قَالَ‏ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‏ ع‏ نَزَلَتْ‏ فِي‏ الَّذِينَ‏ غَيَّرُوا دِينَ‏ اللَّهِ‏ وَ تَرَكُوا مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ لَكِنْ هَلْ رَأَيْتُمْ شَاعِراً قَطُّ تَبِعَهُ أَحَدٌ إِنَّمَا عَنَى بِهِمُ الَّذِينَ وَضَعُوا دِيناً بِآرَائِهِمْ فَتَبِعَهُمُ النَّاسُ عَلَى ذَلِكَ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَا يَفْعَلُونَ وَ يَعِظُونَ وَ لَا يَتَّعِظُونَ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَا يَنْتَهُونَ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ بِهِ لَا يَعْمَلُونَ‏.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع ‏ وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ‏ قَالَ نَزَلَتْ فِي الَّذِينَ غَيَّرُوا دِينَ اللَّهِ بِآرَائِهِمْ- وَ خَالَفُوا أَمْرَ اللَّهِ هَلْ‏ رَأَيْتُمْ‏ شَاعِراً قَطُّ تَبِعَهُ‏ أَحَدٌ- إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ الَّذِينَ وَضَعُوا دِيناً بِآرَائِهِمْ- فَيَتَّبِعُهُمُ النَّاسُ عَلَى ذَلِكَ- وَ يُؤَكِّدُ ذَلِكَ قَوْلُهُ‏ أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ‏ يَعْنِي يُنَاظِرُونَ بِالْأَبَاطِيلِ وَ يُجَادِلُونَ بِالْحُجَجِ الْمُضِلَّةِ- وَ فِي كُلِّ مَذْهَبٍ يَذْهَبُونَ‏ وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ‏ قَالَ يَعِظُونَ النَّاسَ وَ لَا يَتَّعِظُونَ- وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَا يَنْتَهُونَ- وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا يَعْمَلُونَ وَ هُمُ الَّذِينَ غَصَبُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: نَعَمْ هُمْ قَوْمٌ تَعَلَّمُوا وَ تَفَقَّهُوا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا كَثِيراً أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ‏ أَيْ فِي كُلِّ فَنٍّ مِنَ الْكَذِبِ يَتَكَلَّمُونَ وَ فِي كُلِّ لَغْوٍ يَخُوضُونَ كَالْبَهَائِمِ عَلَى وَجْهِهِ فِي كُلِّ وَادٍ يُعَنُّ لَهُ‏[1] فَالْوَادِي مَثَلٌ لِفُنُونِ الْكَلَامِ‏ وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ‏ أَيْ‏ يَبْحَثُونَ عَنْ أَشْيَاءَ لَا يَفْعَلُونَهَا وَ يَنْهَوْنَ عَنْ أَشْيَاءَ يَرْكَبُونَهَا.

عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ قَالَ هَلْ رَأَيْتَ شَاعِراً يَتَّبِعُهُ أَحَدٌ إِنَّمَا هُمْ قَوْمٌ تَفَقَّهُوا لِغَيْرِ الدِّينِ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.

أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ‏ فَقَالَ مَنْ رَأَيْتُمْ مِنَ الشِّعْرِ يُتَّبَعُ إِنَّمَا عَنَى هَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءَ الَّذِينَ يُشْعِرُونَ قُلُوبَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ فَهُمُ الشُّعَرَاءُ الَّذِينَ يُتَّبَعُونَ.

سُئِلَ الصَّادِقُ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ‏ وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ‏ الْغاوُونَ‏ فَقَالَ ع هُمُ الْقُصَّاصُ.

يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ‏ إِلَى آخِرِ الْآيَةِ يَقُولُ الْقُصَّاصُ‏ إِنَّ الْقَوْمَ لَمْ يَكُونُوا يَتَّجِرُونَ كَذَبُوا وَ لَكِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَدَعُونَ الصَّلَاةَ فِي مِيقَاتِهَا وَ هُوَ أَفْضَلُ مِمَّنْ حَضَرَ الصَّلَاةَ وَ لَمْ يَتَّجِرْ.

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ نَاساً مِنْ هَؤُلَاءِ الْقُصَّاصِ‏ يَقُولُونَ إِذَا حَجَّ رَجُلٌ حِجَّةً ثُمَّ تَصَدَّقَ وَ وَصَلَ كَانَ خَيْراً لَهُ فَقَالَ كَذَبُوا لَوْ فَعَلَ هَذَا النَّاسُ لَعُطِّلَ هَذَا الْبَيْتُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ هَذَا الْبَيْتَ‏ قِياماً لِلنَّاسِ‏.

وَ أَمَّا قَوْلُهُ‏ أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ‏ قَالَ نَزَلَتْ فِي الْقُصَّاصِ‏ وَ الْخُطَّابِ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ عَلَى كُلِّ مِنْبَرٍ مِنْهُمْ خَطِيبٌ مِصْقَعٌ- يَكْذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى كِتَابِهِ،

وَ ذُكِرَ الْقَصَّاصُونَ عِنْدَ الصَّادِقِ، فَقَالَ- عَلَيْهِ السَّلَامُ-: «لَعَنَهُمُ اللَّهُ يُشَنِّعُونَ عَلَيْنَا».

عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع يَقُولُ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ كَيْفَ يُحْيِي أَمْرَكُمْ قَالَ يَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ يُعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا قَالَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَدْ رُوِيَ لَنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً لِيُمَارِيَ بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ يُبَاهِيَ بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ لِيُقْبِلَ بِوُجُوهِ النَّاسِ إِلَيْهِ فَهُوَ فِي النَّارِ فَقَالَ ع صَدَقَ جَدِّي ع أَ فَتَدْرِي مَنِ السُّفَهَاءُ فَقُلْتُ لَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ ع هُمْ قُصَّاصُ‏ مُخَالِفِينَا أَ وَ تَدْرِي مَنِ الْعُلَمَاءُ فَقُلْتُ لَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ هُمْ عُلَمَاءُ آلِ مُحَمَّدٍ ع الَّذِينَ فَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُمْ وَ أَوْجَبَ مَوَدَّتَهُمْ ثُمَّ قَالَ أَ وَ تَدْرِي مَا مَعْنَى قَوْلِهِ أَوْ لِيُقْبِلَ‏ بِوُجُوهِ النَّاسِ إِلَيْهِ فَقُلْتُ لَا فَقَالَ ع يَعْنِي وَ اللَّهِ بِذَلِكَ ادِّعَاءَ الْإِمَامَةِ بِغَيْرِ حَقِّهَا وَ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَهُوَ فِي النَّارِ.

قَوْلُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَهُوَ قَوْلُهُ: يَا مَعْشَرَ شِيعَتِنَا وَ الْمُنْتَحِلِينَ [مَوَدَّتَنَا] إِيَّاكُمْ‏ وَ أَصْحَابَ‏ الرَّأْيِ‏، فَإِنَّهُمْ أَعْدَاءُ السُّنَنِ، تَفَلَّتَتْ مِنْهُمُ الْأَحَادِيثُ أَنْ يَحْفَظُوهَا وَ أَعْيَتْهُمُ السُّنَّةُ أَنْ يَعُوهَا، فَاتَّخَذُوا عِبَادَ اللَّهِ خَوَلًا، وَ مَالَهُ دُوَلًا، فَذَلَّتْ لَهُمُ الرِّقَابُ وَ أَطَاعَهُمُ الْخَلْقُ أَشْبَاهُ الْكِلَابِ، وَ نَازَعُوا الْحَقَّ أَهْلَهُ، وَ تَمَثَّلُوا بِالْأَئِمَّةِ الصَّادِقِينَ- وَ هُمْ مِنَ الْجُهَّالِ وَ الْكُفَّارِ وَ الْمَلاعِينِ، فَسُئِلُوا عَمَّا لَا يَعْلَمُونَ، فَأَنِفُوا أَنْ يَعْتَرِفُوا بِأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ، فَعَارَضُوا الدِّينَ [بِآرَائِهِمْ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.

وَ سُئِلَ- عَلَيْهِ السَّلَامُ- عَنِ الْقُصَّاصِ‏، أَ يَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ لَهُمْ؟ فَقَالَ: «لَا».

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ‏ وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا قَالَ الْكَلَامُ فِي اللَّهِ وَ الْجِدَالُ فِي الْقُرْآنِ‏ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ‏ قَالَ مِنْهُ‏ الْقَصَّاصُ‏.

درایت بیشتر آیه شعراء، نیازمند مروری دوباره و درنگی بیشتر بر روایاتی است که ذیل این آیات آمده است.

گفتیم شعر کلامی منتظم است که نظم آن، ویژگی مسحور کنندگی دارد.

قید کلام، برای جدا سازی شعر از موسیقی به معنای اعم آن است.

قید مسحور کنندگی نیز برای جدا سازی شعر از کلام عادی است.

این احتمال می‌رود که شعر، عبارت باشد از هر کلامی که در شعور و احساسات تأثیر گذار باشد.

می‌ٔتوان برخی جملات روایات پیشین نیز شاهد بر این امر دانست:

إِنَّمَا عَنَى هَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءَ الَّذِينَ يُشْعِرُونَ قُلُوبَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ فَهُمُ الشُّعَرَاءُ الَّذِينَ يُتَّبَعُونَ

البته تأثیر گذاری بر شعور و احساسات، اگر همراه با برهان باشد، مصداق عقلانیت و هدایت است.

اما اگر تأثیر گذاری متکی بر صرف شیوه‌های کلامی باشد، مصداق شعر است.

مقصود از شیوه‌های کلامی همان گونه که اشاره رفت، نظم خاص کلام است. نظم کلامی دو گونه متصور است:

نظم قالب و الفاظ کلام

نظم محتوا و معانی کلام

شعر در عرف ما، همان نظم کلام در قالب و الفاظ است.

اما با مراجعه به قرآن و روایات روشن می‌شود که:

اولا شعر اعم است از نظم قالب و نظم محتوای کلام.

یکی از شواهد آن این است که بر کلام بی منطق، شعر اطلاق می‌شود.

ثانیا مقصود از شعر در آیات یاد شده قرآن، نظم محتوایی کلام است نه نظم قالب آن.

نکته دوم به خوبی از روایات آشکار شده و کاملا مورد استدلال قرار گرفته است. چرا که در آیه یاد شده، سه ویژگی برای شعراء یاد شده است:

۱- پیروی گمراهان از شعراء

۲- سرک کشیدن شعراء به هر وادی

۳- عمل نکردن به گفته و اعتقاد خود

با توجه به این که مردم از شاعران به معنای رایج آن پیروی نمی‌کنند، روشن می‌شود که مقصود از شعر در این آیه نظم قالب کلام نیست.

این مطلب بارها مورد تصریح روایات قرار گرفته شده است.

کلید واژه‌هایی که در روایات ذیل این آیه آمده است نیز تأکید بر همین مطلب دارد. از جمله:

تکیه بر آراء و نظریات توسط شعراء (و نه برهان)

اهل علم و فقاهت بودن تأثیر گذاران (و نه مردم عادی)

داشتن هدف منفی (نه هدف الهی و عقلانی)

تغییر دادن دین و بالاتر از آن ایجاد دین جدید (و نه تبعیت از حق و حقیقت)

دخالت و اظهار نظر در همه امور (و نه اموری که واقعا از آن آگاه هستند)

استدلال و مناظره با انواع حجتهای باطل و گمراه کننده (و نه برهان)

تشبیه استدلال و حجتهای باطل به قصه‌گویی (و نه واقعیت نمایی)

تأکید و بر استفاده ابزاری از شیوه‌های گفتاری (شعر و قصه‌گویی) برای تأثیر گذاری در شعور مردم و مهندسی اندیشه‌ها و باورها (و نه باروری اندیشه)

گمراه بودن و گمراه کردن (و نه هدایت کردن)

تخریب اهل حق برای غصب حق آل محمد (و نه تقویت حقیقت)

مطرح کردن امامت دروغین خود (و نه پذیرش امامان صالح)

البته جای این بحث وجود دارد که معنای یاد شده برای واژه شعر (نظم محتوای کلام)، کاربرد حقیقی آن است یا کاربرد مجازی.

تصور می‌شود که اختصاص شعر به قالب و الفاظ، به دلیل انس ما با این کاربرد است ولی معنای حقیقی آن اعم است.

اعمیت معنا، شواهد فراوانی در واژه‌های منابع وحی دارد. یکی از شواهد واژه «لقاء» است که بر اساس انس ذهنی ما مستلزم مادیت و جسمیت است. از این رو در لقاء پرودگار قائل به مجازیت می‌شویم.

در حالی که حقیقت لقاء، اعم است از لقاء مادی و لقاء معنوی. از این رو در ملاقات با خداوند لزومی به برای تجوز وجود ندارد.

حاصل آن چه گفته شد این است که:

کاربرد استدلالهای باطل و استدلال نمایی، برای حق جلوه دادن باطل، مصداق شعر و قصه‌گویی به معنای اعم آن است.

بنا بر این یکی از مصادیق شعر و قصه‌گوی، استدلال‌سُرایی است.

از این رو امامان باطل به شاعر بودن و قصه‌گویی وصف می‌شوند.

این همان چیزی است که اهل باطل، پیامبران الهی را به آن متهم می‌‌ساختند. توجه کنید:

بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْيَأْتِنا بِآيَةٍ كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ (انبیاء5)

وَ يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِكُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ (صافات36)

أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ (طور30)

وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَليلاً ما تُؤْمِنُونَ (حاقه41)

و خداوند در دفاع از جایگاه و حیثیت پیامبرانش این چنین پاسخ می‌دهد:

وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغي‏ لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبينٌ (یس69)

نتیجه نهایی و بسیار مهم این شد هر آن چه که فاقد برهان باشد، ولی به شکل استدلال ارایه شود، مصداق شعرگویی و قصه‌بافی است.

از این جهت تفاوتی میان استدلال نمایی‌های فلسفه قدیم و جدید و مکاتب مختلف پیشین و نوظهور وجود ندارد.

بنا بر این تمامی استدلال نمایی‌های فاقد برهان، تلاشی است برای بزک کردن باطل، به شکلی برهانی و علمی و استدلالی.

از آن جایی که هدف همه استدلال‌نمایی‌ها، جا انداختن باطل با صورتی منطقی و ظاهری معقول است، می‌توان گفت شعر به معنای یاد شده، همان تئوریزه کردن باطل است.

تئوریزه کردن باطل، توسط شعر گویی و قصه‌بافی، ماهرانه‌ترین شیوه برای بازی با شعور مردم است.