گفتیم حركتهایی كه برای توسعه‌ی جنگ صورت می‌پذیرد یا در راستای «استمرار جنگ» (حركت دوم) است و یا در راستای «جنگ با صلح» (حركت سوم).

توسعه‌ی جنگ همان «تفرقه اندازی» است.

تفرقه اندازان، یعنی متولیان توسعه‌ی جنگ كیانند؟

ممكن است عنوان پرسش، موجب یك تداعی سریع شود و با یك كلمه به این پرسش پاسخ داد: «دشمن».

آیا این پاسخ درست است؟

مثلا در حركتهایی برای نابودی مجموعه‌ی مسلمانان انجام گرفته و می‌گیرد، اگر بخواهیم سراغ متولیان این حركتها برویم، روشن است كه ابتدا دشمن مسلمانان را مطرح می‌كنیم.

دشمن مسلمانان كیست؟ فردی یا جریانی خارج از جریان مسلمانان، همانی كه دانسته و فهمیده به جنگ مسلمانان می‌آید. یعنی دشمن دانا.

اما حركتهای تضعیف كننده و یا نابود كننده‌ی مسلمانان، منحصر به دشمن دانا نیست؛ بلكه گاه حركتهایی در راستای تضعیف مسلمانان صورت می‌گیرد كه سر نخ آن به افرادی در درون مجموعه‌ی مسلمانان می‌رسد، اینان كسانی هستند كه ندانسته دست به حركتی زده‌اند كه به تضعیف مجموعه‌ای منجر می‌شود كه خود آنان در درون آن قرار دارند، به سخنی دیگر اینان كسانی هستند كه به دست خود ندانسته همان شاخه‌ای كه بر آن نشسته‌اند اره می‌كنند. متولیان این گونه حركتها كسی نیست جز دوستان نادان.

بنا بر این جان سخن این است كه متولیان هر حركت مخربی كه در یك مجموعه صورت می‌پذیرد، یا در درون آن مجموعه است و یا در برون، متولیان حركت تخریبی در دورن مجموعه, همان دوستان نادان هستند و متولیان حركت تخریبی در برون مجموعه, همان دشمنان دانا هستند.

ممكن است گفته شود تخریب دوستان نادان به مراتب بیشتر از دشمنان داناست و خنثی كردن تخریبهایی كه از دورن صورت می‌گیرد بسیار دشوارتر از خنثی كردن تخریبهایی كه از برون انجام می‌شود.[1]

نتیجه‌ی مهم این است كه:

حركت برای استمرار جنگ همیشه از سوی دشمن داناست.

حركت برای جنگ با صلح گاه از سوی دشمن دانا و گاه از سوی دوست نادان است.

بنا بر این برای شناخت متولیان جنگ باید دوست نادان و دشمن دانا را بشناسیم.

گذشت كه حركتهایی كه برای توسعه‌ی صلح انجام می‌شود یا در راستای «استمرار صلح» (حركت اول) است و یا در راستای «جنگ با جنگ» (حركت چهارم).

متولیان توسعه‌ی صلح كیانند؟

گفتیم كه تمامی حركتها، گاه، از دورن یك مجموعه است و گاه از برون آن. در نظر گرفتن این امر در توسعه‌ی جنگ، به ضرورت شناخت دوست نادان و دشمن دانا انجامید.

آیا می‌توان گفت كسی بیرون از یك مجموعه, می‌تواند متولی حركتی برای توسعه‌ی صلح در درون آن مجموعه باشد؟ هرگز! چرا كه با فرض این كه متولی این حركت بیرون مجموعه است، پس اشتراكی با این مجموعه ندارد تا آن اشتراك، اساس حركتی به نفع آن مجموعه قرار گیرد. از این رو می‌توان گفت انتظار حركتی صلح آمیز برای یك مجموعه از بیرون از آن مجموعه، به مانند انتظار «ترحم از پلنگ تیز دندان» است. در نتیجه باید همیشه متولیان صلح را در درون مجموعه جستجو كرد نه در برون آن.

با توجه به این كه توسعه‌ی صلح در یك مجموعه محدود به حركتی است كه از درون آن آغاز می‌گردد، می‌توان نتیجه گرفت كه یك مجموعه هر اندازه فراگیرتر باشد, توسعه‌ی صلح نیز فراگیرتر خواهد بود؛ بنا بر این هر اندازه مشتركات ما تعمیم داشته باشد, انتظار توسعه‌ی صلح فراگیرتر به جا خواهد بود؛ از این رو متولیان صلح جهانی تنها باید به مشتركات جهانی و عام تكیه كنند (و نه مشتركات حوزه‌های مختص به خودشان) تا بتوانند در توسعه صلح موفق گردند.

بر اساس همین مشتركات عام است كه نقش خیرخواهی و صلح‌آمیز پیامبران در گروه‌های هدف (كفار) تبیین می‌شود؛ اما با نگاه تنگ‌نظرانه پیامبران خارج از مجموعه هدف قرار دارند.

از آنجایی كه صلح، محبوبیت عمومی دارد، بسیار اتفاق می‌افتد كه توسعه‌ی جنگ با كپسول توسعه‌ی صلح عرضه می‌شود. از این رو شناخت حركتهای منافقانه ضروری است.

مصونیت از اشتباه در شناخت متولیان صلح و تفكیك حركتهای منافقانه در چند گام عملی می‌گردد:

در گام نخست لازم است مرزهای مجموعه‌ای كه هدف توسعه‌ی صلح در آن مجموعه است كامل و دقیق معین گردد.

در گام دوم ضروری است مصادیق واقعی نقاط اشتراك مجموعه‌ی هدف، دقیقا تعیین و كاملا شفاف گردند.

پس عناوین مبهمی چون خردورزی، كرامت انسانی، آزادی، مدینه‌ی فاضله، دین، اسلام، اهل بیت و… تا هنگامی كه كاملا ابهام آنها برطرف نشده است, نمی‌تواند به عنوان مشتركات واقعی تلقی شود.

در گام سوم باید وابستگی حقیقی متولیان به نقاط اشتراك و اعتقاد و ایمان آنها به مشتركات صد در صد و قطعی باشد.

ناگفته پیداست اگر یكی از گامهای سه‌گانه با اندك تردیدی پیموده شود، نمی‌توان آن حركت را توسعه‌ی صلح واقعی دانست؛ زیرا با توجه به احتمال نفاق در حركت مزبور، خوشبینی به چنین حركتی از ساده‌لوحی ناشی می‌شود؛ در نتیجه پرهیز از اعتماد بر این گونه حركتها ضروری است.

اگر كسی كودك شما را به قهر و غلبه گرفته باشد، روشن است كه شما با چالشی رو برو هستید كه ممكن است برای رفع آن ناچار به درگیری شوید. اما اگر قدرتی وجود داشته باشد كه با غلبه كودك شما را از آن شخص بگیرد، شما دیگر نیازی به جنگیدن ندارید. در این مورد ابزار توسعه‌ی صلح، «قدرت» است.

توسعه‌ی صلح بدون پرداختن به توسعه‌ی قدرت، امكان پذیر نیست. راههای توسعه‌ی قدرت بسیار گسترده و متفاوت است، راه‌های مطرح شده توسعه‌ی قدرت عبارتند از:

1) اجتماعی

2) اقتصادی

3) سیاسی

4) نظامی

در شاخه سرمایه‌گذاری و اجراء مدینه فاضله، تأمل بسیار جدی در حركتهای توسعه قدرت مطرح است كه توضیح آن را در مجال خودش می‌بینید.

اگر دو نفر در مورد مرز مشترك زمین خود با یکدیگر اختلاف داشته باشند برای برطرف ساختن اختلاف چه می‌كنید؟ البته با این فرض كه قهر و غلبه‌ای در كار نیست و هر كدام از موضع حق مالكیت مقاومت می‌كنند نه از موضع زور و قدرت.

روشن است كه اگر راهی برای شناسایی محدوده‌ی زمین وجود داشته باشد، از آن راه، جنگ میان این دو را فرو می‌نشانید. در این مورد، ابزار توسعه‌ی صلح، «شناسایی» است. البته شناسایی نوعا با تحقیقات صورت می‌پذیرد و گاه نیز با توجه پیدا كردن به مشهودات و وجدانیات و بدون هیچ تحقیقی عملی می‌شود.

این همان چیزی است كه در بحث عقلانیت فراگیر به دنبال آن هستیم؛ یعنی فراگیر ساختن تفاهم با خردورزی كه تكیه بر تحقیق و شناسایی دارد.

در هر صورت توسعه‌ی صلح بدون دو ابزارِ «شناخت» و «توانایی» لازم امكان ندارد؛ از این رو در توسعه‌ی صلح با دو توسعه سر و كار داریم: یكی توسعه‌ی شناخت و دیگری توسعه‌ی قدرتی كه صلح در آن مورد خاص بدان حركت نیاز دارد.

پس تفاهم، شرط لازم صلح است نه شرط كافی.

شاید ذهنیت عمومی در توسعه صلح به انتخاب توسعه قدرت بچرخد؛ علت آن هم این است كه راه‌های توسعه قدرت شناخته شده می‌نمایانند.

اما متأسفانه راههای توسعه‌ی شناخت بسیار ناشناخته مانده‌اند.

نخستین اولویت ما شناخت راههای توسعه‌ی شناخت است. مباحث آینده به توضیح این اولویت می‌پردازد.

الگوی نخست، جستجوی صلح، در کسب قدرت بیشتر و توسعه طلبی است.

تردیدی نیست كه همگان در پی منافع و خواسته‌های خویش هستند و برای به دست آوردن آن مجدّانه دست به توسعه می‌زند.

طرح آزادی‌های فردی و اجتماعی، یكی از تلاش‌هایی است كه انسان برای توجیه توسعه طلبی خویش نموده است.

البته توسعه طلبی همیشه بی‌مانع نیست و در بسیاری موارد به شکستن مرزهای دیگران می‌‌انجامد.

پیداست که توسعه طلبی هر اندازه به شكستن مرزهای فردی و اجتماعی منجر گردیده، همان اندازه نیز چالش‌هایی را آفریده است.

چالش‌های یاد شده انسان را ناچار كرده است تا دست به تدوین فرهنگ دمكراسی بزند و پای قانون‌مند كردن آزادی را به میان آورد.

اما تدوین فرهنگ دمكراسی نیز از توسعه طلبی قدرتمندان در امان نمانده است، و خودِ آن، هر از چند گاهی با تفسیر و توجیهی نو، دستخوش تجاوز و تاراج قرار گرفته و می‌گیرد تا در درجه نخست منافع قدرت مداران همچنان تأمین گردد.

تبدیل «عنصر علمی» و فرهنگی در مباحث آزادی و دمكراسی به «عنصر سیاسی»، خود بزرگترین گواه این امر است.

رهایی از ناهنجاری‌های موجود (البته از منظری غیر از وحی) بدون تدوین فرهنگ دمكراسی عملی نیست. تدوین درست فرهنگ دمكراسی نیازمند شفافیت این مباحث است، و شفافیت، نیازمند زنده كردن دوباره‌ی عنصر علمی و تحقیقی در این مباحث است.

اما با توجه به این كه در حال حاضر این مباحث تبدیل به سلاحهای استراتژیك تبلیغاتی دیگران شده است، تلاش برای اعاده‌ی حیات علمی این مباحث، همیشه با پاتكهای تبلیغاتی پر خرجی زمین‌گیر می‌گردد و صدای علمی‌ترین تحقیقات نیز در هیاهوهای رسانه‌های سیاسی گم می‌گردد، تا آنجا كه گاهی حتی یك گوش شنوا هم پیدا نمی‌كند.

بمباران وسیع تبلیغاتی ابر قدرتها بر جهان، دلیل روشن این ادعاست.

از این رو از منظر عملی پرداختن مستقیم به مباحثی كه تكیه به توسعه طلبی فردی یا اجتماعی دارد[1] بسیار دشوار می‌نماید، البته پرداختنی كه نتیجه‌ای در بر داشته باشد.

این مطلب نخستین مشکله‌ای است که توسعه صلح بر اساس الگوی توسعه طلبی با آن روبروست.

این الگو نقاط تاریک دیگری هم دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

نخست این که شکوفایی صلح در بستر توسعه طلبی فردی (آزادی) و توسعه طلبی اجتماعی (دمکراسی) به شکل مطلق قابل تصور نیست تا چه رسد به تحقق آن؛ چرا که در بیشتر موارد، آزادی افراد و گروه‌ها در تضاد با یکدیگر قرار می‌گیرند.

پس برای تدوین فرهنگ دمکراسی، نیازمند ضابطه و قانون و ترازویی در برونِ توسعه طلبی هستیم تا بتوانیم از آزادی و دمکراسی سود ببریم.

از سوی دیگر حتی با تدوین فرهنگ دمکراسی (و دست کشیدن از توسعه طلبی مطلق) یك پرسش جدی پیش روی ماست و آن این كه:

آیا با مستندات علمی (و نه فضا سازی رسانه‌ای) شکوفه‌ای از گلستان صلح بر پایه‌ی توسعه طلبی تجربه شده و یا ضمانتی برای تجربه آن در آینده وجود دارد؟!

بنا بر این الگوی توسعه طلبی برای دست یافتن به صلح باید به این پرسش هم پاسخ دهد.

از سومین منظر هم که بنگریم رسیدن به سرمنزل آزادی (حق فردی بشر) و دمکراسی (حق اجتماعی بشر) بدون شناخت حقوق فردی و اجتماعی بشر امکان ندارد.

اگر ما در شناخت حقوق فردی و اجتماعی به خطا رویم، به همان اندازه در دست یابی به صلح بر اساس این الگو ناکام خواهیم شد.

پس الگوی صلح بر اساس توسعه طلبی فردی و اجتماعی، نیازمند ضابطه‌ای برای تدوین فرهنگ دمكراسی است. فرهنگ دمکراسی است که آزادی و مرز آن را تعریف و حقوق بشر را تبیین می‌کند و با ارایه ضابطه‌ای درست برای حقوق بشر، امکان شناخت حق بشر از ناحق او را فراهم می‌سازد.

مرجع برای پر کردن خلأهای اشاره شده چیست؟

مسلم مرجع تدوین دمکراسی نمی‌تواند نابخردانه باشد و با عقلانیت در تضاد باشد.

بنا بر این تنها مرجع این مهم، خردورزی است و پیش نیاز آن آشنایی با عقلانیت است.

لذا می‌توان نتیجه گرفت الگوی توسعه طلبی، بدون به میان آمدن خردورزی کارایی ندارد.

تفصیل این مطالب در «الفبای انسانیت» از پروژه «خود گم‌شده»، ارایه شده است.

تا اینجا با سه مشکل در جستجوی صلح با الگوی توسعه طلبی آشنا شدیم.

همگان با عدالت آشنا هستیم. عدالت مفهومی که هاله‌ای از زیبایی آن را فراگرفته است.

ممکن نیست کسی در نخستین پله انسانیت باشد، اما در خوبی و درستی آن تردید کند و یا بدتر از آن، ظلم را بر عدالت ترجیح دهد.[1]

بنا بر این توسعه صلح بر مبنای الگوی عدالت ورزی پذیرفتنی است.

اما دو مشکل اساسی وجود دارد که تکیه بر عدل و ظلم را بسیار دشوار کرده است:

1ـ حقیقت عدالت چیست؟

2ـ چگونه مصادیق واقعی عدالت را بشناسیم؟

مباحث «الفبای عقلانیت»  پروژه «خود گم‌شده» به تفصیل در این باره سخن سخن می‌گوید.

در این جا تنها به چند اشاره کوتاه از مباحث یاد شده بسنده می‌کنیم:

عدالت همان حرکت شایسته­ای است که همیشه در محدوده افعال و حرکتهای اختیاری مفهوم و موضوع پیدا می‌کند.

آن چه مهم است این است كه ریشه عدالت را بشناسیم تا ریشه شایستگی را دریابیم و بیشتر با حقیقت عدالت آشنا گردیم؛ بدین ترتیب توانایی حل اختلافات مصداقی آن را پیدا نماییم…

ریشه عدالت را جز در واقعیات نمی‌توان جستجو نمود؛ باید تمام تلاش ما بر شناخت تناسب واقعی متمرکز گردد.

با مطرح شدن ضرورت عنصر «شناخت»، پای خرد در دستگاه عدالت گشوده می‌شود…

از این رو بدون عنصر خردورزی و عقلانیت، حتی یک خشت از ساختمان عدالت بالا نخواهد رفت.

بنا بر آن چه گذشت الگوی عدالت ورزی نیز برای دست یابی به صلح، بدون خردورزی کارایی ندارد.

تفصیل این مطالب در «الفبای عقلانیت» پروژه «خود گم‌شده»، ارایه شده است.

گفتیم صلح گمشده انسان است. تا کنون برای این مهم، دو الگوی توسعه طلبی (آزادی) و عدالت ورزی را مطرح کردیم.

روشن شد که این دو الگو، بدون مطرح شدن خردورزی به ثمر نمی‌نشینند.

بنا بر این موفقیت در جستجوی صلح در قالب توسعه طلبی فردی و اجتماعی, و جستجوی صلح در قالب عدالت‌ورزی, در گروِ بحث عقلانیت است.

وقتی چنین است این پرسش مطرح می‌شود که چرا برای دست یافتن به صلح، مستقیما سراغ عقل نرویم و از خردورزی کمک نگیریم؟

اصلا آیا می‌توان صلح را تنها در خردورزی جستجو کرد؟

آیا خردورزی این ظرفیت را دارد که پرونده صلح را بگشاید؟ یا این که خرد راهی به صلح ندارد؟

اگر صلح با خردورزی قابل دسترسی است:

۱- چرا برای دستیابی به صلح از خرد یاری نطلبیم؟

۲- چگونه با خرد می‌توان صلح را در آغوش کشید؟

پس باید در صدد تبیین بیشتر و دقیق‌تر نقش خردورزی در توسعه صلح برآییم.