خداوند متعال صد و بیست و چهار هزار پیامبر برای هدایت مردم فرستاده است و برای هر کدام از اینان راه و روشی جداگانه قرار داد که به آن شریعت می‌گویند.

لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ في‏ ما آتاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ (مائده 48)

براى هر يك از شما [امّتها] شريعت و راه روشنى قرار داده‏ايم. و اگر خدا می‌‏خواست شما را يك امّت قرار می‌‏داد، ولى [خواست‏] تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد. پس در كارهاى نيك بر يكديگر سبقت گيريد.

در تفسیر قمی آمده است:

برای هر پیامبری شریعت و راهی (ویژه او)ست.[1]

اما هنگامی که سخن از دین به میان می‌آید، یک دین مطرح می‌شود که خانواده‌ی یکپارچه‌ی اسلام، از آدم علیه السلام تا خاتم صلی الله علیه و آله را در بر می‌گیرد و رسالت همه‌ی این پیامبران تبلیغ اسلام است چرا كه تنها دین الهی اسلام است:

إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ…[2]

به راستی كه دین نزد خداوند فقط اسلام است…

از این رو گستره‌ی مسلمانان از آغاز شامل نخستین پیامبران الهی می‌گردد و پایان آن تمامی مردان الهی را تا قیام قیامت در برمی‌گیرد. از نوح علیه السلام گرفته تا ابراهیم علیه السلام و تا…

نوح علیه السلام می‌گوید:

وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ[3]

مأمورم كه از مسلمانان باشم.

و از ابراهیم تا یعقوب علیهم السلام می‌شنویم:

مَا كَانَ إِبْرَاهِیمُ یهُودِیا وَلاَ نَصْرَانِیا وَلَكِن كَانَ حَنِیفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِینَ[4]

ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی و لكن حق گرایی مسلمان بود و (هرگز) از مشركان نبود.

إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ[131] وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ[132] أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ یعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِی قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ[133][5]

و هنگامی كه پروردگار ابراهیم به او گفت اسلام آور (و در مقابل حق تسلیم شو) گفت اسلام آوردم. و ابراهیم و یعقوب به همین (اسلام) فرزندانشان را سفارش نمودند كه ای فرزندانم به راستی كه خداوند برای شما این دین را برگزیده است پس هرگز نمیرید مگر این كه مسلمان باشید.

یا شما گواه بودید هنگام مرگ یعقوب را هنگامی كه به فرزندانش گفت پس از من چه چیزی را می‌پرستید؟ گفتند خدای تو و خدای پدران تو ابراهیم و اسماعیل و اسحق را، خدای واحد را و ما مسلمان هستیم (برای خدای واحد تسلیم هستیم).

و سلیمان علیه السلام نزد بلقیس افتخار می‌كند:

أُوتِینَا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهَا وَكُنَّا مُسْلِمِینَ[42][6]

پیش از این به ما علم عطا شده و ما از پیش مسلمان بودیم[7]

و بلقیس متوجه گمراهی خود می‌شود و می‌گوید:

قَالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ[44][8]

بلقیس گفت ای پروردگارم به راستی كه من (تا كنون) به خود ستم كرده‌ام و (اینك) با سلیمان برای پروردگار جهانیان اسلام آوردم.

و لوط علیه السلام مسلمانی غریب است:

فَمَا وَجَدْنَا فِیهَا غَیرَ بَیتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِینَ[9]

(فرشتگانی كه به دیار لوط رفته بودند گفتند:) پس ما از مسلمانان جز یك خانه نیافتیم.

ساحرانی كه به جنگ موسی علیه السلام رفتند زمانی که ایمان آوردند گفتند:

رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَینَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ[10]

خداوندا بر ما صبر فرو ریز و ما را مسلمان بمیران.

حواریون عیسی علیه السلام خود را چنین معرفی می‌كنند:

قَالَ الْحَوَارِیونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللّهِ آمَنَّا بِاللّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ[11]

حواریون گفتند ما یاوران خدا هستیم به خدا ایمان آورده‌ایم و تو گواه باش كه از مسلمانان هستیم.

و در نخستین رتبه‌ی مسلمانان، خاتم انبیا صلی الله علیه و آله جای دارد كه فرمودند:

لاَ شَرِیكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ[12]

شریكی برای خدا نیست و به این مأمور شدم و من نخستین مسلمان هستم.

پس تنها راه نجاتِ اولین و آخرین، اسلام است:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ[13]

ای كسانی كه ایمان آورده‌اید آن چنان كه سزاوار است تقوای الهی پیشه كنید و هرگز نمیرید مگر این كه مسلمان باشید.

البته مشروط به این كه دیر نشده باشد، همچون اسلام آوردن فرعون، زمانی که در آستانه‌ی غرق قرار گرفت:

حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلِهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ[14]

وقتی فرعون به آستانه غرق رسید گفت: ایمان آوردم كه خدایی جز آن خدایی كه بنی اسرائیل به آن ایمان آورده‌اند نیست و من از مسلمانان هستم.

با توجه به ویژگی نخست، اسلام خانواده‌ای است آن چنان گسترده كه ابعاد جهان شمولی آن، تاریخ گذشته را نیز در برمی‌گیرد و هیچ مرز زمانی و جغرافیایی و قومی و طبقاتی را نمی‌پذیرد.

با توجه به خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله، این جهان شمولی اسلام تا ابد ادامه دارد و هیچ استثنایی برنمی‌دارد.

گفتیم اسلام دینی است کاملا فراگیر و هیچ مرز زمانی و مکانی و قومی و طبقاتی را برنمی‌تابد.

این بی مرزی از جهت مخاطبین اسلام است، یعنی مخاطبین اسلام از هر زمانی و هر مکانی و هر قومی و هر طبقه‌ای هستند و این دین اختصاص به گروهی ندارد.

اما فراگیری و بی مرزی اسلام به این معنا نیست که اسلام دینی کاملا مجمل و حداقلی باشد تا با تمامی ادیان دیگر سازگار گردد.

بلکه اسلام از جهت مبانی اعتقادی، دارای مرزهای بسیار دقیقی است که با شکسته شدن هر یک از آنها، اسلام نیز منتفی می‌گردد، هر چند صورت اسلامی باقی بماند.

از این رو در اسلام با موازین فراوانی روبرو می‌شویم.

برخی از این میزان‌ها، میزان‌های کلی هستند.

این دسته از میزان‌ها ویژگی‌های یک مسلمان حقیقی را به نحو کلی بیان می‌کنند. مانند روایات و آیاتی که صفات مؤمنین را بیان می‌کنند.

اما با وجود دقت کامل در بیان، باز هم راه سوء استفاده از این موازین باز است.

در حوزه اعتقادات، توحید مهم‌ترین رکن اسلام است. اما همین توحید توسط وهابیت آن چنان لباس جاهلانه به تن آن شده که به شدت مورد سوء استفاده قرار گرفته است. متأسفانه دوران ما شاهد مصیبتهای عظمایی است که از همین توحید جاهلانه سرچشمه گرفته است.

در حوزه احکام نیز تنها یک نمونه کافی است. نماز با این که رکن دین است، اما آن چنان بازیچه شده است که بیان برخی از موارد آن شرم آور است. برای این منظور به تاریخ نماز خواندن ولید مراجعه کنید.

بنا بر این میزان‌های کلی، با نهایت دقت آنها، به دلیل «صامت بودن» آنها در مرحله «کاربرد» چندان برنده و کارا نیستند.

مشکلات یاد شده موجب شده است که برخی از میزان‌ها به سوی کاربردی شدن برود. به همین دلیل هم دقت بیشتری در بیان مرزهای اسلام دارند.

از جمله در روایت زیر به دقت مرزهای اعتقادی اسلام اشاره شده است:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمْزَةَ وَ مُحَمَّدٍ ابْنَيْ حُمْرَانَ قَالا اجْتَمَعْنَا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي جَمَاعَةٍ مِنْ أَجِلَّةِ مَوَالِيهِ وَ فِينَا حُمْرَانُ بْنُ أَعْيَنَ فَخُضْنَا فِي الْمُنَاظَرَةِ وَ حُمْرَانُ سَاكِتٌ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لَكَ لَا تَتَكَلَّمُ يَا حُمْرَانُ فَقَالَ يَا سَيِّدِي آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي أني لَا أَتَكَلَّمَ فِي مَجْلِسٍ تَكُونُ فِيهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنِّي قَدْ أَذِنْتُ لَكَ فِي الْكَلَامِ فَتَكَلَّمْ فَقَالَ حُمْرَانُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً خَارِجٌ مِنَ الْحَدَّيْنِ حَدِّ التَّعْطِيلِ وَ حَدِّ التَّشْبِيهِ وَ أَنَّ الْحَقَّ الْقَوْلُ بَيْنَ الْقَوْلَيْنِ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدى‏ وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ أَنَّ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ لَا يَسَعُ النَّاسَ جَهْلُهُ وَ أَنَّ حَسَناً بَعْدَهُ وَ أَنَّ الْحُسَيْنَ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ثُمَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ ثُمَّ أَنْتَ يَا سَيِّدِي مِنْ بَعْدِهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع التُّرُّ تُرُّ حُمْرَانَ ثُمَّ قَالَ يَا حُمْرَانُ مُدَّ الْمِطْمَرَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الْعَالِمِ قُلْتُ يَا سَيِّدِي وَ مَا الْمِطْمَرُ فَقَالَ أَنْتُمْ تُسَمُّونَهُ خَيْطَ الْبَنَّاءِ فَمَنْ خَالَفَكَ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ فَهُوَ زِنْدِيقٌ فَقَالَ حُمْرَانُ وَ إِنْ كَانَ عَلَوِيّاً فَاطِمِيّاً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ إِنْ كَانَ مُحَمَّدِيّاً عَلَوِيّاً فَاطِمِيّاً.[1]

ما در (ضمن) گروهی از بزرگان اصحاب نزد امام صادق علیه السلام جمع بودیم و در میان ما حمران بن اعین هم بود پس در مناظره با یکدیگر فرو رفتیم در حالی که حمران ساکت بود.

پس امام صادق علیه السلام به او فرمود ای حمران چرا تو سخن نمی‌گویی؟ گفت ای سید من، عهد کرده‌ام که در مجلس شما سخن نگویم.

امام صادق فرمود البته (اینک) به تو در سخن گفتن اجازه دادم.

سپس حمران به سخن آمد و گفت شهادت می‌دهم به این که خدایی جز الله نیست، یگانه است و شریکی ندارد، نه همسری گزیده و نه فرزندی، از دو مرز خارج است، مرز تعطیل و نبودن، و مرز شبیه دیگر موجودات بودن، و به راستی که حق، اعتقادی بین این دو اعتقاد است، نه جبری است و نه تفویضی، و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده اوست، او را به هدایت و دین حق فرستاده است برای این که دین حق را بر تمامی ادیان چیره سازد، هر چند مشرکان ناخوش دارند، و شهادت می‌دهم به این که بهشت حق است و آتش دوزخ حق است و برانگیخته شدن پس از مرگ حق است و شهادت می‌دهم به این که علی حجت خدا بر خلقش است، مردم در نشناختنش آزاد نیستند، و شهادت می‌دهم به این که حسن بعد اوست و حسین پس از حسن حجت اوست، سپس علی بن الحسین و محمد بن علی و سپس شما حجت خدا پس از آنهایید.

امام صادق علیه السلام پس از سخنان حمران فرمود شاغول، شاغول حمران است. (یعنی همین مطالب اعتقادی که حمران بیان کرد، میزان درستی و غلطی اعتقاد همگان است، همانند شاغول بنایی که راستی و کجی دیوار را آشکار می‌کند.)[2]

سپس فرمود ای حمران مطمر (شاغول) را در امتداد خودت و عالم نصب کن.

گفتم ای مولای من مطمر چیست؟ فرمود همان که شما شاغول می‌نامید، پس هر کس که با تو در این امر مخالف بود او زندیق است. (هر کس با این شاغول سازگار است حق، و هر کس سازگار نیست باطل است، همچون میزان کردن آجرهای دیوار با شاغول).

حمران گفت اگر چه (آن مخالف) علوی فاطمی باشد؟!

حضرت فرمود و اگر چه محمدی علوی فاطمی باشد!

و در روایت دیگری این گونه فرمودند:

فَمَنْ خَالَفَكُمْ وَ جَازَهُ فَابْرَءُوا مِنْهُ وَ إِنْ كَانَ عَلَوِيّاً فَاطِمِيّاً.[3]

پس هر کس که با شما مخالفت کند و از آن تجاوز کند از او بیزار شوید هر چند علوی فاطمی باشد!

همان گونه که مشاهده کردیم این ویژگی اسلام، یعنی داشتن مرزهای دقیق از جهت مسائل و مبانی، اقتضا می‌کند که برای شناخت اسلام حقیقی از صورت‌های ظاهری اسلام، میزانی دقیق نیز وجود داشته باشد.

میزان دقیق در این روایت، اعتقاداتی بود که «حمران» بیان کرد.

اما با این همه باز هم میزان‌های کلی دچار اشکال می‌شوند. از جمله همین میزان حمران. توجه کنید:

عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ حُمْرَانُ أَوْ أَنَا وَ بُكَيْرٌ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّا نَمُدُّ الْمِطْمَارَ قَالَ وَ مَا الْمِطْمَارُ قُلْتُ التُّرُّ فَمَنْ وَافَقَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ تَوَلَّيْنَاهُ وَ مَنْ خَالَفَنَا مِنْ عَلَوِيٍّ أَوْ غَيْرِهِ بَرِئْنَا مِنْهُ فَقَالَ لِي يَا زُرَارَةُ قَوْلُ اللَّهِ‏ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِكَ فَأَيْنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا أَيْنَ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ أَيْنَ الَّذِينَ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً أَيْنَ أَصْحابُ الْأَعْرافِ أَيْنَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ.[4]

زراره گفت: من و حمران، یا من و بکیر، بر امام باقر علیه السلام وارد شدیم (و) به حضرت گفتیم به راستی که ما مطمار را می‌کشیم (و بر اساس آن قضاوت می‌کنیم.)

حضرت فرمود مطمار چیست؟

گفتم شاغول (مقصود بیان میزان حق و باطل است که برای بیان آن از تشبیه به شاغول بنایی استفاده شده است) پس هر کس با ما موافق باشد، چه از علوی‌ها باشد و چه از غیر آنها، او را دوست داریم و هر کس با ما مخالف باشد، چه از علوی‌ها باشد و چه از غیر آنها، (او را کافر می‌دانیم و) از او بیزار می‌شویم.

پس حضرت به من فرمود: ای زراره گفته خداوند از گفته تو راست‌تر است.

پس کجا هستند کسانی که خداوند عز و جل درباره آنان فرموده است: «مگر آن مردان و زنان و كودكان مستضعفی (ناتوان، بی‌چاره و فرودستى در معرفت) كه چاره‏جويى نتوانند و راهى نيابند.» (نساء 98)

کجا هستند «الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ»؟ (کسانی که ترک کفر کرده و اسلام آورده اما معرفت کافی ندارند.)

کجا هستند کسانی که «به گناهان خود اعتراف كرده و كار شايسته را با [كارى‏] ديگر كه بد است درآميخته‏اند. اميد است خدا توبه آنان را بپذيرد، كه خدا آمرزنده مهربان است.» (توبه 102)

کجا هستند «أَصْحابُ الْأَعْرافِ»؟

کجا هستند «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ»؟

حضرت اشاره به مجموعه‌ای از آیات قران فرمود که منزله‌ای میان کفر و استحقاق قطعی دوزخ، و میان ایمان و استحقاق بهشت را بیان می‌فرماید.[5]

روشن شد که موازین کلی به دلیل کلیتشان، ممکن است در مرحله کاربردی و تطبیق بر افراد و افکار، کارا نباشند.(تاکید می‌کنم در مرحله کاربردی و تطبیق بر افراد و افکار).

در اینجا این نیاز برجسته می‌شود که شناخت اسلام واقعی باید میزان‌های کاملا دقیق و فراگیر داشته باشد.

این گروه از میزان‌ها، همان میزان‌های عینی و مصداقی اسلام حقیقی هستند. ویژگی‌های عینی بودن آنها، همراه با دقت بالا در مرحله کاربرد آنهاست.

میزان‌های عینی و مصداقی در قرآن و سنت فراوان است.

یکی از این گونه میزان‌ها در شناخت اسلام واقعی و حقیقی، این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله است که:

عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُمَا دَار

علی همراه حق است و حق همراه علی. (و حق) هر جا علی باشد خواهد بود.

با این بیان پیامبر پای «قرآن ناطق» به میدان می‌آید و راه سوء استفاده از «قرآن صامت» را می‌بندد. لذا برای تشخیص اسلام واقعی و حقیقی از اسلام جعلی، شخص امیرالمومنین علیه السلام میزان قرار داده شده است. البته امیرالمؤمنینی که با تمام زیر و بم‌های قرآن همراه بوده است.

توضیح این که میزانی که در این حدیث برای شناخت حق بیان شده، نکات مهمی دارد.

از جمله این که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اگر به جمله‌ی نخست بسنده می‌فرمود (عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ) جای این توهم بود که علی علیه السلام هیچ گاه از حق جدا نمی‌شود، ولی جایی باشد که حقی باشد و علی نباشد. پیامبر با جمله‌ی دوم (الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ) راه این توهم را بسته است.

همچنین در جمله سوم از عصمت مطلق امیرالمؤمنین علیه السلام می‌گذرد و گامی فراتر می‌گذارد که اصلا معیار و محک حق، شخص امیرالمؤمنین علی علیه السلام است.

بر اساس همین مطلب است که علی می‌شود «الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ، الَّذِي يُفَرِّقُ بَيْنَ‏ الْحَقِ‏ وَ الْبَاطِل‏» (بزرگترین جدا کننده‌ای که حق را از باطل جدا می‌کند).

حق، همان اسلام واقعی است. بنا بر این برای جدا نشدن از اسلام حقیقی، کافی است که با حق باشیم.

حق هم، همیشه و همه جا با علی است، پس باید با علی باشیم و هیچ گاه از آن حضرت جدا نگردیم.

لازمه‌ی با علی بودن، این است که در تمامی حوزه‌ها مو به مو از آن حضرت تبعیت نماییم.

این چنین است که در مرحله‌ی کاربردی، تبعیت کامل از علی علیه السلام، نشانه همراهی با اسلام کامل و حقیقی است.

شیعه بودن، یعنی پیروی و تبعیت.

بنا بر این تبعیت از علی، یعنی شیعه علی بودن، دقیق‌ترین میزان شناخت اسلام واقعی از صورتهای ظاهری اسلام است.

روی دیگر سکه این است که فقط و فقط شیعه، مسلمان واقعی است.

اما غیر شیعه مسلمان ظاهری است و نه واقعی. چرا که جدایی از علی، جدایی از حق، و جدایی از حق جدایی از اسلام حقیقی است.

با درک درست این میزان مهم، جایگاه تشیع در اسلام حقیقی، آشکار گردید.

البته باید توجه داشت که میزان اسلام واقعی منحصر به این روایت نیست.

میزان‌های فراوانی برای شناخت اسلام واقعی وجود دارد و در روایات هم بیان شده است. ما برای اختصار به بیان یک میزان بسنده کردیم.