در آغاز با یک اصطلاح کلیدی از «نظریه عقلانیت فراگیر» آشنا می‌شویم و آن «تبعیض در عقلانیت» است.

مقصود از  «تبعیض در عقلانیت»، این است که عقلانیتی را که امتیاز انسان از سایر موجودات است، در برخی از موارد إعمال نماییم و در برخی از موارد خیر. به سخنی دیگر در مواردی که خردورزی هم سوی با خواسته‌های نفسانی ماست، خردمند شویم و در مواردی که خردورزی بر خلاف احساسات و هوسهای ماست، به خرد پشت نماییم.

«تبعیض در عقلانیت»، نقطه مقابل «عقلانیت فراگیر» است. در ادبیات عمومی از این مطلب با تعبیر «یک بام و دو هوا» و در ادبیات سیاسی با تعبیر «معیارهای چند گانه» یا «معیارهای گزینشی» یاد می‌شود.

«نظریه عقلانیت فراگیر»، تلاشی است برای اثبات این که  بدون هیچ استثنایی، کانون تمامی فاجعه‌ها در جامعه بشری، چیزی نیست جز «تبعیض در عقلانیت» و درمان آن نیز جز با «فراگیر ساختن عقلانیت» میسر نمی‌شود.

تبعیض و دوگانگی در عقلانیت گاهی منحصر به «حوزه شناخت» است و گاهی این دوگانگی میان «حوزه شناخت و حوزه عمل» است؛ از این رو با دو گونه از «تبعیض در عقلانیت» روبرو هستیم.

آن چه به بحث «تولی و تبری» ارتباط دارد، تبعیض در عقلانیت میان حوزه شناخت و عمل است.

توضیح این گونه از تبعیض در عقلانیت این است که اگر شناخت (یا ارتباط عقلانی با واقعیت)، واقعی و درست باشد، در صورتی كه آن واقعیت خارجی آثاری داشته باشد، نمی‌توان آثار آن واقعیت را از خود واقعیت جدا نمود.

مثلا اگر من به درستی افعی را شناخته باشم و به درستی هم بدانم كه در اتاق افعی وجود دارد، در شرایط عادی به خواب رفتن در این اتاق محال خواهد شد. حال اگر كسی در چنین شرایطی، با فرض شرایط عادی و سلامتی کامل، بتواند بدون هیچ واهمه‌ای در این اتاق بخوابد، مصداق تبعیض در عقلانیت است.

زیرا انفكاك شناخت واقعی افعی، از آثار آن ممكن نیست و در این مورد، اثر وجود افعی كه همان ترس باشد، تحقق نیافته است.

از آن جایی که این مصداق کاملا آشکار و روشن است، هیچ کس حاضر به پذیرفتن آن نیست و در صورتی که کسی چنین کند دیگران او را فاقد سلامت عقلانی می‌بینند.

روح تمامی موارد تبعیض در عقلانیت، همان خلل در عقلانیت فرد است که در موارد آشکار آن از تعبیر جنون و دیوانگی استفاده می‌شود.

البته این دیوانگی خود خواسته و اختیاری است و با هیچ عذری قابل توجیه نیست؛ بر خلاف بیماری‌های خاصِ خارج از اختیار فرد که موجب معذوریت فرد می‌گردد.

«تولی» به معنی دوست داشتن خوب‌ها و خوبی‌هایِ شناخته شده و «تبری» به معنی نفرت از بدها و بدی‌هایِ شناخته شده است.

آیا شناخت واقعی خوبی و بدی، از دوست داشتن خوب و تنفر از بدی  قابل انفكاك است؟! هرگز!

فقدان تولی و تبری، همان تبعیض میان حوزه شناخت و عمل است.

ریشه بحث تولی (دوست داشتن حق) و تبری (دشمنی با باطل) در همین حقیقت نهفته است.

این جاست كه تعریف علمی این دو اصل مهم و عقلیِ اسلام كلید می‌خورد.

التزام به تولی و تبری، به معنی جریان و سرایت عقلانیت از حوزه شناخت به حوزه عمل و فراگیری آن نسبت به حوزه عمل است و عدم التزام به تولی و تبری، به معنی تبعیض در عقلانیت است.

تبعیض در عقلانیت هم، ناشی از اختلالات عقلانی خود خواسته فرد است.

اگر ما کاربرد واژه جنون را توسعه دهیم، می‌توان گفت تبعیض در عقلانیت مصداقی از دیوانگیِ خود خواسته است.

با صرف نظر از درستی یا نادرستی کاربرد واژه دیوانگی، بی هیچ تردیدی دیوانگی خود خواسته از نظر زشتی و بدی، به مراتب بدتر از دیوانگی غیر اختیاری ناشی از اختلالات روانی و  غیری اختیاری است.

تولی و تبری (دوستی و دشمنی) مربوط به آثار قلبی شناخت واقع است؛ از این رو از آثار مرحله نخست واقعیت شمرده می‌شود.

در مرحله دوم این پرسش قابل طرح است كه با تحقق دوست داشتن واقعی حق و دشمن داشتن واقعی باطل، آیا عمل‌كرد خارجی ما می‌تواند در تضاد با تولی و تبری باشد؟! هرگز!

بنا بر این اطاعت و سرسپردگی در مقابل حق و همچنین مخالفت و ستیز عملی  با باطل، مصداق عقلانیت فراگیر است و خلاف آن مصداق تبعیض در عقلانیت.

در یك سخن شناخت حقیقی نمی‌تواند از آثار جوانحی (یعنی که آثاری که با قلب محقق می‌شود) و آثار جوارحی (یعنی آثاری که با اعضای ظاهری محقق می‌شود) تفكیك گردد.

دوستی و دشمنی هر دو از آثار شناخت هستند، اما تفاوت عمده‌ای با سایر آثار دارند.

چرا که  دوستی خوبها و تنفر از بدها، در رأس همه‌ی آثار قلبی قرار دارد.

اگر به هر دلیلی این اثر بر شناخت واقعیتها مترتب نگردد، آیا راهی برای ترتب سایر آثار واقعیت (اعم از آثار جوارحی و جوانحی) باقی می‌ماند؟! هرگز!

اینجاست كه دوستی و دشمنی در میان سایر آثار واقعیت، نقش یگانه و منحصر به فردی را ایفاء می‌كنند. از این نقش یگانه می‌توان با تعبیر «دروازه بهره‌مندی از شناخت» یاد كرد.