هنگامی که بلا شدید می‌گردد و مصیبت به اوج می‌رسد و کار به بنبست می‌رسد، به ناچار به درگاه الهی می‌نالیم و با او درد دل می‌نماییم.
اما با بحرانی‌تر شدن اوضاع، درد دل و نالیدن، به گله گزاری شکایت تبدیل می‌گردد.
در واقع شکایت و گلایه به درگاه الهی، واکنشی است به سختی شرایط و بنسبت مسائل.
اگر منشأ شکایت و گله مندی، اوضاع کلی جامعه باشد نشان از عمق بحران دارد.
در برخی از گلایه‌های امیرالمؤمنین علیه السلام در بحرانهای عمیق، به علل و سرمنشأهای بحران اشاره رفته است. از جمله در جنگ صفین و به ویژه در دشوارترین روز آن که هفتاد هزار کشته شدند (آخرین روز جنگ صفین که به یوم الهریر و لیلة الهریر معروف است) حضرت چنین مناجات می‌کند:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ وَ ظُهُورَ الْفِتَنِ أَعِنَّا عَلَيْهِمْ بِفَتْحٍ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ تُعِزُّ بِهِ سُلْطَانَ الْحَقِّ وَ تُظْهِرُهُ».
خداوندا ما از نبود پيامبرمان و اندکی تعدادمان و فراوانی دشمنانمان و اختلاف خواسته‌های‌مان، شدت (وزش توفان فتنه‌های) زمانه و آشکار شدن فتنه‌ها به تو شكايت می‌كنيم
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا[1]
خداوندا ما از نبود پيامبرمان و فراوانی دشمنانمان و اختلاف خواسته‌های‌مان، به تو شكايت می‌كنيم
امیرالمؤمنین علیه السلام در هنگام برخورد با دشمن نیز همین روش را داشت:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا- رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِين
جالب‌ترین مورد، نامه‌ای است که امیرالمؤمنین می‌نویسد:
وَ عَلَّمْتُ أَهْلَ الْقُنُوطِ أَنْ يَقُولُوا: اللّهمّ إنّا نشكو إليك غيبة نبيّنا، و كثرة عدوّنا، و قلّة عددنا، و هواننا علي الناس، و شدّة الزمان، و وقوع الفتن بنا، اللّهمّ ففرّج ذلك بعدل تظهره، و سلطان حقّ تعرفه[2]
و به اهل قنوط (ناامیدان و مأیوسان) تعلیم دادم که بگویند:… خداوندا ما از نبود پيامبرمان و فراوانی دشمنانمان و اندكی تعدادمان و بی‌ارزشی‌مان در نظر مردم و شدت (وزش توفان فتنه‌های) زمانه بر ما و فرود آمدن فتنه‌ها بر ما به سوی شكايت می‌كنيم!
روشن شد که مناجات با ادبیات «اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ…» (خداوندا به سوی تو شکایت می‌کنیم…) در بحرانهای ویژه‌ای بوده است.
دقیقا همین ادبیات و همین قالب، در موارد دیگری هم آمده است که البته یک فقره مهم دیگر به آن افزوده شده است.
آن فقره افزوده غیبت امام زمان علیه السلام است.
به این موارد دقت کنید.
در دعا غیبت آمده است:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ وَلِيِّنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا اللَّهُمَّ فَافْرِجْ ذَلِكَ بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ وَ بِصَبْرٍ مِنْكَ تُيَسِّرُهُ وَ إِمَامِ عَدْلٍ تُظْهِرُهُ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِينَ[3]
خداوندا ما…
از فقدان پيامبرمان
و از غيبت ولیّ‌مان
و شدت (وزش توفان فتنه‌های) زمانه بر ما
و فرود آمدن فتنه‌ها بر ما
و (اتحاد و) هم پشتی دشمنان
و بسيارى دشمن‌مان
و كمى عددمان به درگاه تو شكايت مىكنيم.
پس این مشکلات را گشایش ده…
به پیروزی از جانب خودت که نزدیکش می‌کنی
و صبری از جانب تو که آن را (بر ما) آسان می‌سازی
و یاری که امام زمان را عزت می‌بخشی ای خدای حق پروردگار جهانیان.
در زیارت مولایمان صاحب الزمان علیه السلام این چنین آمده است:
ثُمَّ تَرْفَعُ يَدَيْكَ وَ تَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ كَاشِفُ الْكُرَبِ وَ الْبَلْوَى وَ إِلَيْكَ نَشْكُو فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ إِمَامِنَا وَ ابْنِ بِنْتِ نَبِيِّنَا اللَّهُمَّ وَ امْلَأْ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا
خداوندا ما…
از فقدان پيامبرمان
و از غيبت امام‌مان تنها به درگاه تو شكايت مىكنيم.
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ إِمَامِنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا
خداوندا ما…
از فقدان پيامبرمان
و از غيبت امام‌مان
و شدت (وزش توفان فتنه‌های) زمانه بر ما
و فرود آمدن فتنه‌ها بر ما
و (اتحاد و) هم پشتی دشمنان
و بسيارى دشمن‌مان
و كمى عددمان به درگاه تو شكايت مىكنيم.
در دعای افتتاح می‌خوانیم:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ إِمَامِنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا فَصَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِنَّا عَلَي ذَلِكَ بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ وَ بِضُرٍّ تَكْشِفُهُ وَ نَصْرٍ تُعِزُّهُ وَ سُلْطَانِ حَقٍّ تُظْهِرُهُ وَ رَحْمَةٍ مِنْكَ تُجَلِّلُنَاهَا وَ عَافِيَةٍ مِنْكَ تُلْبِسُنَاهَا بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ[4]
خداوندا ما…
از فقدان پيامبرمان
و از غيبت امام‌مان
و بسيارى دشمن‌مان
و كمى عددمان
و فتنههاى سخت بر ما
و غلبه روزگار بر ما، به درگاه تو شكايت مىكنيم.
پس بر محمد و آلش درود فرست و ما را بر این مشکلات یاری نما…
به پیروزی از جانب خودت که نزدیکش می‌کنی
و گرفتاری که برطرفش می‌سازی
و یاری که امام زمان را عزت می‌بخشی
و سلطنت حقه كه آشكارش می‌گردانى
و رحمتى از تو كه ما را فراگیرد
و عافيتی از تو كه بر ما بپوشانی به حق رحمت‌ات اى مهربانترين مهربانان عالم.
در دعای اول ماه رمضان نیز شاهد چنین فقراتی هستیم:
اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَيْكَ فِي دَوْلَةٍ كَرِيمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ وَ تَجْعَلُنَا فِيهَا مِنَ الدُّعَاةِ إِلَى طَاعَتِكَ وَ الْقَادَةِ إِلَى سَبِيلِكَ وَ تَرْزُقُنَا بِهَا كَرَامَةَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا عَنَّا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ شِدَّةَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِنَّا عَلَى ذَلِكَ يَا رَبِّ بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ تُعِزُّهُ وَ سُلْطَانِ حَقٍّ تُظْهِرُهُ وَ رَحْمَةٍ مِنْكَ تُجَلِّلُنَاهَا وَ عَافِيَتِكَ فَأَلْبِسْنَاهَا بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ
خداوندا ما مؤکدا و مشتاقانه دولت کریمه امام زمان علیه السلام را از تو می‌طلبیم،
دولت کریمه‌ای که به آن…
اسلام و اهلش را عزت بخشى
و نفاق و اهل نفاق را ذليل و خوار گردانى
و ما را در آن دولت کریمه اهل دعوت به طاعتت و از پيشوايان راه هدايت قرار دهى
و به آن دولت کریمه كرامت دنيا و آخرت را به ما روزی فرمایی. به رحمت خودت ای مهربان‌ترین مهربانان.
خداوندا ما…
از پنهانی پيامبرمان از
و بسيارى دشمن‌مان
و كمى عددمان
و فتنههاى سخت بر ما
و غلبه روزگار بر ما، به درگاه تو شكايت مىكنيم.
پس بر محمد و آلش درود فرست و ای پروردگار ما را بر این مشکلات یاری نما…
به پیروزی از جانب خودت که نزدیکش می‌کنی
و یاری که عزت می‌بخشی
و سلطنت حقه كه آشكارش می‌گردانى
و رحمتى از تو كه ما را فراگیرد
و عافيتی از تو كه بر ما بپوشانی به حق رحمت‌ات اى مهربانترين مهربانان عالم.
در قنوت نمازها و قنوت نماز وتر و قنوت نماز روز جمعه نیز مشابه این مناجاتها آمده است.
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ (فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ إِمَامِنَا) وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ كَثْرَةَ أَعْدَائِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا فَفَرِّجْ ذَلِكَ اللَّهُمَّ بِعَدْلٍ تُظْهِرُهُ وَ إِمَامِ حَقٍّ نَعْرِفُهُ إِلَهَ الْحَقِّ آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ قَالَ وَ بَلَغَنِي أَنَّ الصَّادِقَ كَانَ يَأْمُرُ شِيعَتَهُ أَنْ يَقْنُتُوا بِهَذَا بَعْدَ كَلِمَاتِ الْفَرَجِ[5]
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا فَفَرِّجْ ذَلِكَ اللَّهُمَّ بِعَدْلٍ تُظْهِرُهُ وَ إِمَامِ حَقٍّ تَعْرِفُهُ إِلَهَ الْحَقِّ آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ.
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا عَنَّا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ الْأَعْدَاءِ عَلَيْنَا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا فَرِّجْ ذَلِكَ يَا رَبِّ بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ مِنْكَ تُعِزُّهُ وَ إِمَامِ عَدْلٍ تُظْهِرُهُ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِينَ
اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا، وَ غَيْبَةَ إِمَامِنَا، وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا، وَ تَظَاهُرَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا، وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا، وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا، وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا، فَفَرِّجْ ذَلِكَ يَا رَبِّ بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ، وَ نَصْرٍ مِنْكَ تُعِزُّهُ، وَ سُلْطَانِ حَقٍ تُظْهِرُهُ، وَ عَافِيَةٍ مِنْكَ تُجَلِّلُنَاهَا، وَ رَحْمَةٍ مِنْكَ تُلْبِسُنَاهَا، بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ".
قنوت روز جمعه: اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا وَ غَيْبَةَ وَلِيِّنَا وَ شِدَّةَ الزَّمَانِ عَلَيْنَا وَ وُقُوعَ الْفِتَنِ بِنَا وَ تَظَاهُرَ أَعْدَائِنَا وَ كَثْرَةَ عَدَدِهِمْ وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا فَفَرِّجْ يَا رَبِّ ذَلِكَ عَنَّا بِفَتْحٍ مِنْكَ تُعَجِّلُهُ وَ نَصْرٍ مِنْكَ تُعِزُّهُ وَ إِمَامِ حَقٍّ تُظْهِرُهُ إِلَهَ الْحَقِّ رَبَّ الْعَالَمِينَ
همان گونه که در آغاز اشاره کردیم شکایت و گلایه به درگاه الهی، واکنشی است به دشواری امور و سختی شرایط و بنسبت مسائل.
شِکوه‌های پیشین علاوه بر اشتمال به گلایه به درگاه الهی، علل و سرمنشأهای بحران را نیز بیان می‌کند.
با دقت در این علل به خوبی می‌یابیم که همه آنها ناشی از غیبت امام زمان علیه السلام است.
دستور اهل بیت علیهم السلام و عمل خود آنها در این موارد دو نکته در بر دارد:
نخست روش دعا کردن را به می‌آموزد.
دوم وظیفه ما در دوران غیبت را بیان می‌کند که شِکْوِه دردِ غیبت را این چنین باید به خدا برد.
آری منتظِر اگر منتظِر باشد، در دشواری‌های آخر الزمان و دوری از منتظَرش، نه تنها دعا می‌کند و در درگاه خدا ناله‌ها دارد و درد دل‌ها، بلکه با شکایت و گلایه به درگاه الهی، شکستن بنسبت غیبت را از خدا می‌طلبد.
[1] ـ بحارالأنوار/ج32/ص529/ب12/ح445 و/ج41/ص101/ب106 و/ج97/ ص38 /ب3/ح38 و/ج33/ص462/ب28/ح678 و/ج97/ص41/ب3/ح49
[2] ـ بحارالأنوار/ج30/ص14/ب16/ح1
[3] ـ بحارالأنوار/ج53/ص189/ب31/ح18 و/ج92/ص329/ب115/ح3
[4]ـ تهذيبالأحكام/ج3/ص111/ح38
[5] ـ مستدركالوسائل/ج4/ص404/ب6/ح5020-7 بحارالأنوار/ج82/ص207/ب32
مناجات با ادبیات «اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ…» (خداوندا به سوی تو شکایت می‌کنیم…) در بحرانهای ویژه‌ای بوده است…
در دعا غیبت آمده است:
خداوندا ما…
از فقدان پيامبرمان
و از غيبت ولیّ‌مان
و شدت (وزش توفان فتنه‌های) زمانه بر ما
و فرود آمدن فتنه‌ها بر ما
و (اتحاد و) هم پشتی دشمنان
و بسيارى دشمن‌مان
و كمى عددمان به درگاه تو شكايت مىكنيم.
پس این مشکلات را گشایش ده…
به پیروزی از جانب خودت که نزدیکش می‌کنی
و صبری از جانب تو که آن را (بر ما) آسان می‌سازی
و یاری که امام زمان را عزت می‌بخشی ای خدای حق پروردگار جهانیان…
دستور اهل بیت علیهم السلام و عمل خود آنها در این موارد دو نکته در بر دارد:
نخست روش دعا کردن را به می‌آموزد.
دوم وظیفه ما در دوران غیبت را بیان می‌کند که شِکْوِه دردِ غیبت را این چنین باید به خدا برد.
آری منتظِر اگر منتظِر باشد، در دشواری‌های آخر الزمان و دوری از منتظَرش، نه تنها دعا می‌کند و در درگاه خدا ناله‌ها دارد و درد دل‌ها، بلکه با شکایت و گلایه به درگاه الهی، شکستن بنسبت غیبت را از خدا می‌طلبد.