علم و قدرت خداوند متعال، مطلق و نامحدود است.

اراده ناشی از علم و قدرت مطلق الهی، انجام هر کاری را به بهترین شکل آن ممکن می‌سازد.

از این رو تمامی افعالی که نشانی از نقص داشته باشد، از اساس منتفی است. از جمله عجله و ظلم:

إِنَّمَا يَعْجَلُ مَنْ يَخَافُ الْفَوْتَ، وَ إِنَّمَا يَحْتَاجُ إِلَى الظُّلْمِ الضَّعِيف‏

تعریف عام ظلم، «وضع الشیء فی غیر موضعه» است. با این تعریف، گستره پهناوری از افعال در ظلم جای می‌گیرند که از جمله آنها «عجله» و کار بیهوده و «عبث» است.

بر این اساس می‌توان گفت هر اراده الهی، ناشی از غرضی متناسب با علم و قدرت اوست. به سخن دیگر تمامی افعال او، بالاترین هدف را نشانه می‌رود. به شاهدی از روایات در این زمینه توجه کنید:

وَ لَكَ الشُّكْرُ عَلَى قَضَائِكَ الْمُعَلَّلِ‏ بِأَكْمَلِ التَّعْلِيل‏

بنا بر این همه اغراض الهی و اهداف ربوبی، به بهترین شکل، تقدیر گردیده و تدبیر شده و تحقق می‌یابد.

از تدبیر عالمانه و قادرانه الهی، با تعبیر «حکمت» یاد می‌شود.

روشن شد که حکمت و تدبیر، ریشه در علم و معرفت دارد. شواهد متعددی از روایات در این زمینه وجود دارد. از جمله:

سُبْحَانَكَ! مِنْ لَطِيفٍ مَا أَلْطَفَكَ، وَ رَءُوفٍ مَا أَرْأَفَكَ، وَ حَكِيمٍ‏ مَا أَعْرَفَكَ!

عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ‏ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً فَقَالَ إِنَّ الْحِكْمَةَ الْمَعْرِفَةُ وَ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ فَمَنْ فَقُهَ مِنْكُمْ فَهُوَ حَكِيمٌ‏ وَ مَا أَحَدٌ يَمُوتُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَحَبَّ إِلَى إِبْلِيسَ مِنْ فَقِيهٍ.

علم مطلق، اقتضا می‌کند که تدبیر او هیچ گونه تزلزل، اختلاف، تضاد و تناقضی نداشته باشد. از این رو از کار حکیمانه با تعبیر «محکم» و «متقن» یاد شده است. توجه کنید:

فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ‏ يَقُولُ يَنْزِلُ فِيهَا كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ‏ وَ الْمُحْكَمُ لَيْسَ بِشَيْئَيْنِ إِنَّمَا هُوَ شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ فَمَنْ حَكَمَ بِمَا لَيْسَ فِيهِ اخْتِلَافٌ فَحُكْمُهُ مِنْ حُكْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ حَكَمَ بِأَمْرٍ فِيهِ اخْتِلَافٌ فَرَأَى أَنَّهُ مُصِيبٌ فَقَدْ حَكَمَ بِحُكْمِ الطَّاغُوت‏

وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَكِيمُ‏ الْعَلِيمُ أَتْقَنَ مَا أَرَادَ خَلْقَهُ مِنَ الْأَشْيَاءِ كُلِّهَا بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ إِلَيْهِ وَ لَا لُغُوبٍ دَخَلَ عَلَيْهِ فِي خَلْقِ مَا خَلَقَ لَدَيْهِ ابْتَدَأَ مَا أَرَادَ ابْتِدَاءَهُ وَ أَنْشَأَ مَا أَرَادَ إِنْشَاءَهُ عَلَى مَا أَرَادَهُ مِنَ الثَّقَلَيْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لِتُعْرَفَ بِذَلِكَ رُبُوبِيَّتُهُ وَ تَمَكَّنَ فِيهِمْ طَوَاعِيَتُه‏

با توجه به غنای مطلق الهی، حاصل حکمت چیزی جز مصلحت و صلاح خلق نیست و نمی‌تواند باشد. از این رو حکمت به صواب و صلاح خلق گره می‌خورد.

وَ فِي ذَلِكَ عِبْرَةٌ لِمَنْ فَكَّرَ وَ دَلَالَةٌ عَلَى أَنَّهُ مِنْ تَدْبِيرِ الْحَكِيمِ‏ فِي مَصْلَحَةِ الْعَالَمِ وَ مَا فِيه‏

فَفِي هَذَا بَيَانُ أَنَّ هُبُوبَ الرِّيحِ مِنْ تَدْبِيرِ الْحَكِيمِ‏ فِي صَلَاحِ الْخَلْق‏

روی دوم این سکه، نفی ظلم به معنای اعم آن، از تمامی افعال الهی است.

أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَكِيمٌ‏ وَ لَا يَكُونُ الْحَكِيمُ‏ وَ لَا يُوصَفُ بِالْحِكْمَةِ إِلَّا الَّذِي يَحْظُرُ الْفَسَادَ وَ يَأْمُرُ بِالصَّلَاحِ وَ يَزْجُرُ عَنِ الظُّلْمِ وَ يَنْهَى عَنِ الْفَوَاحِش‏

حکمت الهی، از جهت قوت تدبیرش، همانند خورشید آشکار است:

قُلْتُ أَ وَ لَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ خَالِقَ الْأَشْيَاءِ وَ الْإِهْلِيلَجَةِ حَكِيمٌ‏ عَالِمٌ بِمَا عَايَنْتَ مِنْ قُوَّةِ تَدْبِيرِه‏

اما با این همه روشن است که راهی به احاطه بر صفت حکیم او (همانند سایر صفات الهی) نداریم و تنها خرد ما، اصل آن را اثبات می‌کند. از این رو:

فَإِنْ قَالُوا أَ وَ لَيْسَ قَدْ نَصِفُهُ فَنَقُولُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ‏ الْجَوَادُ الْكَرِيمُ قِيلَ لَهُمْ كُلُّ هَذِهِ صِفَاتُ إِقْرَارٍ وَ لَيْسَتْ صِفَاتِ إِحَاطَةٍ فَإِنَّا نَعْلَمُ أَنَّهُ حَكِيمٌ‏ وَ لَا نَعْلَمُ بِكُنْهِ ذَلِكَ مِنْهُ وَ كَذَلِكَ قَدِيرٌ وَ جَوَادٌ وَ سَائِرُ صِفَاتِهِ كَمَا قَدْ نَرَى السَّمَاءَ وَ لَا نَدْرِي مَا جَوْهَرُهَا وَ نَرَى الْبَحْرَ وَ لَا نَدْرِي أَيْنَ مُنْتَهَاهُ بَلْ فَوْقَ هَذَا الْمِثَالِ بِمَا لَا نِهَايَةَ لَهُ لِأَنَّ الْأَمْثَالَ كُلَّهَا تَقْصُرُ عَنْهُ وَ لَكِنَّهَا تَقُودُ الْعَقْلَ إِلَى مَعْرِفَتِه‏

عدم احاطه به حکمتهای الهی، به قانون کلی دیگری منجر می‌شود و آن این که:

لا يُسْئَلُ‏ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ‏ (انبیاء23)

در روایات به ارتباط این آیه با حکمت تصریح شده است:

قَالَ جَابِرٌ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ كَيْفَ‏ لا يُسْئَلُ‏ عَمَّا يَفْعَلُ‏ قَالَ لِأَنَّهُ لَا يَفْعَلُ إِلَّا مَا كَانَ حِكْمَةً وَ صَوَاباً

لِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَكِيمُ فِي أَفْعَالِهِ‏ لا يُسْئَلُ‏ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ‏.

يَفْعَلُ فِي الْفَرِيقَيْنِ مَا يَعْلَمُ أَنَّهُ أَوْلَى بِالصَّوَابِ وَ الْحِكْمَةِ لا يُسْئَلُ‏ عَمَّا يَفْعَلُ‏ وَ عِبَادُهُ‏ يُسْئَلُونَ‏

آیه یاد شده در کنار روایات مربوطه، تفسیری عقلانی از «تعبد» را ارایه می‌دهد و نشان می‌دهد که ریشه تعبد، عدم شناختِ ناشی از قصور ماست. مسلما این قصور با دسترسی به معصوم و پرسش از او، قابل برطرف شدن است و به تبع آن تبدیل تعبد نیز به تعقل ممکن و شدنی می‌گردد.

در واقع همین امر جایگاه مهم پرسش را آشکار می‌کند.

فَقَالَ لَا عَجَبَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى‏ يَفْعَلُ ما يَشاءُ وَ لا يُسْئَلُ‏ عَمَّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ‏ فَمِمَّ عَجِبْتَ يَا إِبْرَاهِيمُ سَلْ وَ لَا تَسْتَنْكِفْ وَ لَا تَسْتَحْيِ فَإِنَّ هَذَا الْعِلْمَ لَا يَتَعَلَّمُهُ مُسْتَكْبِرٌ وَ لَا مُسْتَحْي‏

روایت زیر نمونه‌ای است از حکمت تعبدی که با بیان امام معصوم، مورد تعقل قرار گرفته است:

وَ أَمَّا هَفَوَاتُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مَا بَيَّنَهُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ وَ وُقُوعُ الْكِنَايَةِ عَنْ أَسْمَاءِ مَنِ اجْتَرَمَ أَعْظَمَ مِمَّا اجْتَرَمَتْهُ الْأَنْبِيَاءُ مِمَّنْ شَهِدَ الْكِتَابُ بِظُلْمِهِمْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَدَلِّ الدَّلَائِلِ عَلَى حِكْمَةِ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ الْبَاهِرَةِ وَ قُدْرَتِهِ الْقَاهِرَةِ وَ عِزَّتِهِ الظَّاهِرَةِ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ بَرَاهِينَ الْأَنْبِيَاءِ ع تَكْبُرُ فِي صُدُورِ أُمَمِهِمْ وَ أَنَّ مِنْهُمْ [مَنْ‏] يَتَّخِذُ بَعْضَهُمْ إِلَهاً كَالَّذِي كَانَ مِنَ النَّصَارَى فِي ابْنِ مَرْيَمَ فَذَكَرَهَا دَلَالَةً عَلَى تَخَلُّفِهِمْ عَنِ الْكَمَالِ الَّذِي تَفَرَّدَ بِهِ عَزَّ وَ جَل‏

نتیجه این گردید که قانون کلی حکیمانه بودن افعال الهی، کاملا عقلانی است.

اما از منظر مصادیق آن، ممکن است برخی از موارد به دلیل قصور ما، تعبدی باشند که با مرتفع شدن قصور در این موارد نیز تعبد رخت برمی‌بندد.

عصاره مباحث پیشین این شد که حکمت الهی، ریشه در علم مطلق الهی دارد و با قدرت مطلق الهی، ارکان حکمت و تدبیرِ درست و قوی، شکوفا می‌گردد و عدل مطلق به معنای عام آن، حاصل می‌گردد.

با شناخت «چرایی حکمت الهی» روشن می‌شود که تمامی جهان لبالب از حکمت الهی است. اما پی بردن به مصادیق و موارد حکمت، در گرو قوت خرد و تقویت آن به وسیله آموزش از معصومین است.

آفرینش کافر از این قانون مستثنا نیست.

در نتیجه اگر حکمت آفرینش کافر برای ما ناشناخته بماند، باز هم جای اشکالی بر حکمت الهی در آفرینش کافر نیست. زیرا اصل کبرای حکمت الهی، مبرهن و اثبات شده است. اگر حکمت در مورد آفرینش کافر ناشناخته باشد، با توجه به کبرای یاد شده، تعبدا حکیمانه بودن آفرینش کافر را می‌پذیریم. بنا بر این اصل کبرای حکمت مطلق، تعقلی است، اما مصداق حکمت در آفرینش کافر، تعبدی است.

اما با این همه، حکمت الهی در آفرینش کافر قابل تعقل است.

پیش از این گذشت که هدف آفرینش شناخت ربوبیت خداوند است. توجه کنید:

وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَكِيمُ‏ الْعَلِيمُ أَتْقَنَ مَا أَرَادَ خَلْقَهُ مِنَ الْأَشْيَاءِ كُلِّهَا بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ إِلَيْهِ وَ لَا لُغُوبٍ دَخَلَ عَلَيْهِ فِي خَلْقِ مَا خَلَقَ لَدَيْهِ ابْتَدَأَ مَا أَرَادَ ابْتِدَاءَهُ وَ أَنْشَأَ مَا أَرَادَ إِنْشَاءَهُ عَلَى مَا أَرَادَهُ مِنَ الثَّقَلَيْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لِتُعْرَفَ بِذَلِكَ رُبُوبِيَّتُهُ وَ تَمَكَّنَ فِيهِمْ طَوَاعِيَتُه‏

در جای خود روشن شده، که خداوند خودش را توسط اولیائش می‌شناساند. بنا بر این باید دید اولیاء خدا چگونه شناخته می‌شوند.

تردیدی نیست که بخشی از معرفت اولیاء خدا، به وجودشان و به عملشان محقق می‌شود. اما بخش بزرگی از شناخت اولیاء خدا، در گرو ابتلائات آنهاست و تا امتحانات سخت محقق نشود، شناخت واقعی آنها نیز ناممکن خواهد بود.

برای تقریب مطلب مناسب است به آزمایشات نمایشی کارخانه‌ها برای معرفی محصولاتشان اشاره کنیم.

کارخانه‌های خودروسازی در تست مقاومت ماشین، وسیله را در معرض ضربه‌های شدید و سقوطهای وحشتناک و… قرار می‌دهند تا همگان قدرت و پایداری و امنیت آن وسیله را به چشم خود ببینند.

کارخانه‌های موبایل، گوشی همراه را در شرایط آب جوش، آتش، اعماق دریا، سقوط از ارتفاع و… قرار می‌دهند تا مشتریان با کیفیت جنس کارخانه بهتر آشنا شوند.

ممکن است در دید افراد ناآگاه، تلف کردن ماشین یا موبایل در این گونه موارد خسارت شمرده شود، تا چه رسد به این که هزینه‌های گزافی هم برای نمایش این گونه آزمایشات اضافه گردد.

هر چند به حسب ارقام اولیه، آزمایش مقاومت یک ماشین با مقدماتش ملیونها خسارت به جا می‌گذارد، اما پس از آشنایی مردم با کیفیت جنس، مسلما فروش فوق العاده‌ای صورت می‌پذیرد و هزاران و ملیونها برابر خسارت یاد شده جبران می‌گردد.

این مثلها برای روشن ساختن این بود که خسارت در دید بسته، نمی‌تواند معیار قضاوت نهایی قرار گیرد.

خداوند نیز برای شناساندن اولیائش، آنها را در معرض سخت‌ترین آزمونهای متنوعِ مقاومت قرار می‌دهد. مسلما تحقق بخشی از این گونه آزمایشها، در گرو مخالفین سرسخت و سخت‌دل است.

به عنوان نمونه اگر امیرالمؤمنین روحی له الفداء با آزمایش هجوم به خانه‌اش آزموده نمی‌شد، چگونه ممکن بود که صبر و تسلیم او در مقابل ذات اقدس الهی شناخته شود و همچنین امام حسین علیه السلام…

تحقق این گونه آزمایشات در گرو آفرینش کافرِ عنودی همچون عمر بن خطاب و شمر بن ذی الجوشن است.

بنا بر این شناساندن اولیاء الهی توسط مبتلا ساختن آنها به دشمنان سرسخت و سخت‌دل، یکی از حکمتهای بزرگ الهی در خلق کفار و منافقین است.

اگر رحمت خداوند مطلق باشد و هیچ گونه قیدی را نپذیرد، لازمه آن این است که آفرینش کافر نیز مصداق رحمت باشد.

ولی اگر آفرینش کافر را مصداق رحمت ندانیم، ممکن است تصور شود که رحمت خداوند تقیید خورده است.

به بحث رحمت خداوند از دو بعد ثبوتی و اثباتی می‌نگریم.

از بعد ثبوتی، هر گونه محدودیت خداوند، مستلزم نقص اوست و او از هر گونه نقصی مبراست. بر اساس برهان عقلی، تمامی صفات کمالیه و جمالیه خداوند مطلق و نامحدود است.

اگر رحمت را صفت کمالیه (صفت ذات) بدانیم کاملا روشن است. زیرا تعدد صفات در ذات اقدس الهی راه ندارد. از این رو رحمت او عین قدرت و عین علم اوست. و در هیچ کدام از این امور محدودیت و تقیید راه ندارد.

بنا بر این، چه رحمتی از خدا سر زند و چه نزند، او رحیم علی الاطلاق است. همچنان که:

فَهُوَ الْجَوَادُ إِنْ أَعْطَى وَ هُوَ الْجَوَادُ إِنْ مَنَعَ لِأَنَّهُ إِنْ أَعْطَاكَ أَعْطَاكَ مَا لَيْسَ لَكَ وَ إِنْ مَنَعَكَ مَنَعَكَ مَا لَيْسَ لَك‏

اگر رحمت را صفت جمالیه (صفت فعل) بدانیم، باز هم تقیید در ناحیه موضوع و مورد است و نه در ناحیه رحمت. توضیح این امر در لابلای مباحث آینده خواهد آمد. انشاء الله.

از بُعد اثباتی نیز ادله فراوانی در این باره وجود دارد. از جمله:

يَا مَنْ وَسِعَتْ‏ رَحْمَتُهُ‏ كُلَّ شَيْ‏ء

این جمله با توجه تواتر معنوی آن، قطعی الصدور است و نیازی به بررسی سندی ندارد.[1]

با توجه به آبی بودن آن از تخصیص، مدلول آن نص می‌گردد و قابل تقیید نیست.[2]

همان گونه که اشاره شد شواهد نامحدود بودن رحمت الهی، بسیار فراوان است. از این رو به همین اندازه بسنده می‌کنیم.

نتیجه این گردید که رحمتِ مطلق، از محکمات قرآن و روایات است. از این رو تمامی موارد متشابه، باید بر معیار این محکم سنجیده شود.

تسخیر تمامی عالم، از زمین و آسمان گرفته تا سایر مخلوقات، برای رسیدن انسان به کمال نهایی است. این امر گواه بر این است که ممکن است آفرینش کافر، مصداق رحمت خداوند برای اولیائش باشد.

در یکی از فقرات ادعیه به این مطلب تصریح بیشتری شده است:

أَسْأَلُكَ أَنْ تُكْرِمَنِي بِهَوَانِ مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِكَ وَ لَا تُهِنِّي بِكَرَامَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِك‏

از این جمله روشن می‌شود ممکن است که خواری مخلوقی، مقدمه و سبب کرامت برای مخلوق دیگری باشد. این کرامت خودش برای کسی که مورد کرامت قرار گرفته، مصداق رحمت است.

مسلما آفرینش کفار و ابتلاء مؤمنان به آنان، مصداق آزمایش اولیاء الهی و ارتقاء درجات آنها می‌گردد. این خود شکلی از رحمت خدا به اولیاء است که کافر در سلسله طرق آن قرار گرفته است.

رکن مهم نظام آفرینش، بر معرفت نهاده شده است.

حتی عبادت که هدف خلقت معرفی شده، هم خود آن، ناشی از معرفت است و هم حاصل آن، درجات بالاتر معرفت است.

خداوند با گشودن دفتر آفرینش، خودش و اولیائش را به خلایق می‌شناساند.

ابتلائات یکی از راه‌های شناخته شدن اولیاء الهی است. غالب این ابتلائات، در تضاد کفار و منافقین با اولیاء الهی است. چرا که اگر این تضاد نباشد، هم رسیدن اولیاء الهی به درجات بالاتر، و هم شناخته شدن آنها توسط سایر خلایق، محقق نمی‌شد.

از این رو می‌توان گفت که در نظام آفرینش از جمله نظام شناختی آن، کافر نیز مصداق رحمت است. زیرا تحقق چنین نظامی بدون وجود کافر ممکن نیست.

توضیح این مسئله در بحث حکمت آفرینش کافر گذشت.

سه منظر یاد شده‌ی آفرینش کافر محل بحث نیست، بلکه منظر چهارم، یعنی رحمت از منظر شخص کافر نقطه اساسی اشکال است.

اشکال مطرح شده در آفرینش این بود که:

آفرینش کافری که پایانش عذاب جاویدان است، چگونه با رحمت خداوند سازگار است؟

مسلما شبهه عدم سازگاری آفرینش کافر با رحمت، از منظر خود کافر مورد نظر است.

روشن است که ظلم در آفرینش کافر، کامل منتفی است و هرگز مورد بحث نیست. تنها چیزی که در این بخش از نوشتار مورد بحث است، رحمت بودن آن است و نه چیز دیگری.

مقصود از رحمت نیز رحمت عامه است و نه رحمت خاصه. چرا که رحمت خاصه، مخصوص مؤمنین است و شامل کفار نمی‌شود.

در مورد رحمت عامه نسبت به کافر، چند احتمال می‌رود که به تفکیک طرح می‌شود.

احتمال نخست این که حتی از منظر کافر هم که بنگریم، آفرینش کافر مصداق رحمت است، اما نوع خاصی از رحمت، به توضیحی که خواهد آمد.

احتمال دوم هم این است که آفرینش کافر، مصداق رحمت نیست. بر این مبنا پرسش مهمی باقی می‌ماند که باید تحقیق شود و آن این است که:

عدم رحمت در آفرینش کافر به دلیل تقیید رحمت است یا به دلیل عدم موضوع و مورد برای رحمت؟

توضیح این احتمالات را در ادامه می‌بینید.

پرسش‌هایی که در آفرینش کافر قابل طرح است عبارتند از:

آیا در آفرینش کافر اصلا رحمتی هست یا نه؟

و اگر رحمت در آفرینش کافر تصور نشود

آیا رحمت الهی تقیید می‌شود یا به اطلاق خود باقی می‌ماند؟

پیش از این چند احتمال در این باره مطرح کردیم. اکنون زمان تحقیق در آن فرا رسیده است.

ادعا این است که رحمت در آفرینش کافر مطلق است. ادله متعددی برای اثبات این ادعا وجود دارد که در ادامه می‌آید.

عصاره نوشتار حاضر در بحث رحمت در آفرینش کافر این شد:

۱- وجود رحمت، دائر مدار وجود دلیل بر آن است.

از این رو احساس رحمت و عدم احساس رحمت و پذیرش رحمت و عدم پذیرش رحمت، تأثیری در وجود و عدم وجود رحمت ندارد.

۲- با توجه به صفت کمالیه رحمت (رحمت ذاتیه) مقتضی برای إعمال رحمت از سوی خداوند موجود است.

اگر این مقتضی به مانعی برخورد نکند، صفت جمالیه رحمت (رحمت فعلیه) نیز تحقق می‌یابد.

۳- تنها مانع محتمل برای مقتضی رحمت، علم پیشاپیش خداوند به سرانجام کافر است.

علم خداوند به سرانجام کافر، محال است مانع تجلی رحمت ذاتیه خداوند گردد. بنا بر این رحمت خداوند در همه موارد به فعلیت می‌رسد.

بنا بر این نقطه تمرکز اصلی بحث، دلیل بر استحاله مانعیت علم است.

۴- رحمت خداوند نامحدود است، هر چند آفرینش کافر، مصداق رحمت نباشد. همان گونه که عدم إعمال قدرت الهی در مورد محال، موجب محدودیت صفت قدرت نمی‌شود. (جواب نقضی)

۵- اگر نتوانیم رحمت الهی را در مصداق آفرینش کافر تعقل نماییم، باز صدمه‌ای به کبرای عقلانی رحمت نمی‌زند.

۶- اگر بپذیریم آفرینش کافر مورد رحمت نیست، عدم رحمت در این مورد، به دلیل عدم قابلیت مورد است نه این که اطلاق رحمت مقید گردد.

۷- مانعیت علم خداوند از فعلیت رحمت، محال است.

۸- به مقتضای قضیه کلی «استحاله محدودیت صفات الهی»، محال است صفتی از صفات الهی به صفت دیگری مقید شود. بنا بر این صفت حکمت نیز صفت رحمت را محدود نمی‌کند.

۹- ادعیه نیز شاهد بر این است که آفرینش کافر مصداق رحمت است.

آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین