تعبدی نیست. علاوه بر این که تجربه آن را ثابت کرده است از منظر خرد نیست چنین است. توجه کنید:

يَا هِشَامُ لَوْ كَانَ فِي يَدِكَ جَوْزَةٌ وَ قَالَ النَّاسُ لُؤْلُؤَةٌ مَا كَانَ يَنْفَعُكَ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهَا جَوْزَةٌ وَ لَوْ كَانَ فِي يَدِكَ لُؤْلُؤَةٌ وَ قَالَ النَّاسُ إِنَّهَا جَوْزَةٌ مَا ضَرَّكَ وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهَا لُؤْلُؤَةٌ. بحارالانوار ج1 ص136

عَنْ يُونُسَ قَالَ قَالَ الْعَبْدُ الصَّالِحُ ع يَا يُونُسُ ارْفُقْ بِهِمْ فَإِنَّ كَلَامَكَ يَدِقُّ عَلَيْهِمْ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ لِي زِنْدِيقٌ قَالَ لِي مَا يَضُرُّكَ أَنْ تَكُونَ فِي يَدَيْكَ لُؤْلُؤَةٌ فَيَقُولَ لَكَ النَّاسُ هِيَ حَصَاةٌ وَ مَا كَانَ يَنْفَعُكَ إِذَا كَانَ فِي يَدِكَ حَصَاةٌ فَيَقُولُ النَّاسُ هِيَ لُؤْلُؤَةٌ. بحارالانوار ج2 ص66

روشن شد که از منظر خرد و شرع، «اکثریت» نمی‌تواند معیار حق و باطل باشد، مگر در مواردی که ضابطه و معیاری برای تصحیح آن وجود داشته باشد. مانند ضوابطی که برای حجیت اجماع در اصول بیان شده است و مانند تمسک به مجمع علیه از باب جدل و….[12]

بر اساس عدم اعتبار اکثریت به شکل موضوعی و نه طریقی، دمکراسی یعنی حکومت صرف رأی اکثریت و بر اقلیت خالی از چالش نیست. مگر این که ضابطه عقلانی برای آن تعریف گردد.[13]

همچنین در نقطه مقابل صرف تفرقه در مقابل وحدت، قابل نکوهش نیست. چرا اگر تفرقه از اکثریت ملازم با تبعیت حق باشد پسندیده است.

نکته‌سنجان متوجه هستند که تاریخ چه بسیار شاهد دستاویز ساختن دمکراسی و اجماع، برای رسیدن اهداف شیطانی بوده است و همچنین چه اندازه با اتهام تفرقه اهل حق کوبیده شده‌اند!

جریان سقیفه و نیز استدلالهای معاویه بر ضرورت وحدت، از شاه مصداق‌های سوء استفاده از اجماع و تفرقه است.

گذشت که ناتوانی شخصیتی و کاستی نفسانی از عوامل درونی است که منشأ شبهه می‌گردد.

یکی از مصادیق کاستی نفسانی، ترس و خود باختگی در مقابل مشاهیر است. به محض این که فرد در مقابل یکی از شخصیتهای مشهور مرعوب شد، نور خِرَد مغلوبِ شخصیتها می‌گردد.

لذا می‌توان گفت رعب مخالفت با مشاهیر، یکی از اسلحه‌های شیطان است.

اما معیار حقیقت و دیانت، تنها بصیرت است نه شخصیتها، مگر شخصیتهایی که صلاحیت آنها برای متابعت احراز شده باشد، البته و صد البته با رعایت مرزها و شرایط علمی که در جای خودش بیان شده است.

این مهم این گونه در روایات انعکاس یافته است:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ دَخَلَ فِي هَذَا الدِّينِ بِالرِّجَالِ أَخْرَجَهُ مِنْهُ الرِّجَالُ كَمَا أَدْخَلُوهُ فِيهِ وَ مَنْ دَخَلَ فِيهِ بِالْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ زَالَتِ الْجِبَالُ قَبْلَ أَنْ يَزُولَ. بحارالانوار ج2 ص105

امام صادق؟ع؟ فرمود کسی که در این دین به سبب (شخصیت) مردان (مشهور) داخل شود، مردان هم همچنان که او را داخل دین ساخته بودند، او را از دین خارج می‌سازند.

وَ قَدْ يُقَالُ إِنَّهُ مَنْ دَخَلَ فِي هَذَا الْأَمْرِ بِغَيْرِ يَقِينٍ وَ لَا بَصِيرَةٍ خَرَجَ مِنْهُ كَمَا دَخَلَ فِيهِ رَزَقَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ مَعْرِفَةً ثَابِتَةً عَلَى بَصِيرَة…. بحارالانوار ج24 ص291

به راستی کسی که بدون یقین و بینش داخل در امر ولایت شود، همچنان که بدون بینش داخل شده، همچنان بدون بینش از آن خارج می‌شود. خداوند به ما و شما شناخت پایدار و استوار بر بصیرت روزی فرماید….

پیداست که معیار شناخت حق و باطل برهان و حجت است و حجت رسا هم نیز از آنِ خداوند است.

قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ…[1]

بگو كه حجت و برهان رسا از آنِ خداست…

و پیداست که کتاب و سنت (ثقلین)، شاه مصداق برهان و حجت رسا است.

يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ‌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبيناً.[2]

ای مردم، در حقيقت برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است، و ما به سوی شما نوری تابناك فرو فرستاده‌ايم.

وپیداست که اهل باطل، برهان و حجتی ندارند. از همین رو هم در مقابل برهان و حجت رسا، شخصیت پرستی را مطرح می‌کنند.

وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ‌ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ.[3]

و هر كس با خدا معبود ديگری بخواند،كه برای آن برهانی نخواهد داشت، حسابش فقط با پروردگارش می‌باشد، در حقيقت، كافران رستگار نمی‌شوند.

وَ إِذٰا قِيلَ لَهُمُ اِتَّبِعُوا مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ قٰالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مٰا أَلْفَيْنٰا عَلَيْهِ آبٰاءَنٰا أَ وَ لَوْ كٰانَ آبٰاؤُهُمْ لاٰ يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لاٰ يَهْتَدُونَ.[4]

و هنگامی که به آنان [که مشرک و کافرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید، می  گویند: نه، بلکه از آیینی که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروی می  کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی نمی  فهمیدند و راه [حق را به سبب کوردلی] نمی  یافتند [باز هم کورکورانه از آنان پیروی خواهند کرد؟!]

شخصیت پرستی درجات فراوانی دارد. یکی از مصادیق خطرناک شخصیت پرستی، پیروی از لغزش عالم است که خود از خطرناکترین علل ایجاد شبهه هم هست. لذا در منابع وحی در رابطه با لغزش عالم به شدت هشدار داده شده است.

وَ قَالَ‌ أَشَدُّ مَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي ثَلَاثٌ زَلَّةُ الْعَالِمِ‌ وَ جِدَالُ مُنَافِقٍ أَوْ ذَنْبٌ يَقْطَعُ رِقَابَهُمْ إِنَّ هَذَيْنِ الْحَجَرَيْنِ قَدْ أَهْلَكَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ إِنَّهُمَا مُهْلِكَاكُمْ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَعْمَلُون‌. مجموعه ورام ج2 ص217

شدیدترین چیزی که بر امتم (از خطر آن) می‌ترسم سه چیز است: لغزش عالم و جدل منافق یا گناهی که گردنهای آنان را قطع کند. به راستی این دو سنگ (و دو امر سنگین نخست) کسانی را که پیش از شما بوده‌اند نابود کرده‌اند و همین دو نابود کننده شما هم هستند پس بنگرید چگونه عمل می‌کنید.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِنَّمَا الْخَوْفُ عَلَى أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي ثَلَاثُ خِصَالٍ أَنْ يَتَأَوَّلُوا الْقُرْآنَ عَلَى غَيْرِ تَأْوِيلِهِ أَوْ يَتَّبِعُوا زَلَّةَ الْعَالِمِ‌ أَوْ يَظْهَرَ فِيهِمُ الْمَالُ حَتَّى يَطْغَوْا وَ يَبْطَرُوا وَ سَأُنَبِّئُكُمُ الْمَخْرَجَ مِنْ ذَلِكَ أَمَّا الْقُرْآنُ فَاعْمَلُوا بِمُحْكَمِهِ وَ آمِنُوا بِمُتَشَابِهِهِ وَ أَمَّا الْعَالِمُ فَانْتَظِرُوا فَيْئَهُ وَ لَا تَتَّبِعُوا زَلَّتَهُ وَ أَمَّا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَخْرَجَ مِنْهُ شُكْرُ النِّعْمَةِ وَ أَدَاءُ حَقِّهِ. بحارالانوار ج2 ص42

رسول خدا؟ص؟ فرمود همانا ترس بر امت من پس از من، سه خصلت است: یکی این که قرآن را بر غیر معنایش تأویل برند و دوم این که از لغزش عالم پیروی کنند و سوم این که آن چنان ثروتمند شوند که طغیان کنند و سرمست ثروت گردند و من به زودی راه خلاصی از این خطرات را بیان می‌کنم. اما نسبت به قرآن پس به محکمات آن عمل کنید و به متشابهات آن ایمان آوردید و اما نسبت به عالم منتظر بازگشت او از خطا باشید و از لغزش او پیروی نکنید و اما نسبت به ثروت خلاصی از خطرات آن شکر نعمت و ادای حق آن است.

لا زلّة أشدّ من زلّة العالم‌. غرر

(خطر) هیچ لغزشی شدیدتر از لغزش عالم نیست.

قَالَ سَلْمَانُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ‌ إِنِّي أَخْشَى عَلَيْكُمْ ثَلَاثاً زَلَّةَ الْعَالِمِ‌ وَ جِدَالَ الْمُنَافِقِ وَ دُنْيَا مُطْغِيَةً. ختصاص 335

تجاوزوا عن ذنب السّخيّ و زلّة العالم‌ و سطوة السّلطان العادل فإنّ اللَّه تعالى آخذ بيدهم كلّما عثر عاثر منهم. نهج الفصاحه 379

سلمان که رضوان خدا بر او باد فرمود واقعا که من بر شما از سه چیز می‌ترسم: لغزش عالم و جدل منافق و دنیای طغیان‌گر.

اهمیت فوق العاده فاجعه شخصیت پرستی در منابع وحی این گونه انعکاس یافته است:

امیرالمؤمنین علیه السلام: زَلَّةُ الْعَالِمِ‌ كَانْكِسَارِ السَّفِينَةِ تُغْرَقُ وَ تُغْرِقُ.كنز الفوائد ج‌1 ص319

امیرالمؤمنین؟ع؟: لغزش عالم مانند شکسته شدن کشتی است که هم خود غرق می‌شود و هم در دیگران را غرق می‌کند.

زَلَّةُ الْعَالِمِ‌ تُفْسِدُ الْعَوَالِمَ. عیون الحکم 276

لغزش عالِم، جهان(های بسیاری) را فاسد می‌کند.

زَلَّةُ الْعَالِمِ‌ كَبِيرَةُ الْجِنَايَةِ. عیون الحکم 277

لغزش عالم جنایت بزرگی است.

أحذروا زلّة العالم‌ فإنّ زلّته تكبكبه في النّار. نهج الفصاحه 171

از لغزش عالم بپرهیزید که واقعا لغزشش او را به صورت وارد آتش دوزخ سازد.

زلّة العالم‌ مضروب بها الطّبل و زلّة الجاهل يخفيها الجهل. نهج الفصاحه 511

لغزش عالم مانند طبل زدن همه جا پخش می‌شود ولی لغزش جاهل را نادانی او می‌پوشاند.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع النَّاسَ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ يُخَالَفُ فِيهَا كِتَابُ اللَّهِ يَتَوَلَّى فِيهَا رِجَالٌ رِجَالًا فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ لَمْ يَخْفَ عَلَى ذِي حِجًى وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ لَمْ يَكُنِ اخْتِلَافٌ وَ لَكِنْ يُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَيُمْزَجَانِ فَيَجِيئَانِ مَعاً فَهُنَالِكَ اسْتَحْوَذَ الشَّيْطَانُ عَلَى أَوْلِيَائِهِ وَ نَجَا الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنَى. کافی ج۱ ص۵۴

امیرالمؤمنین؟ع؟ برای مردم سخنرانی کرد و چنین فرمود: ای مردم همانا آغاز فتنه‌ها (سه امر است:) هواهای نفسانی که پیروی می‌گردد و احکامی که بدعت گزاری می‌گردد که در آن احکام با کتاب خدا مخالفت می‌شود. در این احکام بدعت آلود مردانی از مردان دیگر پیروی می‌کنند….

روشن شد که یکی از خطرات خردورزی، مرعوبیت در مقابل شخصیتهای برجسته است. این خطر در مورد لغزش علما به اوج خود می‌رسد.

خطاهای شخصیتهای مطرح، یکی از ریشه‌های دچار شدن عوام به شبهات است.

درک تفاوت معرفت و شناخت از یک سو با ایمان و باور از سوی دیگر، یکی از بنیادهای مهم ساماندهی اندیشه است. عدم درک درست این دو، موجب می‌شود که در بسیاری از موارد، باور به جای شناخت بنشیند. خلط باور و شناخت یکی از اسباب عمده دچار شدن به شبهه است.

بسیاری از ما پیرامون خود پیله‌ای از باورهایی تنیده‌ایم که هرگز اساس عقلانی ندارد. فرقی هم نمی‌کند که این باورها، باورهای شخصی ما باشد یا باورهای عمومی ناشی از دروغ های مشهور باشد.

شناخت، متولد از خردورزی است. اما عمده باورها متولد از عوامل غیر شناختی و غیر عقلانی است.

بسیاری از ما به محض این که در شناخت کم می‌آوریم به باورهایمان پناه می‌بریم و با ادعای این که «من یقین دارم، من مطمئن هستم، شک و شبهه‌ای در این مسئله ندارم»، خود را از ننگ بی‌برهانی تبرئه می‌کنیم تا به آرامش وجدان کاذب برسیم.

بسیاری از باورها ناشی از خبرهای دروغ است. به قول معروف دروغ هر چه بزرگتر باشد پذیرش آن آسان‌تر می‌شود.

نقل می‌شود ملانصرالدین به دروغ گفت فلان جا آش می‌دهند. بعضی باور کردند و راه افتادند که آش بگیرند. تعداد افرادی که به دنبال آش راه افتادند، اندک اندک بیشتر شد و جمعیت بزرگی راه افتادند. ملا وقتی زیادی جمعیت را دید، خودش به شک افتاد و گفت شاید راست باشد و خودش هم برای آش خوردن راه افتاد.

در هر صورت یکی از علل درونی شبهات، باورهای نادرست است.

گناه بر خلاف فطرت انسانی است. انسانی که هنوز فطرتش زنده است، حتی در اوج هوسرانی، ته دل احساس شرمندگی است.

اما با این همه گنهکار دوست دارد خودش را در مقابل دیگران مثبت نشان دهد. لذا دست به توجیه‌های خلاف واقع می‌زند.

احیانا هم دنبال آرامش کاذبی در وجدان خودش می‌گردد.

توجیه گناه از نقاط به ظاهر کوچک آغاز می‌شود تا اوج طغیان هم می‌رسد.

توجیهات کوچک و بزرگ مانند این که:

خدای مهربان هرگز کسی را به خاطر یک لاخ مو به آتش نمی‌سوزاند!

همه مشکلات جامعه را حل کردند فقط مشکل حجاب مانده است!

اختلاسهای نجومی و مفسدین بزرگ را رها کرده‌اند و به احکام کوچک مردم کوچه و بازار گیر می‌دهند!

نه این ور بام و نه آن ور بام.

حق الناس که مهمتر است رها شده است به نماز مردم چسبیده‌اند!

دلت صاف باشد!

بعضی از مقدس‌ها چه ظلم‌ها که نمی‌کنند در حالی که بعضی غیر متدینین در نیکوکاری پیش قدم هستند!

در کجای تاریخ اسلام آمده است که پیامبر؟ص؟ بی حجاب را مؤاخذه کرده و شلاق زده است؟!

توجیهات شیطانی نفس، از این به ظاهر کوچکها آغاز می‌شود و اندک اندک بالاتر می‌رود و به قله ظلم و ستم می‌رسد مانند این که:

ایمان علی؟ع؟ در سن کودکی بوده است. لذا به ارزش ایمان پیرمردهای تجربه دیده چهل سال بت پرستی کرده نمی‌رسد!

علی جوان است، علی شوخ است، تنها پیر خشن از عهده سرپرستی جامعه برمی‌آید!

و….

اینها نمونه توجیهات آشکار هواپرستی‌ها بود که از دیر زمان وجود داشته است.

اما توجیهات پنهان هواپرستی مدرن هم جالب است.

یکی از موثقین عراقی نقل کرد:

عربستان برخی شخصیتهای تأثیرگذار شیعه را به عربستان دعوت می‌کند و از آنها ملوکانه پذیرایی می‌کند و حتی بازدید از اماکن مورد احترام شیعه نیز برای آنها فراهم می‌کند. در پایان سفر نیز با طرح این که شما فعالیت فرهنگی و دینی دارید و این نیاز به امکانات مالی دارد، مبلغ بسیار درشتی را تقدیم طرف می‌کنند.

پیداست که عمده افراد، هوشیار هستند و چنین دعوتهایی را نمی‌پذیرند. اما متأسفانه برخی پذیرفته‌اند و متأسفانه‌تر این که چنین پول‌هایی  تأثیر خودش را در مواضع اعتقادی و عملی چنین افرادی می‌گذارد.

ناقل جریان در ادامه گفت: نامه دعوتی برای من هم آمد، اما من پشت نامه نوشتم «لا ابیع» (دینم را نمی‌فروشم).

برخی از شبهاتی که برخی از افراد مشهور مطرح می‌کنند، متأثر از همین پول‌های آلوده است.

احیانا در قالب خمس و زکات و تبرعات خیریه، پول‌های آلوده کلانی به برخی از افراد تزریق می‌گردد تا به حسب ظاهر دست آنان را در امور علمی و خیریه‌ای باز کند. اما به تدریج آثار چنین پول‌هایی در طرح شبهات نسبت به عقاید شیعه ظاهر می‌گردد.

این دسته از شبهات در واقع حاصل از هوسرانی و شهرت طلبی است که برای توجیه گناهانی چون پول‌های آلوده مطرح می‌گردد.

همان گونه که جسم انسان بیمار می‌شود و می‌میرد، دل نیز بیمار می‌شود و با صورت شدت بیماری، می‌میرد.

از خطرناکترین بیماری‌های دل «شک»[1] و «ریب» است. با این که برهان آشکار و حجتِ قاطع مطلب را اثبات می‌کند، اما برهان و حجت، دلِ بیمار و مبتلا به «شک» و «ریب» را درمان نمی‌کند و شفا نمی‌دهد.

به برخی از آیات قرآن در مورد بیماری دل توجه کنید:

وَ لَقَدْ آتَيْنٰا مُوسَى اَلْكِتٰابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَ لَوْ لاٰ كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ. هود/110 و فصلت/45

و به راستی به موسی کتاب دادیم، پس در آن اختلاف شد، و اگر از سوی پروردگارت [به سبب اتمام حجت] مهلتی برای انسان تا اجل معینش مقدر نشده بود، یقیناً میانشان [به عذاب] داوری شده بود [و هیچ کس از آنان پس از آن داوری زنده نمی  ماند] و این یهودی ها [یِ عصر تو] درباره تورات [که بخشی از آیاتش تحریف شده و پاره ای از مطالبش آمیخته با خرافات و قسمتی از نوشته هایش دور از فطرت و غیر قابل اجراست] در تردیدی آمیخته با بدگمانی اند.

وَ مٰا تَفَرَّقُوا إِلاّٰ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ اَلْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَ لَوْ لاٰ كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّ اَلَّذِينَ أُورِثُوا اَلْكِتٰابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ  ﴿الشورى‌، 14﴾

و [جامعه های دینی در طول تاریخ] فرقه فرقه و گروه گروه نشدند، مگر پس از آنکه [نسبت به حقّانیّت دین به وسیله کتاب های آسمانی] دانش و آگاهی به سویشان آمد، [این پراکندگی و تفرقه به سبب] حسد و دشمنی میان خودشان بود، و اگر از سوی پروردگارت فرمانی [بر مهلت یافتنشان] تا زمان معین پیشی نگرفته بود، بی تردید میانشان [به نابودی و هلاکت] حکم شده بود. و یقیناً کسانی که پس از آنان کتاب آسمانی [قرآن] را به میراث یافتند، نسبت به آن در تردیدی سخت هستند.

بیماری و مرگ دل شواهد فراوانی در قرآن دارد.[2]

آن چه مهم است این است که دانسته شود درمان جهل، علم است، اما شفای دل بیمار، برهان نیست.

علت اصلی بسیاری از شبهات، آلودگی‌های روحی است. پر واضح است تا روح و قلب درمان نشود، دلیل و برهان نمی‌تواند این گونه از شبهات را درمان کند.

پس از این که با برخی از ریشه‌های درونی شبهات آشنا شدیم، سراغ ریشه‌های برونی ابتلا به شبهه می‌رویم.

یکی از عوامل برجسته‌ی دچار شدن به شبهه همنشینی با اشرار است.

توضیح این که در بیشتر موارد اشرار به شر بودن خودشان معترف نیستند، لذا پیوسته تلاش می‌کنند عملکرد خود را توجیه نمایند. روی دوم این سکه تخطئه عملکرد اخیار است.

توجیه شر توسط اشرار، قطعا خالی از شبهه افکنی و ایجاد تردید نسبت به عملکرد و اعتقادات درست نیست.

بر همین اساس نیز در روایت این چنین آمده است:

مُجَالَسَةُ الْأَشْرَارِ تُورِثُ سُوءَ الظَّنِّ بِالْأَخْيَارِ

همنشینی با بدان موجب بدبینی به خوبان می‌گردد.

چرا که تقابل میان اشرار و اخیار انکار ناپذیر است. این تقابل اقتضا می‌کند که اشرار پیوسته عملکرد خود را توجیه و عملکرد نقطه مقابلشان را تخطئه نمایند.

یکی از عوامل عمده در ابتلای به شبهه، حرکت تهاجمی دشمنان است.

پیداست کسی که با حق و حقیقت دشمنی دارد، حاضر نیست به بطلان خودش اعتراف کند. لذا برای توجیه باطلش تلاش می‌کند در حقانیت حق تشکیک نماید.

بر این اساس یکی از کانون‌های عمده ایجاد شبهه، شبهه افکنی دشمنان است.

احیانا شرایطی پیش می‌آید که تنور احساسات داغ می‌گردد. در این شرایط اگر قضاوت خرد همسوی با احساسات نباشد، شبهات گل می‌کند.

به عنوان نمونه کسی در زندگیش به شدت گرفتار شده است، شدت گرفتاری او، احیانا موجب شبهه در رحمت و حتی عدالت خداوند می‌گردد.

هر چند رحمت و عدالت خداوند برهان آشکار دارد، اما این برهان آشکار، در تنور احساسات منفیِ حاصل از فتنه‌ها و ابتلائات، آن چنان پوشیده می‌شود که در عدالت خداوند دچار شبهه می‌گردیم.

این امر نمونه‌های اجتماعی فراوانی هم دارد که در حوادثی مانند قحطی، زلزله، جنگ و… بروز و ظهور پیدا می‌کند.

یکی از عوامل شبهه، ناآگاهی از مفهوم اعتدال است.

اعتدال به میانه روی معنی می‌شود. در تطبیق میانه روی هم همیشه منفی‌‌ترین نقطه با افراطی‌ترین نقطه جمع بسته می‌شود و سپس تقسیم به دو می‌گردد.

در بطلان این تعریف از اعتدال همین نقض بس است که اگر دو نفر در مبلغ بدهی اتفاق نظر داشته باشند که یک میلیون است اما در این که یک میلیون ریال (100 هزار تومان) است یا یک میلیون تومان اختلاف داشته باشند. پیداست که جمع زدن دو ادعای طرفین و تقسیم آن بر دو که حاصل آن می‌شود 550 هزار تومان، راه حل عاقلانه‌ای نیست.

راه حل عاقلانه حل اختلاف، بررسی مستندات طرفین است. حالا اگر پس از بررسی سندی به دست آمد که طلبکار بدهی را بخشیده است یا بر اساس سند معتبر، مقدار طلب یک میلیارد بوده، پیداست که آن چه خردورزانه است، عمل کردن مطابق سند معتبر است.

این نقض برای ابطال تفسیر اعتدلال به حد وسطِ هر چیزی کفایت می‌کند.

اما در حل، آن چه مهم است این است که اعتدال پذیرشِ عدل (مطاوعه‌ی عدل) است و عدل، گذاشتن هر چیزی در جای خود است، خواه جای آن وسط باشد، خواه در اوج، یا حضیض.

البته چه اوج و چه حضیض، باید مستند به دلیل و برهان معتبر باشد.

پیداست که در بسیاری موارد هم ممکن است مستند علمی، درستی حد وسط را اثبات کند.

آن چه مهم است عدم اعتبار حد وسط به معنی مطلق است.

با عدم درک شایسته معنی اعتدلال، خواه ناخواه فرد دچار شبهات متعددی در تمامی حوزه‌ها می‌گردد.

شایسته است برای توضیح بیشتر مثال دیگری آورده شود.

در حوزه حجاب نقطه اوج پوشش، پوشش صد در صدی است. نقطه حضیض پوشش، برهنگی کامل است.

اگر معیار را اعتدال به معنی حد وسط بگیریم باید پوشش پنجاه درصدی را بپذیریم!!!

ناگفته پیداست چنین نتیجه‌ای قابل پذیرش اکثر قریب به اتفاق جامعه نیست.

برخی از شبهات ناشی از تحریک تعصب و یا غیرت است.

مانند آن چه در انکار مظلومیت فاطمه علیها السلام گفته می‌شود که غیرت امیرالمؤمنین علیه السلام کجا بود؟!

هر چند مأموریت امیرالمؤمنین علیه السلام در صبر بسیار دشوار است اما «به میدان آمدن فاطمه علیها السلام»، عین تدبیر و درایت بود. لذا جایی برای چنین شبهاتی باقی نمی‌ماند.

امری که هست این است که از یک سو درک مأمور به صبر بودن امیرالمؤمنین علیه السلام و نیز درک حرکت حکیمانه فاطمه سلام الله علیها برای همگان آسان نیست. از سوی دیگر دفاع نکردن امیرالمؤمنین علیه السلام از مظلومیت فاطمه علیها السلام، برای کسانی که حکمت صبر علی علیه السلام را درک نکرده‌اند، قابل هضم نیست و غیرت عمومی آن را برنمی‌تابد.

لذا دشمن با سوء استفاده از تعصب و غیرت عمومی، تلاش کرده است ظلم غاصبین و مظلومیت فاطمه علیها السلام را مورد تردید قرار دهد.

تفصیل این مطلب در نوشتار «فاطمه سلام الله علیها به میدان آمد تا علی علیها السلام زنده بماند» آمده است.

یکی از شیوه‌های ایجاد شبهه، دروغ و شایعه پراکنی است.

این امر شواهد فراوانی در تاریخ دارد.

از جمله آنها احادیث مجعولی است که سران سقیفه با استناد به آن خلافت را غصب کرده و فدک را تصاحب کردند.

از جمله آنها شایعه بیعت امیرالمؤمنین علیه السلام با ابوبکر است.

و از جمله آنها….

حالا اگر چنین دروغ‌هایی در تاریخ ماندگار شد، ایجاد شبهه آن مضاعف می‌گردد.

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام يَقُولُ إِنَّ الْكَذَّابَ يَهْلِكُ بِالْبَيِّنَاتِ وَ يَهْلِكُ أَتْبَاعُهُ بِالشُّبُهَاتِ.كافی ج2 ص339

دروغگو با (اتمام حجت توسط) ادله آشکار هلاک می‌شود اما پیروانش با شبهاتی که ناشی از دروغ دروغگو است هلاک می‌شوند.

در مطالب پیشین گذشت که نادانی و ناآگاهی، از عوامل مهم دچار شدن به شبهات است.

همچنین گذشت که درمان شبهه، در گرو درایت و فقاهت است.

راه فقاهت و درایت نیز چیزی جز تحقیق نیست. با تحقیق، هم، شبهات موجود برطرف می‌شود و هم، از ایجاد شبهات جدید جلوگیری می‌گردد.

بر همین اساس است که دشمن برای حفظ بستر شبهه افکنی خویش، با ترفندهای مختلف تلاش می‌کند تا راه تحقیق گشوده نشود.

این تلاش از صدر اسلام با ممنوعیت تدوین حدیث توسط عمر و نیز طرح عدالت صحابه، آغاز شد و همچنان به اشکال مختلف ادامه دارد.

در ادامه به برخی از شیوه‌های بستن راه تحقیق می‌پردازیم.