یکی از جملات کلیدی قرآن در آیه زیر قرار دارد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَجيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْييكُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (انفال24) بدانيد كه خدا ميان آدمى و دلش حايل مى‏گردد.

اما این کلید، نیاز به رازگشا دارد و رازگشای آن، مجموعه روایاتی است که هر کدام رمزی از آیه را می‌گشاید و سرفصلی از معارف را باز می‌کند.

به این روایات و سرفصلهای آنها توجه کنید:

۱- حیلولت خداوند میان شخص و تشخیص نادرست (ضمانت شناختی خداوند)

عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ‏ فَقَالَ يَحُولُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَنْ يَعْلَمَ أَنَّ الْبَاطِلَ حَقٌّ.

ضمانت شناختی خداوند، از مطالب بنیادین و پیچیده‌ای است که به بیان دیگری نیز وارد شده است:

عن أبي عبد الله (عليه السلام)، قال: «لا يستيقن القلب أن الحق باطل أبدا، و لا يستيقن أن الباطل حق أبدا».

این حیلولت، حتی در زمان گناه نیز خود را نشان می‌‌دهد:

وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ‏ يَحُولُ‏ بَيْنَ‏ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ‏ قَالَ يَشْتَهِي سَمْعُهُ وَ بَصَرُهُ وَ لِسَانُهُ وَ يَدُهُ وَ قَلْبُهُ أَمَا إِنَّهُ هُوَ غَشِيَ شَيْئاً مِمَّا يَشْتَهِي فَإِنَّهُ لَا يَأْتِيهِ إِلَّا وَ قَلْبُهُ مُنْكِرٌ لَا يَقْبَلُ الَّذِي يَأْتِي يَعْرِفُ أَنَّ الْحَقَّ غَيْرُه‏

این مجموعه از روایات ناظر به حجت بالغه الهی است.[1]

۲- حیلولت خداوند میان شخص و اراده او

وَ قَوْلُهُ‏ وَ اعْلَمُوا أَنَ‏ اللَّهَ‏ يَحُولُ‏ بَيْنَ‏ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ‏ أَيْ يَحُولُ بَيْنَ مَا يُرِيدُ اللَّهُ وَ بَيْنَ مَا يُرِيدُهُ.

۳- حیلولت خداوند میان دشمن و اراده ایذاء نسبت به مؤمن

يَا مَنْ‏ يَحُولُ‏ بَيْنَ‏ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ‏ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ حُلْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ مَنْ يُؤْذِينَا بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِك‏

۴- حیلولت میان مؤمن و گناه

يَا مَنْ‏ يَحُولُ‏ بَيْنَ‏ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ‏ حُلْ بَيْنِي وَ بَيْنَ التَّعَرُّضِ لِسَخَطِكَ وَ أَقْبِلْ بِقَلْبِي إِلَى طَاعَتِكَ

۵- حیلولت میان مؤمن و آتش (رحمت رحیمه خاصه) و حیلولت میان کافر و نجات (عقوبت کافر)

و عن الباقر عليه السلام‏ يَحُولُ‏ بَيْنَ‏ المؤمن و معصيته أن تقوده إلى النار و بين الكافر و بين طاعته أن يستكمل بها الإيمان‏

مباحث بنیادین دیگری که مرتبط به این آیه است و این گنجینه شگرف را شگفت‌آورتر می‌کند، عبارت است از:

بحث استطاعت

بحث جبر و اختیار

معنای لا حول و لا قوة الا بالله

معنای بسم الله

تنها استثناء مطالب یاد شده، مباحث اضلال خداوند است.

اضلال خداوند به معنی رها کردن خدا، بر اثر پشت کردن بنده به اوست. بدیهی است به محض این که سایه لطف الهی از سر بنده‌ای کوتاه شود، حاصلی جز نابینایی، تاریکی و گمراهی ندارد. البته و صد البته منشأ این کوری نیز چیزی جز انتخاب نادرست بنده نیست.

مناسب است اشاره کوتاهی به برخی از مستندات در این زمینه داشته باشیم. از قرآن آغاز می‌کنیم:

أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ (فاطر8)

لا تَعْمَى‏ الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى‏ الْقُلُوبُ الَّتي‏ فِي الصُّدُورِ (حج46)

وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏ فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (فصلت17)

این روایت نیز جالب است:

فمن لم يعرف بقلبه معروفا، و لم ينكر منكرا قلب فجعل أعلاه أسفله و أسفله أعلاه.

روشن است که تشریح این گونه مطالب مجالی دیگر می‌طلبد از این رو تنها به اشاراتی برای محققین نکته سنج بسنده گردید.