دو جمله زیر را با هم مقایسه کنیم.

۱- لم یلد (خداوند نمی‌زاید)

روشن است که مقصود از این جمله به قول قدیمی‌های نشستن روی خشت نیست. (در قدیم هنگام تولد بچه، زن را روی خشتی می‌نشاندند تا وقتی بچه متولد می‌شود جایی آلوده نشود) مقصود زاییدن‌های طبیعی و غیر طبیعی رایج هم نیست.

اما در بشر زاییدن به یک معنا فعل غیر اختیاری است (هر چند مقدمات آن اختیاری است)

۲- لم یتخذ ولدا (فرزندی برای خودش نگرفته است)

شاید نزدیک‌ترین تعبیر رایج به فرزند گرفتن (اتخاذ ولد)، فرزند خواندگی باشد.

این امر در بشر فعل اختیاری است.

شاهدش هم این است که در کنار همسر نگرفتن خداوند آورده شده (لم یتخذ صاحبة و لا ولدا)

حالا پرسش این است که آیا این دو جمله در مورد خداوند متعال به یک معناست یا هر کدام معنای جداگانه دارد؟

دوستان یاری نمایند.

بر اساس بحثی که در رابطه میان عدل و عقل مطرح شده، عدل نهادن هر چیزی در جای خودش است (وضع الشیئ موضعه)

پرسش نخست این است که آیا  ظلم  نقیض آن (عدم وضع الشیئ موضعه) است؟ یا ضد آن است یعنی نهادش شیئ در غیر جای خودش (وضع الشیئ غیر موضعه)؟

در هر دو صورت پرسش اصلی این است که در این میان جایگاه احسان کجاست؟

مسلما احسان غیر از عدل است: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان‏ (النحل : 90)

و مسلما احسان هم غیر از ظلم است.

انشاء الله تحقیق روایی که در این باره شده در بخش تحقیقات باز گذاشته می‌شود.

به هر حال این مشکله باقی است که رابطه احسان و عدل چیست؟

یکتایی خداوند اقتضا می‌کند که هیچ مِثْل و مانندی نداشته باشد.

چیزی شبیه خدا باشد از نظر عقلی محال است. همین مطلب در قرآن هم آمده است:

لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ﴿الشورى‏، 11﴾

هیچ چیزی مانند او نیست.

با این که خداوند مِثْل ندارد اما مَثَل دارد.

لِلّٰهِ اَلْمَثَلُ اَلْأَعْلىٰ ﴿النحل‏، 60﴾

برای خداوند مَثَل اعلی است.

لَهُ اَلْمَثَلُ اَلْأَعْلىٰ فِي اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ ﴿الروم‏، 27﴾

و برترین مَثَل‌ها در آسمان ها و زمین ویژه اوست.

پس مَثَل برای خداوند نه تنها محال نیست، بلکه وجود هم دارد.

اما مِثْل برای خدا نه تنها وجود ندارد، بلکه محال هم هست.

مسلما مَثَل خدا عین خدا نیست.

اینجاست که این پرسش مطرح می‌شود که فرق مِثْل و مَثَل چیست؟

ممکن است گفته شود در:

مِثل نتیجه آن قیاس تمثیلی و حاصل آن علم از جزئی به جزئی است

مَثَل نتیجه آن قیاس منطقی است و حاصل آن علم از کلی به کلی است 

شاید نظیر استقراء منصوص العله یا اجماعی که خروج برخی از اطراف زیانی به معیار حجیت اجماع نمی‌زند این امر مهم باید پخته شود

تصور عوام این است که شب قدر سه شب است.

اما احتمال می‌رود شب تقدیر امور یک شب باشد.

برخی از روایات بر شب بیست و سوم تأکید می‌کند که به عنوان لیلة الجهنی معروف است.

برخی دیگر از روایات اصرار دارد بر این که شب قدر میان شبهای بیست و یکم و بیست و سوم است.

بسیاری از روایات هم سه شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم را مطرح کرده است.

در این میان در دعای هر روزه ماه مبارک چنین می‌خوانیم:

إِنْ كُنْتَ قَضَيْتَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ تَنَزُّلَ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ فِيهَا أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَجْعَلَ اسْمِي فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ فِي السُّعَدَاءِ وَ رُوحِي مَعَ الشُّهَدَاءِ وَ إِحْسَانِي فِي عِلِّيِّينَ وَ إِسَاءَتِي مَغْفُورَةً وَ أَنْ تَهَبَ لِي يَقِيناً تُبَاشِرُ بِهِ قَلْبِي وَ إِيمَاناً لَا يَشُوبُهُ شَكٌّ وَ رِضًا بِمَا قَسَمْتَ لِي وَ آتِنِي فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنِي عَذابَ النَّارِ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ قَضَيْتَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ تَنَزُّلَ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوحِ فِيهَا فَأَخِّرْنِي إِلَى ذَلِكَ وَ ارْزُقْنِي فِيهَا ذِكْرَكَ وَ شُكْرَكَ وَ حُسْنَ طَاعَتِكَ وَ عِبَادَتِك‏

از این فقرات استفاده می‌شود که نسبت به تمامی شبهای ماه مبارک، این احتمال وجود دارد که شب قدر باشد.

اما مشکل آن جا اوج می‌گیرد که در برخی از روایات چنین دارد:

سُئِلَ الْبَاقِرُ ع عَنْ فَضْلِ لَيْلَةِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَقَالَ هِيَ أَفْضَلُ لَيْلَةٍ بَعْدَ لَيْلَةِ الْقَدْرِ فِيهَا يَمْنَحُ اللَّهُ الْعِبَادَ فَضْلَهُ وَ يَغْفِرُ لَهُمْ بِمَنِّهِ فَاجْتَهِدُوا فِي الْقُرْبَةِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فِيهَا فَإِنَّهَا لَيْلَةٌ آلَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى نَفْسِهِ لَا يَرُدُّ سَائِلًا فِيهَا مَا لَمْ يَسْأَلِ اللَّهَ مَعْصِيَةً وَ إِنَّهَا اللَّيْلَةُ الَّتِي جَعَلَهَا اللَّهُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ بِإِزَاءِ مَا جَعَلَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِيِّنَا ع فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ وَ الثَّنَاءِ عَلَى اللَّه‏

از این روایت استفاده می‌شود که تقدیر امور هم برای پیامبر است و هم برای اهل بیت.

آیا تقدیر امور بندگان در یک مرحله محقق می‌شود یا چند مرحله؟

در هر دو صورت شب تقدیر امور برای همگان یکی است یا متفاوت؟

اگر شب قدر یکی است آن شب ثابت است یا متغیر؟

مسئله سهو النبی از دیر باز مطرح بوده و مورد نقد و ابرام.

البته در ادوار اخیر عدم سهو النبی، از محکمات و بلکه از ضروریات دین گردیده است.

اما با توجه وجود برخی از روایات در این زمینه، باز هم شایسته است مورد تأمل قرار گیرد.

با صرف نظر از محکمات دین در عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله،

و با صرف نظر از سایر ادله‌ای که قائلین به عصمت اقامه کرده‌اند،

و با صرف نظر از مخدوش بودن ادله قائلین به سهو النبی،

باز هم ممکن است از روایات مطرح شده در سهو النبی دست برداشت. زیرا:

یکی از مستندات قائلین به سهو النبی این است که خداوند می‌خواسته است احکام سهو را به مسلمانان بیاموزد به این حکمت سهو را بر پیامبر غالب ساخت.

لازمه این استدلال این است که در سایر احکام نیز خداوند پیامبرش را مبتلا سازد تا امت بهتر احکام خود را یاد بگیرند!

اصلا احتمال می‌رود که خداوند پیامبرش را به گناهی مبتلا سازد تا کیفیت تدارک دنیوی (اجراء حد) و تدارک اخروی (توبه) را به مردم بیاموزد!!!

آیا این استدلال شباهت فراوانی به یکی از روایات صحیحین دارد. توجه کنید:

كَانَتْ بَنُو اِسْرَائِيلَ يَغْتَسِلُونَ عُرَاةً، يَنْظُرُ بَعْضُهُمْ إلى بَعْضٍ، وَكَانَ مُوسَى يَغْتَسِلُ وَحْدَهُ، فَقَالُوا وَاللَّهِ مَا يَمْنَعُ مُوسَى أن يَغْتَسِلَ مَعَنَا إلا اَنَّهُ آدَرُ، فَذَهَبَ مَرَّةً يَغْتَسِلُ، فَوَضَعَ ثَوْبَهُ عَلَى حَجَرٍ، فَفَرَّ الْحَجَرُ بِثَوْبِهِ، فَخَرَجَ مُوسَى فِي اِثْرِهِ يَقُولُ ثَوْبِي يَا حَجَرُ‏.‏ حَتَّى نَظَرَتْ بَنُو اِسْرَائِيلَ إلى مُوسَى، فَقَالُوا وَاللَّهِ مَا بِمُوسَى مِنْ بَاْسٍ… (البخاري، باب مَنِ اغْتَسَلَ عُرْيَانًا وَحْدَهُ فِي الْخَلْوَةِ)

ایمان حضرت ابوطالب پدر بزرگوار امیرالمؤمنین علیه السلام و حامی بی‌دریغ پیامبر صلی الله علیه و آله، امری مسلم و قطعی است.

اما دشمنی با امیرالمؤمنین علیه السلام سبب شده است که سنیان در این باره ره انکار بپیمایند.

پاسخ سنیان به کمال و تمام داده شده است و موضوع بحث ما نیست.

آن چه در اینجا مورد نظر است روایت زیر است که ظاهر آن عدم ایمان حضرت ابوطالب علیه السلام است.

عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (عَلَيْهِمُ السَّلَامُ)، قَالَ: لَمَّا أَجْمَعَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) عَلَى صُلْحِ مُعَاوِيَةَ خَرَجَ حَتَّى لَقِيَهُ، فَلَمَّا اجْتَمَعَا قَامَ مُعَاوِيَةُ خَطِيباً، فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ وَ أَمَرَ الْحَسَنَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) أَنْ يَقُومَ أَسْفَلَ مِنْهُ بِدَرَجَةٍ، ثُمَّ تَكَلَّمَ مُعَاوِيَةُ، فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ، هَذَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ وَ ابْنُ فَاطِمَةَ، رَآنَا لِلْخِلَافَةِ أَهْلًا، وَ لَمْ يَرَ نَفْسَهُ لَهَا أَهْلًا، وَ قَدْ أَتَانَا لِيُبَايِعَ طَوْعاً. ثُمَّ قَالَ: قُمْ يَا حَسَنُ، فَقَامَ الْحَسَنُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَخَطَبَ فَقَالَ: فَأَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِكَ وَ هِيَ وَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ أَنْفَعُ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) لِعَمِّهِ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏ وَ هُوَ فِي الْمَوْتِ:" قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهِ، أَشْفَعْ لَكَ بِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ" وَ لَمْ يَكُنْ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) يَقُولُ لَهُ إِلَّا مَا يَكُونُ مِنْهُ عَلَى يَقِينٍ، وَ لَيْسَ ذَلِكَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ غَيْرِ شَيْخِنَا- أَعْنِي أَبَا طَالِبٍ- يَقُولُ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ): «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً»…

جمله «فَأَمَّا الْقَرَابَةُ فَقَدْ نَفَعَتِ الْمُشْرِكَ…» این گونه بر حضرت ابوطالب تطبیق داده شده است که:

آیه «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً» نسبت به همه کفار عموم دارد.

عموم این آیه در مورد حضرت ابوطالب تخصیص خورده است.

زیرا به تلقین پیامبر صلی الله علیه و آله در حالت احتضار ایمان آورد و به حرمت قرابت با پیامبر صلی الله علیه و آله ایمانش پذیرفته شد. وَ لَيْسَ ذَلِكَ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ غَيْرِ شَيْخِنَا….

در نظر نخست، از این روایت استفاده می‌شود که حضرت ابوطالب مشرک بوده است.

اما نکته مهمی در روایت هست که این ظهور را معکوس می‌کند.

توضیح این که ابتدا باید بررسی کرد که حرمت دخول بهشت برای کافر و نیز قبول توبه کافر هنگام مرگ و نیز شفاعت برای کافر، مشکل ذاتی دارد یا عرضی؟

و اگر اشکال آن عرضی است، آیا در مورد بحث قابل مرتفع شدن است یا خیر؟

در صورتی که مشکل ذاتی باشد، مستلزم این است که در مورد مشرک اصلا مقتضی برای شفاعت وجود ندارد تا این که به خاطر قرابت، قابل استثناء از قاعده کلی باشد.

همچنین اگر مشکل عرضی باشد و آن مانع عرضی باقی باشد، باز هم قابلیت استثناء ندارد.

به سخن دیگر در این دو صورت، شفاعت محال است، همان گونه که هم‌منزل شدن یزید و امام حسین علیه السلام در بهشت محال است.

البته الان سخن بر سر اصل قضیه است و کاری هم به مناط تفصیلی استحاله نداریم.

مقام اثبات یعنی ظهور روایت، نمی‌تواند استحاله عقلی را مرتفع کند، مگر این که استحاله ادعا شده، استحاله عقلی واقعی نباشد.

در نتیجه در صورت اثبات استحاله عقلیِ شفاعت برای کافر، ظهور روایت در شرک حضرت ابوطالب منهدم می‌گردد. لذا باید مقام اثبات علاج شود.

با فرض قطعیت صدور و ظهور و جهت، محتمل است، علاج آن از طریق برهان إنی باشد.

توضیح این که وقتی مقام اثبات دال بر وقوع شفاعت است، از مقام اثبات کشف می‌کنیم که مسلما مقتضی شفاعت وجود داشته که پیامبر صلی الله علیه و آله وعده شفاعت داده است.

مفروض هم این است که تنها مقتضی شفاعت، همان ایمان است.

با کنار گذاشتن این امور، نتیجه گرفته می‌شود که حضرت ابوطالب قطعا مؤمن بوده است، اما به مصلحت آن را، حتی تا لحظه مرگ، پنهان داشته و ابراز نکرده است.

با توجه به این که شرط پذیرش ایمان، علاوه بر عقد القلب، اقرار لسانی نیز هست، استثنائی که واقع شده، در پذیرش اقرار لسانی هنگام مرگ است، نه در پذیرش ایمان قلبی.

اگر احتمالی که عرض شد مستقر گردید، نمی‌توان از این روایت شرک حضرت ابوطالب را استفاده کرد.

اگر این احتمال تمام نشود، نوبت به تعارض این روایت با ادله ایمان حضرت ابوطالب می‌رسد و ادله ایمان ابوطالب به دلایلی که در جای خودش مطرح شده است، مقدم می‌شود.

آغاز توبه از عبد است یا از خدا؟

آیاتی مفید این است که آغاز توبه از عبد است مانند:

(5) المائدة : 39 فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيم‏

آیه زیر مفید این است که آغاز توبه از خداست.

(9) التوبة : 118 وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيم‏

برای جمع بین این دو بیان مطالبی محققین فرموده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

۱- لأن التوبة له طرفان طرف من الله تعالى أن يفتح باب قبول التوبة و طرف من العبد بأن يتوب أ لا ترى قوله تعالى إنه قال في موضع آخر ثُمَ‏ تابَ‏ عَلَيْهِمْ‏ لِيَتُوبُوا

۲- ثُمَ‏ تابَ‏ عَلَيْهِمْ‏ لِيَتُوبُوا أي ألهمهم التوبة ليرجعوا ثم إذا رجعوا قبل توبتهم لأنه هو التواب الرحيم فالتوبة في قوله سبحانه‏ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ‏ من تاب عليه إذا قبل توبته‏

(ثُمَ‏ تابَ‏ عَلَيْهِمْ‏ لِيَتُوبُوا) أي ألهمهم التوبة ليرجعوا ثم إذا رجعوا قبل توبتهم لأنه هو التواب الرحيم و لهذه الآية معنى آخر يأتي في سورة التوبة ان شاء اللَّه.

۳- ثُمَ‏ تابَ‏ عَلَيْهِمْ‏ لِيَتُوبُوا أي سهل الله عليهم التوبة حتى تابوا و قيل ليعودوا إلى حالتهم الأولى قبل المعصية و قيل أنزل توبة الثلاثة ليتوب المؤمنون من ذنوبهم‏

۴- ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ‏ ثمّ رجع عليهم بالقبول.

في المعاني عن الصادق عليه السلام هي الاقالة لِيَتُوبُوا ليعودوا إلى‏ حالتهم الأولى‏ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ‏ لمن تاب و لو عاد في اليوم مائة مرّة و قد مضى تحقيق معنى التّوبة من اللَّه و من العبد في سورة البقرة

دو روایت در این باب نقل شده:

عن أبي عبد الله (عليه السلام)، في قول الله عز و جل‏ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ‏، قال: «هي الإقالة».

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‏ فِي قَوْلِهِ‏ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا قَالَ أَقَالَهُمْ فَوَ اللَّهِ مَا تَابُوا. بيان: على هذا يكون المراد بقوله تعالى‏ تابَ عَلَيْهِمْ‏ دعاهم إلى التوبة.

ممکن است گفته شود این مورد از این قبیل است:

الذِّكْرُ لَيْسَ مِنْ مَرَاسِمِ اللِّسَانِ وَ لَا مِنْ مَنَاسِمِ الْفِكْرِ وَ لَكِنَّهُ أَوَّلٌ مِنَ الْمَذْكُورِ وَ ثَانٍ‏ مِنَ‏ الذَّاكِر

ممکن است گفته شود از قبیل اهدنا الصراط المستقیم باشد

در سوره یوسف آیه 83 راجع به برنگشتن بنیامین از قول بعقوب این چنین آمده:

قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَميل‏

با توجه به ظاهر جریان و بی تقصیر برادران یوسف وجه تسویل چیست؟

البته وجهی که با عصمت انبیاء سازگار باشد

پیداست که خداوند به صفاتی توصیف شده است.

البته به توصیف اهل باطل نسبت به خداوند کاری نداریم آن توصیفات که قطعا باطل است.

مرادم توصیف خداوند توسط خودش و اولیاء خودش و مؤمنین است.

به توصیف خود خداوند و نیز اولیائش هم کاری نداریم.

سخن بر سر توصیف ما نسبت به خداوند تبارک و تعالی است.

یکی از توصیفات «الله اکبر» است.

خود «الله اکبر» را هم اولیاء خداوند معنی کرده‌اند: یعنی خداوند بزرگتر از این که توصیف شود.

این جا یک مشکله پیدا می‌شود و آن این که:

از یک طرف امر شده‌ایم خداوند را به  صفاتی که  خودش به ما آموخته یاد کنیم.

از طرف دیگر خداوند را بزرگتر از این بدانیم که توصیف شود.

قطعا هر دو مطلب درست است اما باید آن را درک کرد.

درک آن در گرو جمع میان این امر است.

جمع میان این دو چگونه است؟