از نظر واقع و عقل، نیت، کاری از روح (عمل جوانحی) است. این کار قلبی، منشأ تمامی کارهای بدنی (عمل جوارحی) مناسب با آن است و از این رو مهم‌تر از عمل جوارحی است.

در شرع هم به این مطلب عقلی اشاره شده است.

برای این مهم به مطلبی با عنوان «سودآورترین معامله، پاداش برای نکرده‌ها» و «بهترین معامله، پاداش پیشاپیش» مراجعه کنید.

با توجه به مطالب اشاره شده، خداوند عالم به نیت امیرالمؤمنین بود و می‌دانست که حتی اگر امیرالمؤمنین علم به کشته شدن هم داشت، باز هم حضرت همین اقدام را می‌کرد.

از این رو علم به کشته نشدن، موجب انتفاء فضیلت نمی‌شود.

بداء یکی از مسایل بنیادین و پیچیده در معارف است که جای طرح آن این جا نیست.

روح بداء این است که دست خداوند همیشه و همه جا، پیوسته باز است و می‌تواند تمامی تقدیرات را تغییر دهد.

بر این اساس با فرض علم امیرالمؤمنین به کشته نشدن، باز هم حضرت به احتمال تحقق بداء، توجه تفصیلی داشته است و حتی با توجه به تحقق بداء و احتمال کشته شدن، باز هم تردیدی در نیت امیرالمؤمنین در این که سپر بلای پیامبر شود، وجود نداشت.

بنا بر این خللی به فضیلت حضرت وارد نمی‌ٔشود.

علم غیب معصومین علیهم السلام، دارای مستندات قطعی عقلی و نقلی است.

علم غیب ائمه، مانند هر کمال دیگری در مخلوقات، اعطا خداوندی است و بشر مالکیت ذاتی نسبت به آن ندارد.

ویژگی این کمال، باز هم همانند سایر کمالات، این است که باید هر آن و لحظه افاضه شود و ابدا تفویضی در کار نیست.

مسلما اقتضای برخی از امتحانات الهی، آگاهی از عاقبت امور است.

همانند آمدن حضرت صدیقه طاهره به پشت در و رفتن امام حسین علیه السلام به کربلا، در این گونه موارد، عظمت امتحان به این است که اولیاء خدا دانسته و فهمیده اقدام کرده باشند.

اما اقتضای برخی دیگر از امتحانات، عدم آگاهی از عاقبت امور است (حتی به مناط احتمال جریان بداء)

همانند امتحان حضرت ابراهیم در ذبح اسماعیل (با توجه به مقام حضرت ابراهیم و ارائه ملکوت به حضرت). در این گونه موارد، عظمت امتحان منوط به پوشیده بودن عواقب امور است.

بر فرض تنزل از پاسخهای پیشین، امتحان لیلة المبیت از دسته دوم امتحانات است.

نتیجه این پاسخ تنزلی این است که علم غیب به مقتضای ادله قطعی، برای امیرالمؤمنین ثابت است و لکن به حکمت امتحان ويژه، تنها برای لحظاتی، آن هم تنها در این یک مورد، این علم سلب شده باشد.

بر این اساس نیز از یک سو اصل فضیلت علم غیب، به استثنای یک مورد محفوظ است.

از سوی دیگر در فضیلت معامله جان با خداوند نیز خدشه‌ای در آن وارد نمی‌شود.

ممکن است برای این پاسخ هم شواهدی از روایات پیدا نمود. مانند:

وَ قَالَ لَكَ: إِنَّ مَنْزِلَتَهُ مَنْزِلَةُ إِسْمَاعِيلَ‏ الذَّبِيحِ مِنْ إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلِ يَجْعَلُ نَفْسَهُ لِنَفْسِكَ فِدَاءً، وَ رُوحَهُ لِرُوحِكَ وِقَاء… فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِعَلِيٍّ ع: أَ رَضِيتَ أَنْ أُطْلَبَ فَلَا أُوجَدَ وَ تُوجَدَ، فَلَعَلَّهُ أَنْ يُبَادِرَ إِلَيْكَ الْجُهَّالُ فَيَقْتُلُوكَ قَالَ: بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ رَضِيتُ أَنْ تَكُونَ رُوحِي لِرُوحِكَ وِقَاءً، وَ نَفْسِي لِنَفْسِكَ‏ فِدَاء… بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏19، ص: 80 ح34

يَسْتَتِبَّ أَمْرُكُمْ فَخَرَجَ الْقَوْمُ عِزِينَ وَ سَبَقَهُمْ بِالْوَحْيِ بِمَا كَانَ مِنْ كَيْدِهِمْ جَبْرَئِيلُ ع فَتَلَا هَذِهِ الْآيَةَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ فَلَمَّا أَخْبَرَهُ جَبْرَئِيلُ بِأَمْرِ اللَّهِ فِي ذَلِكَ وَ وَحْيِهِ وَ مَا عَزَمَ لَهُ مِنَ الْهِجْرَةِ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ ص عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ لِوَقْتِهِ فَقَالَ لَهُ يَا عَلِيُّ إِنَّ الرُّوحَ هَبَطَ عَلَيَّ بِهَذِهِ الْآيَةِ آنِفاً يُخْبِرُنِي أَنَّ قُرَيْشاً اجْتَمَعَتْ عَلَى الْمَكْرِ بِي وَ قَتْلِي وَ إِنَّهُ أُوحِيَ إِلَيَّ عَنْ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أَهْجُرَ دَارَ قَوْمِي وَ أَنْ أَنْطَلِقَ إِلَى غَارِ ثَوْرٍ تَحْتَ لَيْلَتِي وَ أَنَّهُ أَمَرَنِي أَنْ آمُرَكَ بِالْمَبِيتِ عَلَى ضِجَاعِي أَوْ قَالَ مَضْجَعِي لِتُخْفِيَ بِمَبِيتِكَ عَلَيْهِ أَثَرِي فَمَا أَنْتَ قَائِلٌ وَ صَانِعٌ فَقَالَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلَامُ أَ وَ تَسْلَمَنَّ بِمَبِيتِي هُنَاكَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ فَتَبَسَّمَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلَامُ ضَاحِكاً وَ أَهْوَى إِلَى الْأَرْضِ سَاجِداً شُكْراً لِمَا أَنْبَأَهُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ سَلَامَتِهِ فَكَانَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلَامُ أَوَّلَ مَنْ سَجَدَ لِلَّهِ شُكْراً وَ أَوَّلَ مَنْ وَضَعَ وَجْهَهُ عَلَى الْأَرْضِ بَعْدَ سَجْدَتِهِ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ قَالَ لَهُ امْضِ لِمَا أُمِرْتَ فِدَاكَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ سُوَيْدَاءُ قَلْبِي وَ مُرْنِي بِمَا شِئْتَ أَكُنْ فِيهِ كَمَسَرَّتِكَ وَاقِعٌ مِنْهُ بِحَيْثُ مُرَادُكَ وَ إِنْ تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ وَ قَالَ وَ أَنْ أُلْقِيَ عَلَيْكَ شِبْهٌ مِنِّي أَوْ قَالَ شِبْهِي قَالَ إِنْ يَمْنَعْنِي نَعَمْ قَالَ فَارْقُدْ عَلَى فِرَاشِي وَ اشْتَمِلْ بِبُرْدِيَ الْحَضْرَمِيِّ ثُمَّ إِنِّي أُخْبِرُكَ يَا عَلِيُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَمْتَحِنُ أَوْلِيَاءَهُ عَلَى قَدْرِ إِيمَانِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ مِنْ دِينِهِ فَأَشَدُّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِيَاءُ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ وَ قَدِ امْتَحَنَكَ يَا ابْنَ أُمِّ وَ امْتَحَنَنِي فِيكَ بِمِثْلِ مَا امْتَحَنَ بِهِ خَلِيلَهُ إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السَّلَامُ وَ الذَّبِيحَ إِسْمَاعِيلَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَصَبْراً صَبْراً فَ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ثُمَّ ضَمَّهُ النَّبِيُّ ص إِلَى صَدْرِهِ وَ بَكَى إِلَيْهِ وَجْداً بِهِ وَ بَكَى عَلِيٌّ ع جَشَعاً لِفِرَاقِ رَسُولِ اللَّهِ ص بحار الأنوار (ط - بيروت) / ج‏19 / 60

البته در این روایات این احتمال هم وجود دارد که ناظر به پاسخ دوم یعنی احتمال بداء باشد.

با تنزل از همه پاسخها توجه به این نکته هم لازم است که شدت تألمات چندان کمتر از قتل نبوده است.

البته باید به جزئیاتی که از این تألمات در منابع آمده است، آگاه شد.

از جمله آنها تاول زدن بدن حضرت بر اثر ضربات است که موجب ناله بی‌اختیار حضرت می‌شد. در برخی از منابع ناله‌های حضرت، به ناله شیر تشبیه شده است.

همان گونه که اشاره شد این پاسخ تنها تنزلی است.