ممکن است تصور شود صرف از دست دادن چیزی، ضرر است. بر این اساس هم نتیجه گیری کنیم که هر گاه ترتب آثار شناخت موجب از دست دادن چیزی شد، باید دست نگه داریم و از ابراز دوستی و دشمنی خودداری نماییم. آیا چنین است؟

هر کسی که هدفی داشته باشد در راه رسیدن به آن هدف، سرمایه گذاری مناسب کرده و احیانا هزینه هنگفتی را متحمل می‌شود.

مثلا ساختن یک کارخانه بسیار بزرگ، گاهی مستلزم چند سال هزینه کلان است.

اما با توجه به بازگشت سرمایه در سالهای آتی، این هزینه کردن، ضرر نامیده نمی‌شود.

همچنین یک مغازه‌دار برای جلب مشتری بیشتر، تلاش می‌کند جنسش را کاملا جور کند، هر چند برخی از اجناس سود چندانی هم نداشته باشند و یا اصلا ضرر داشته باشند. اما با توجه به این که جور بودن جنس، موجب جلب مشتری بیشتر می‌گردد و با مشتری بیشتر، فروش بیشتری عاید خواهد شد، در این صورت فروش بیشتر، زیانهای اندک از ناحیه برخی از اجناس را جبران می‌کند.

همچنین برخی از کارخانه‌ها یا شرکتها در آغاز کار کالاهای خود را بدون در نظر گرفتن سود، می‌فروشند تا کاملا مشهور شده و بازار خرید را قبضه کنند؛ پس از جا افتادن یک کالا در بازار فروش، در فرصت کوتاهی، جبران تمامی سودهای از دست رفته امکان می‌یابد.

و همچنین…

در مثالهای یاد شده دیدیم صرف  هزینه کردن یا سود نکردن موقتی یا حتی زیان کوتاه مدت، ضرر نیست، بلکه باید بر اساس برداشت نهایی قضاوت نمود.

به سخن دیگر باید مجموع هزینه‌ها و برداشتها را در نگاه کلان دید تا قضاوت نمود ضرر و زیانی در کار است یا خیر.

پس از روشن شدن اساس محاسبه ضرر و زیان، در تطبیق قانون تزاحم بر موارد ضرورتهایی که از ناحیه ضرر پیش می‌آید، باید به چند نکته توجه کرد.

با توجه به فرمول محاسبه ضرر روشن می‌شود که هزینه کردن مال برای حفظ جان ضرر نیست.

اندک نیست مواردی که ذخیره ده‌ها سال تلاش اقتصادی، در راه درمان یک بیماری سخت بر باد می‌رود.

همچنین اندک نیست مواردی که برای دفاع از ناموس از تمامی اموال و حتی جان هم چشم پوشی شده است.

البته دایره حیثیت و ناموس منحصر به زن و فرزند نیست، بلکه انواع دیگری از حیثیت هم داریم، مانند حیثیت انسانی، صنفی، ملی، قومی، دینی و…

ناگفته پیداست که هیچ کس هزینه کردن مال و جان را در دفاع از حیثیت تخطئه نمی‌کند. بلکه احیانا شخصی که در راه ناموسش کشته شده است تبدیل به قهرمان هم می‌شود.

پس روشن شد که احیانا پذیرفتن برخی از ضررها، هیچ محذوری ندارد بلکه پذیرفتن آن ضرورت هم پیدا می‌کند.

روشن شد که صرف هزینه کردن ضرر نیست، یا به تعبیر دقیق، ضرر واقعی نیست و خردمندی اقتضا می‌کند برای برخی از برداشتها، هزینه‌های احیانا سنگین را بپردازیم.

مثلا در دنیای کنونی هزینه‌های تبلیغاتی و فرهنگ سازی که دشمن برای سیطره بر جهان پرداخت می‌کند، سرسام‌آور است. با توجه به اهدافی که صاحبان رسانه‌ها به دنبال آن هستند، سرمایه‌های کلانی را در این راه صرف می‌کنند.

از هزینه‌های کلان زیر ساختها مانند اختراع رادیو و تلوزیون، کامپیوتر و اینترنت، ماهواره و… گرفته تا راه اندازه شبکه‌های مجانی ماهواره‌ای، همه و همه نشان از نیات کاملا انسان دوستانه!!! کسانی می‌دهد که برای جمع کردن مال و منال دست به چه جنایتهایی که نمی‌زنند.

این گونه هزینه‌ها، نه تنها تخطئه نمی‌شود، بلکه ما خود را سرزنش می‌کنیم چرا در این حوزه از دیگران عقب مانده‌ایم.

پس هزینه‌های کلان برای رسیدن به اهداف فرهنگی هرگز ضرر شمرده نمی‌شود.

با توجه به اهداف کلان یک مجموعه، احینا قوانینی وضع می‌شود که در نگاه اولیه کاملا ضرری است؛ مانند مالیات در نظامهای متکی بر مالیات یا مالیات برای اداره جنگ و…

روشن است که پرداخت مالیات در نگاه اولیه ضرر است، اما در نگاه کلان شکل دیگری پیدا می‌کند.[1]

ممکن است احکام زکات و خمس نیز بر همین اساس باشد که تشریح آن خارج از بحث ماست.[2]

آن چه مربوط به بحث ماست این است که اگر مرتب کردن آثار شناخت، هزینه مالی داشته باشد صرف این مسئله ضرر شمرده نمی‌شود.

همچنین حکم جهاد نیز یک حکم ضرری است که بر اساس خرد و شرع تشریع شده است.

گروهی که به جهاد می‌روند علاوه بر صرف هزینه‌های سنگین مالی، به یقین می‌دانند که عده‌ای کشته و عده‌ای مجروح می‌شوند.

اما حکم جهاد یک حکم کاملا عقلانی است و از سوی شرع هم پذیرفته شده است و تنها سخن در شرایط عقلی و شرعی آن است.

به خصوص جهاد دفاعی هرگز قابل تردید نیست.

پس روشن است که صرف هزینه‌ی جانی هم مستلزم ضرر واقعی نیست و موجب تعطیل احکام نمی‌شود.

آن چه مهم است شناخت اهمیت و جایگاه عقلی و شرعی تولی و تبری است، تا بتوان گفت چه ضرورتهایی می‌تواند از ابراز دوستی و دشمنی جلوگیری نماید.

اشاره کردیم که بیگانگان هزینه‌های کلانی را صرف تسلط بر فرهنگ و شعور ملتها می‌کنند تا راه استعمار و استحمار آنان را هموار سازند.

به سخن دیگر در دوره معاصر رسانه‌های جمعی جهان، تنها یک ابزار برای انتقال پیام نیستند، بلکه خود، تبدیل به پیام شده‌اند و درصدد هویت سازی تحمیلی برای سایر فرهنگها هستند.

کدام خردمندی باور می‌کند غولهای اقتصادی جهان برای آگاهی و اعتلاء فرهنگ ملتها دل بسوزانند و گریبان بدرانند؟!!!

اگر چنین است کدام هدف مهمی است که چنین هزینه‌های کلانی را برای کسانی که مالشان را بیشتر از جانشان دوست دارند، توجیه می‌کند؟!

یکی از مصادیق عینی جهان ما، قضیه امام حسین علیه السلام است.

دستگاه امام حسین علیه السلام از دیر باز دچار حملات و تهاجمات بسیاری بوده و هم اکنون نیز گرفتار شبیخون‌های غرب و شرق، سنی و شیعه، روشنفکر و متحجر، داخلی و خارجی است.

اما با این همه، با فرا رسیدن ماه محرم و برقراری مراسم دهه عاشورا، غالب دستاوردهای کانونهای شبیخون، بر باد رفته و بی اثر می‌گردند.

از مهم‌ترین جلوه‌های زیبای این حرکت شگفت، پیاده روی هر ساله شیعیان عراق در اربعین حسینی است که دوست و دشمن را شگفت زده کرده است.

در دو سفرنامه‌ای که در بخش گوناگون تقدیم می‌شود تا اندازه‌ای به ابعاد بیکران این حادثه می‌پردازیم.

همین پیاده روی اربعین را ببینید، هزینه مالی آن ملیاردهاست که از سوی خود مردم تأمین می‌شود و نزدیک به دو هفته، کار و کاسبی عمده عراق تحت تأثیر این جریان قرار می‌گیرد و هر ساله بر اثر جنایات وهابیون عده‌ای کشته و مجروح و احیانا تا آخر عمر معلول می‌شوند.

با وجود این که هر سال مشکلات اقتصادی و امنیتی مردم بیشتر می‌شود، این مراسم آن چنان با شکوه و عظمت مضاعفی برگزار می‌گردد که تنها باید از نزدیک مشاهده کرد تا بتوان گوشه‌ای از آن را درک نمود.

یکی از آثار ظاهری این مراسم، نقش بر آب شدن عمده‌ی توطئه‌های یک ساله دشمن است.

هر چند این مظهر بزرگِ دوستی و وفاداری به امام حسین علیه السلام، هزینه‌های کلان مالی، زمانی و جانی برمی‌دارد، اما ارزش برداشت آن به هیچ حسابی قابل محاسبه نیست.

بر همین اساس است که در منابع وحی در مورد ثواب زیارت امام حسین غوغا شده است. البته زیارت با پای پیاده حساب دیگری دارد.

همچنین بر همین اساس است که در منابع وحیانی، استحباب زیارت امام حسین علیه السلام حتی در شرایطی که خطر جانی دارد، مورد تأکید قرار گرفته است.

پرسش این است که با این که اجمالا می‌دانیم در هر سفری صدها کشته و مجروح می‌شوند، چرا در منابع وحی این گونه بر استحباب پیاده روی تأکید می‌گردد؟!

جز این است که تمامی مالها و جانها در مقابل یک اثر کوچک زیارت اربعین اندک است؟! جز این است که حیات دینی اسلام کامل یعنی تشیع با این گونه حرکتها تضمین و بیمه می‌گردد؟! جز این است که…؟!

پس از مقدمه چنینی با این نمونه به بحث اصلی برگردیم.

گذشت که اگر ترتب آثار شناخت، یعنی تولی و تبری و ابراز دوستی و دشمنی، موجب ضرر گردید، بر اساس اهمیت هر یک از طرفین باید اقدام کرد.

اما این مطلب به این معنی نیست که در مطلق موارد ضرر، باید دست از تولی و تبری کشید؛ زیرا با شرایط ویژه‌ای احکام ضرری در نظامهای عقلائی و شرعی، از قبیل جهاد دفاعی و مانند آن، وجود دارد.

در نتیجه پرهیز از ضرر به شکل مطلق خردمندانه نیست؛ بلکه باید دو طرف قضیه را سبک و سنگین نمود و آن چه که اهمیت بیشتری دارد مقدم داشت.

یکی از مواردی که باید به ضرر جانی و مالی تن دهیم، مواردی است که دست برداشتن از دوستی و دشمنی به تحریف دین می‌انجامد.

توضیح این که اگر ضرورتهای موردی پیش آید که موجب کتمان برخی از حقایق دین در یک دوره طولانی گردد، نتیجه آن رشد و نموّ کودکان ما بر طبق عقایدی است که با واقعیت دین متناقض است. روشن است که ادامه این وضعیت در چند نسل، به معنی بیگانه شدن نسلهای جدید از حقیقت دین است.

اهمیت حفظ دین آن چنان است که برای آن حکم جهاد آمده است و با خون خوبان فراوانی زنده مانده است، آیا به خاطر ضرورتهای شخصی و موردی، می‌توان آن را نادیده گرفت و از آن دست برداشت؟!!!

اینجاست که زیان مالی که هیچ، زیان جانی هم نمی‌تواند در مقابل حفظ دین، قد علم کند و آن را کنار زند.

به سخنی دیگر حفظ جان مهمتر از حفظ مال است و حفظ حیثیت مهمتر از حفظ جان.

پس در شرایطی برای حفظ حیثیت فردی باید از مال و جان گذشت.

حال اگر حیثیت دین که حیثیت صنفی مسلمانان هم هست، در خطر باشد چگونه می‌توان دست روی دست گذاشت و به خاطر به خطر افتادن مال و جان افراد در اثر ابراز دوستی و دشمنی، از آن دفاع نکرد؟!

در مقوله دین دیده شده است که ضررهای اندک، بزرگ نمایی می‌شود و با عنوان ضرر، از برخی از مظاهر دوستی و دشمنی جلوگیری می‌گردد.

این در حالی است که مثلا سرخ شدن دست در هنگام کاری مانند کلنگ زنی و حتی تاول زدن آن ضرر دیده نمی‌شود!

این در حالی است که ضررهای جانی یک فرد در راه خدمت به دیگران فداکاری نامیده می‌شود و احیانا چنین اشخاصی قهرمان ملی هم می‌شوند!

این در حالی است که تحمل فشارهای روحی و جسمی شدید برای زندگی آبرومندانه افتخار شمرده می‌شود!

این در حالی است که جانفشانی مادران و پدران برای به کمال رسیدن فرزندانشان ستوده می‌شود!

این در حالی است که در ورزش‌هایی همچون فوتبال، ژیمناستیک و… چه دستها و پاها شکسته نمی‌شود؟!

این در حالی است که…!

اما در نقطه مقابل، مسائل بسیار کوچک در امر دین بزرگ نمایی شده و به عنوان ضرر تخطئه و محکوم می‌شود.

آیا این دو گانه بازی نیست؟! آیا تبعیض در عقلانیت جز این است؟!

چه خوب است به بحث ضرر در همه جا به یک چشم بنگریم!

مسخره کردن دین دو گونه است: مسخره کردن به حق و مسخره کردن به ناحق.

مسخره کردن به ناحق دین از سوی کافران و فاسقان خیلی سابقه دارد و تمامی انبیاء از سوی مخالفین مورد تمسخر قرار می‌گرفتند. اصلا شگرد هر عاجز و درمانده‌ای، مسخره کردن طرف مقابل است. مخالفین انبیاء هم چون منطقی برای مقابله با انبیاء نداشتند، دست به دامن تمسخر می‌زند.

دوران کنونی هم بیشتر از دوران انبیاء نیست.

مثلا برای سجده ما برای خدا، کاریکاتور مستهجن کشیده‌اند؛ آیا به صرف یک کاریکاتور باید سجده برای خداوند را ترک نماییم؟! و…

این راجع به تمسخر به ناحق.

اما با توجه به حق بودن اسلام کامل، مسخره کردن به حق دیگر معنی ندارد.

البته ممکن است که بر اثر نادانی و جهالت، نتوانیم تبیین عقلانی از دین داشته باشیم و بیگانگان از دین دچار توهمات نادرستی نسبت به دین شوند و دست به تمسخر زنند.

این دیگر تقصیر ما در تبیین درست دین است، نه این که مجوزی باشد برای عقب نشینی از مظاهر دینی.

آری اگر ما خود دین را تحریف کرده باشیم و یا قالبهایی را برای ابراز دوستی و دشمنی به کار بریم که متضاد با خرد و دین باشد، در این صورت تمسخر دشمنان به حق خواهد بود.

در صورت تحریف دین که روشن است، باید به دین واقعی بازگردیم.

اما اگر تمسخر ناشی از قالبهای متضاد با خرد و دین باشد، بحث آن مستقلا خواهد آمد.

سرزنش بیگانگان نسبت به دین هم خیلی روشن است.

در منابع وحی یکی از کمالات مهم مردان الهی با این تعبیر بیان شده است:

«لا تأخذه فی الله لومة لائم» (درباره خداوند، سرزنش هیچ سرزنش کننده‌ای در او تأثیر نمی‌گذارد).

اگر سرزنش اهل باطل در ما تأثیر گذار است، باید به فکر اصلاح خود باشیم نه این که از ابراز آثار شناخت و مظاهر دوستی و دشمنی جلوگیری نماییم.

بدنام شدن دین بر اثر ابراز دوستی و دشمنی، باید دید به حق است یا به ناحق.

بدنامی به ناحق با تهمت زدن و مانند آن دیرینه طولانی داشته و همچنان هم ادامه دارد.

به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هم تهمتهای فراوانی زدند که از جمله آنها جنون بود.

تهمت هم مانند تمسخر، دلیل ناتوانی دشمن است، نه مجوز برای عقب نشینی ما از مواضع دین.

در دوره کنونی با اتهاماتی چون توحش، خشونت و… روبرو هستیم.

اگر ما با یک تهمت تغییر روش دهیم، به معنی مؤثر بودن شگرد دشمن است و این موجب بیشتر شدن طمع دشمن نسبت به اتهام است.

البته در این جا هم ضعف و ناتوانی ما در تبیین دین فاجعه آفرین است؛ اما مقصر خود ما هستیم. از این رو باید بر مسلح شدن به اسلحه دانش و بینش اندیشید تا عقب نشینی زبونانه.

اگر ما عرضه تبیین عقلانی قصاص، سنگسار و… داشته باشیم و اگر ما خدمت واقعی به بشر را تبیین نماییم و اگر ما… باز هم تهمت توحش و خشونت به اسلام کامل می‌چسبد؟!

علاوه بر این اگر توحش و خشونت بیگانگان را، در کنار این مسئله ترسیم کنیم، دنیا به خوبی خواهد یافت که وحشی و خشن کیست!

این مطلب راجع به بدنامی به ناحق دین است.

اما بدنامی به حق در اسلام کامل متصور نیست مگر به شکلی که در بحث تمسخر گذشت. با مراجعه به آن بحث نیاز به تکرار نیست.