ادب، یکی از ویژگی‌های برجسته انسانی است که سرچشمه آن خداوند متعال است.

پیامبر؟ص؟: پروردگار من مرا تأدیب کرد پس نیکو تأدیب نمود.[1]

هنگامی که این گفته خدای تعالی نازل شد که: خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ[2] (گذشت پيشه كن، و به [كار] پسنديده فرمان ده، و از نادانان رُخ برتاب.) رسول خدا؟ص؟ فرمود پروردگار من مرا به مکارم اخلاق تأدیب کرد.[3]

در روایت جالبی امیرالمؤمنین؟ع؟ به کمیل می‌فرماید:

ای کمیل واقعا که خداوند رسول خدا؟ص؟ را ادب کرده است و او (نیز) مرا ادب کرده است و من مؤمنین را ادب می‌کنم و من آدابِ اهل کرامت را به ارث می‌گذارم.[4]

در یکی از دعاها به ما آموزش داده‌اند که خداوند را این گونه ستایش نماییم:

ستایش خدایی که… مرا ادب کرد و نیکو ادب نمود.[5]

یکی از آداب الهی، در مورد تحیت گفتن است. در این باره در قرآن چنین آمده است:

وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلی كُلِّ شَيْءٍ حَسيبا.[6]

و چون به شما درود گفته شد، شما به [صورتی] بهتر از آن درود گوييد، يا همان را [در پاسخ] برگردانيد، كه خدا همواره به هر چيزی حسابرس است.

امام؟ع؟ درباره معنی تحیت در این آیه این چنین می‌فرماید:

تحیت، سلام و غیر سلام از کارهای نیک است.[7]

اما نکته جالب این است که آغاز کننده تحیت، باز هم برتر از کسی است که پاسخ بهتر داده است. توجه کنید:

امیرالمؤمنین؟ع؟ فرمود: هنگامی که به شما درود گفته شد، شما به [صورتی] بهتر از آن درود گوييد، و هنگامی که دستی به تو نیکویی کرد پس به آن چه بر نیکی او می‌چربد جبران نما و (با این همه)، برتری با آن کسی است که شروع کننده بوده است.[8]

روایت زیر یکی از مصادیق تحیت را بیان می‌کند:

امیرالمؤمنین؟ع؟ فرمود: هنگامی که یکی از شما عطسه کرد برای او دعا کنید. پس اگر دعا کننده گفت يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ پس در پاسخ او بگویید يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ يَرْحَمُكُمْ. زیرا خداوند گفته است: وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ….[9]

امیرالمؤمنین؟ع؟: هنگامی که یکی از شما عطسه کرد پس شما برای او دعا کنید، بگویید يَرْحَمُكَ اللَّهُ و عطسه کننده به شما پاسخ می‌دهد يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ يَرْحَمُكُمْ (زیرا) خداوند تبارک و تعالی گفته است: وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ….[10]

جریان زیر یکی از مصادیق جالب آیه تحیت است:

انس می‌گوید نزد امام حسین؟ع؟ بودم. کنیزی بر حضرت وارد شد در که حالی شاخه گلی دستش بود پس آن را به عنوان احترام و خوشامدگویی به امام حسین؟ع؟ داد. حضرت به او فرمود تو برای خدا آزادی (و او را از کنیزی آزاد ساخت. انس می‌گوید با تعجب) به حضرت عرض کردم این کنیز با یک شاخه گلی که ارزشی ندارد به شما احترام کرد، شما او را آزاد کردی؟! فرمود این چنین خداوند تعالی ما را مؤدب ساخته است و فرموده است: وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ….[11]

از روایتی برمی‌آید که اگر تحیت کسی را مثل خودش رد کنیم، تحیت تقصیرکارانه است. توجه کنید:

ابو یزید بسطامی حکایت کرد که از بسطام به قصد زیارت خانه خدا بیرون آمدم پس از مسیر شام حرکت کردم، (رفتم) تا این که به دمشق رسیدم. هنگامی که در (منطقه) غوطه بودم از قریه‌ای از قرای آن گذشتم پس در یکی از قریه‌ها تل خاکی دیدم که بچه‌ای میان قامت (یا چهار ساله و یا…) با خاک بازی می‌کرد با خودم گفتم این بچه است اگر بر او سلام کنم، سلام را نمی‌فهمد و اگر سلام نکنم، کار واجبی را ترک کردم (در آخر) تصمیم گرفتم بر این که بر او سلام کنم، پس بر او سلام کردم.

آن کودک سرش را به طرف من بلند کرد و گفت سوگند به کسی که آسمان را برپاداشته و زمین را گسترانده، اگر نبود آن چه خدا فرمان داده، که سلام را پاسخ گوییم، (هرگز) جواب سلامت را نمی‌گفتم. زیرا امر مرا کوچک شمردی و مرا برای کمی سنم حقیر شمردی. (سپس گفت) علیک السلام و رحمة الله و برکاته و تحیاته و رضوانه.

و سپس گفت راست گفت خداوند که وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها و بعد ساکت شد.

پس (ادامه آیه را خواندم و) گفتم «أَوْ رُدُّوها» گفت این کار تقصیر کننده‌ای مانند توست.

از این جریان دانستم که این بچه از اقطاب مورد تأیید است.

سپس گفت ای بایزید چه چیزی تو را از شهر خودت بسطام به شام آورده است؟ گفتم ای سید من قصد خانه خدا کرده‌ام. (مدتی گذشت) تا این که بلند شد و گفت آیا تو وضو داری؟ گفتم نه، گفت دنبال من بیا پس به اندازه ده گام دنبالش رفتم، رودی را دیدم که از فرات بزرگتر بود، پس نشست و نشستم و بهترین وضو را گرفت و من هم وضو گرفتم، ناگهان دیدم قافله‌ای می‌گذرد، نزد یکی از آنها رفتم و از اسم رود پرسیدم، گفت این رود جیحون (واقع در ازبکستان و ترکمنستان فعلی و شمال افغانستان) است و ساکت شد. سپس آن جوان به من گفت بلند شو با او بلند شدم و بیست قدم همراهش رفتم، ناگهان دیدم که در کنار رودی هستیم که بزرگتر از فرات و جیحون بود. به من گفت بنشین پس نشستم و او رفت. در این هنگام مردمی سوار بر مرکب از پیش من گذشتند، از آنها پرسیدم که در چه مکانی هستم؟ گفتند اینجا رود نیل مصر است و میان تو و مصر یک فرسخ یا کمتر فاصله است و رفتند.

ساعتی نگذشته بود که رفیقم حاضر شد و به من گفت بلند شو، تصمیم گرفته شده، پس همراه او بلند شدم و به اندازه بیست قدم رفتم، پس هنگام غروب خورشید به درختان خرمای بسیاری رسیدیم و نشستیم سپس بلند شد و به من گفت مقدار کمی بیا پشت سر او رفتم ناگهان دیدم که در کنار کعبه هستیم… از مردی که کعبه را باز می‌کرد پرسیدم که این جوان کیست؟ گفت این آقای من محمد جواد صلی الله علیه است. پس گفتم خدا داناتر است که رسالتش را کجا قرار دهد.[12]

آن چه از این روایت شاهد ما است این نکته است که «ردّ تحیت» اگر مساوی با خود «تحیت» باشد، کار افراد مقصّر است و شایسته اولیای الهی نیست.

بسیاری از توفیقات ما، ریشه در جایی دارد که ما از آن بی‌خبریم.

به عنوان مقدمه به مطلبی با عنوان «چرا هنگام نام قائم می‌ایستیم؟» اشاره می‌کنیم:

از امام صادق؟ع؟ پرسیده شد:

در میان لقب‌های حجة بن الحسن، سبب این که (تنها) هنگام یاد کردن لقب «قائم» برمی‌خیزیم، چیست؟

امام فرمود:

زیرا برای او غیبتی طولانی است.

(در دوران غیبت) از شدت مهربانی امام زمان به دوستانش، حضرت به هر کسی که او را به این لقب یاد کند، (مهربانانه) می‌نگرد.

(ویژگی این لقب این است که) این لقب یادآور دولت امام زمان؟عج؟ در زمان ظهور و یادآور حسرت به خاطر غربت او در دوران پیش از ظهور است.

هنگام نگاه مولای جلیل به چنین کسی، (ادب در مقابل آن حضرت و) تعظیم به آن حضرت اقتضا می‌کند بنده‌ای که برای صاحب و مولایش خاضع است، بایستد و از خداوند تعجیل فرجش را بخواهد.[1]

از این حدیث روشن می‌شود که ایستادن و احترام ما نسبت به امام زمان؟عج؟، احترامی نیست که ما آغازگر آن باشیم، بلکه پاسخی است به نگاه مهربانانه آن حضرت.

از دیگر روایات برمی‌آید که در یاد خدا نیز ما آغازگر نیستیم، بلکه پیش از این که ما خدا را یاد کنیم او به ما نگریسته و از ما یاد کرده است.

قبل از هر چیزی اشاره‌ای به اهمیت یاد خدا می‌نماییم:

از امام صادق؟ع؟ شنیدم که می‌فرمود آقا و سرور کارها(ی خوب) سه چیز است:

۱) آن چنان با مردم منصفانه برخورد کنی که چیزی برای خود نپسندی مگر این که مانند آن را برای آنها بپسندی.

۲) مساوات با برادر ایمانی در مال و ثروت (یعنی هر چه داری میان خود برادرانت مساوی تقسیم کنی.)

۳) یاد خداوند در تمامی حالات و یاد خداوند این نیست که تنها به زبان گفته شود «سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أكبر».

بلکه یاد خدا این است هنگامی که چیزی بر تو وارد شد که مورد امر الهی است، آن را انجام دهی و هنگامی که چیزی بر تو وارد شد که مورد نهی الهی است، آن را ترک کنی.[2]

پیداست که انصاف و مساوات یاد شده در این روایت تنها از کسانی برمی‌آید که به مقامات بلند کمال رسیده باشند. «یاد همیشگی خداوند» در ردیف امور فوق العاده مهمی مانند انصاف و مساوات آمده است. خود این امر نشان از جایگاه بلند ذکر خداوند دارد.

اینک سراغ مقدمه سوم می‌رویم. روایت مهمی است که کلید حل بسیاری از مطالب فوق العاده است. توجه کنید:

(حقیقت) ياد (خداوند)، نه از کارهای زبان است و نه از راه‌هایـ(ی است که) فكر (می‌پیماید)، بلکه ذکر (حقیقتی است که رتبه) اول و آغاز آن از (خداوندی است که) ياد شده است و (رتبه) دوّم، از (بنده) ياد كننده است.[3]

بر اساس این روایت، پیش از این که ما خدا را یاد کنیم، نور توجه او بر دل ما تابیده است که دل را به تلاش برای یاد او وامی‌دارد.

بنا بر این، یاد خدا از بنده، در واقع آینه‌ای است از عنایت پیشین او و به همین جهت، بنده وامدار و مدیون خداست، نه این که خدمتی پیش دستانه از بنده به ساحت قدس الهی باشد.

دعای پشت سر برای برادر مؤمن آثار و ویژگی‌های شگفتی دارد.

این نوشتار به اختصار به این مطلب می‌پردازد.

1. آثار دعا برای غیر
   1. دعا برای غیر روزی را فراوان می‌کند
   2. دعا برای غیر بلاء و مکروه را دفع می‌کند
   3. دعا برای غیر قطعا برای غیر به استجابت می‌رسد
2. ویژگی دعا برای غیر
   1. هر چه دعا عمومی‌تر باشد استجابتش قطعی‌تر است (فَلْيُعِمَّ فَإِنَّهُ أَوْجَبُ لِلدُّعَاءِ)
   2. ‏ دعا برای غیر سریع‌تر به اجابت می‌رسد (أَسْرَعُ الدُّعَاءِ إِجَابَةً دُعَاءُ غَائِبٍ لِغَائِبٍ)
   3. دعا برای غیر جامع‌تر مستجاب می‌شود (أَوْسَعُ دَعْوَةٍ وَ أَسْرَعُ إِجَابَةٍ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ)
   4. دعا برای غیر مصداق دعا به زبانی است که با آن معصیت نشده است بنا بر این به اجابت نزدیکتر است (ادْعُنِي بِلِسَانٍ لَمْ تَعْصِنِي بِهِ فَقَالَ أَنَّى لِي بِذَلِكَ فَقَالَ ادْعُنِي بِلِسَانِ غَيْرِكَ)
   5. دعا برای غیر استجابتش برای خود شخص ضمانت شده است (فَلَمْ أُحِبَّ أَنْ أَتْرُكَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً بِوَاحِدَةٍ- لَا أَدْرِي يُسْتَجَابُ أَمْ لا)
3. ویژگی استجابت برای خود دعا کننده
   1. دعا برای غیر مانندش برای دعا کننده مستجاب می‌شود (قَالَ الْمَلَكُ فَلَكَ بِمِثْلِ ذَلِكَ)
   2. دعا برای غیر دو برابر برای دعا کننده مستجاب می‌شود (يَقُولُ لَهُ الْمَلَكُ لَكَ مِثْلَاهُ)
   3. دعا برای غیر به تعدادی که برایشان دعا شده فرشته برای دعا کننده دعا می‌کند (وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ عَنْ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَلَكاً يَدْعُو لَهُ)
   4. به عدد افرادی که برایشان دعا شده است خود خداوند دعا برای خود دعا کننده مستجاب می‌کند (رَدَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِثْلَ الَّذِي دَعَا لَهُمْ مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤْمِنَةٍ مَضَى مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ أَوْ هُوَ آتٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ)
   5. دعا برای غیر صد هزار برابر برای دعا کننده مستجاب می‌شود (نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفٍ فَكَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدَةٍ لَا أَدْرِي يُسْتَجَابُ أَمْ لَا)
   6. دعا برای غیر، سه ملیون و هشتصد هزار برابر برای دعا کننده مستجاب می‌شود!!!

برای دیدن روایاتی که سرفصل‌های آنها گذشت به بخش مستندات روایی مراجعه نمایید.[1]

لذا در این جا تنها به دو روایت ناب بسنده می‌کنیم:

زید نرسی گفت: همراه معاویة بن وهب در عرفات بودم در حالی که او مشغول دعا بود.

دعایش را زیر نظر گرفتم. ندیدم که به یک حرف برای خودش دعا کند. ولی برای فرد فرد مردم از سرزمینها(ی گوناگون) دعا می‌کرد و آنان را به نام خودشان و نام پدرانشان نام می‌برد. (پیوسته همین گونه دعا می‌کرد) تا (غروب شد و) مردم از عرفات کوچ کردند.

به او گفتم ای عمو البته که از تو کار شگفتی دیدم.

گفت از آن چه دیدی چه چیزی تو را شگفت زده کرد؟

گفتم ایثار تو برادرانت را نسبت به خودت در این مکان و رسیدگی تو به فرد فرد آنها.

معاویة بن وهب به من گفت نباید از این شگفت زده شوی. زیرا من… از امام صادق؟ع؟ به گوش خودم شنیدم که می‌فرمود:

کسی که برای برادرش در پشت سر او دعا کند فرشته‌ای از آسمان دنیا ندا می‌دهد: ای بنده خدا صد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان دوم ندا می‌دهد: ای بنده خدا دویست هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان سوم ندا می‌دهد: ای بنده خدا سیصد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان چهارم ندا می‌دهد: ای بنده خدا چهارصد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان پنجم ندا می‌دهد: ای بنده خدا پانصد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان ششم ندا می‌دهد: ای بنده خدا ششصد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

و فرشته‌ای از آسمان هفتم ندا می‌دهد: ای بنده خدا هفتصد هزار برابر از آن چه دعا کردی برای تو باشد.

سپس خداوند تبارک و تعالی او را ندا می‌دهد: من بی‌نیازی هستم که (هرگز) نیازمند نمی‌شوم. ای بنده خدا یک میلیون برابر آن چه دعا کردی برای تو باشد.

(سپس معاویة بن وهب گفت) ای پسر برادرم (با توجه به دو میلیون و هشتصد هزار برابر دعا، در برابر یک دعای من) ارزش کدامیک از این دو بیشتر است؟ آن چه من برای خودم انتخاب کرده‌ام یا آن چه که تو به من دستور می‌دهی؟![2]

امام صادق؟ع؟ گفت که رسول خدا؟ص؟ فرمود: مؤمنی نیست که برای مردان و زنان مؤمن دعا کند، جز این که خداوند عزوجل از سوی همه مردان و زنان مؤمن که از اول روزگار گذشته‌اند یا مؤمنینی که تا روز قیامت می‌آیند، همانند آن چه که برای آنها دعا کرده به مؤمن دعاکننده باز می‌گرداند. واقعا که در روز قیامت دستور داده می‌شود که بنده (گنهکار) را به سوی آتش برند، آن بنده توسط فرشتگان عذاب بر روی زمین کشیده می‌شود (که به دوزخ انداخته شود، در این هنگام) مردان و زنان مؤمن می‌گویند ای پروردگار این بنده همانی است که برای ما دعا می‌کرده است، ما را شفیع او قرار ده (و او را از آتش نجات ده) پس خداوند عزوجل مؤمنین را شفیع او قرار می‌دهد و آن بنده نجات پیدا می‌کند.[3]