مانند:

خواص مواد مانند شوری نمک و…

آب و غذا برای رفع تشنگی

مرکب برای رسیدن به مقصد

سببیت داروها برای درمان

سببیت خورشید برای روشنگری

سببیت چاقو برای بریدن

و…

مانند:

سببیت آموختن برای یاد گیری

سببیت کشاروزی برای روزی

سببیت کسب و کار برای امرار معاش

مانند:

سبیت پزشک برای درمان

سببیت مشورت شونده برای تصمیم درست

سایر توسلات به اشخاص برای رسیدن به امری

حل شبهه مؤثریت بالغیر مخلوق

به علاوه حکمت در جعل اسباب مادی

سبب مادی سکه‌ای است که دو رو دارد.

یک روی آن احتیاج مخلوقی به مخلوق دیگراست.

و روی دوم آن قدرت تأثیر و فاعلیت داشتن مخلوقی در مخلوق محتاج است

بر اساس روی دوم آن پای وساطت ثالثی بین مخلوق و خالق باز می‌شود.

در این صورت اگر قایل به قدرت استقلالی در واسطه شویم، ملازم با شرک است.

ولی اگر قایل به قدرت اعطایی شویم شرکی لازم نمی‌آید اما باید بر اساس حکمت باشد.

مانند:

سببیت تربت امام حسین علیه السلام برای شفا

سببیت چوب تر یا آب برای رفع عذاب از میت

تبرک به کعبه و استلام حجر

تبرک به قبور و

اثرات اشک در توبه یا عزاداری

مانند:

سببیت طلب از خداوند (دعا) برای قضاء حوایج

سببیت عوذات و احراز برای حفظ و درمان

سببیت اعمال صالح برای کسب درجات و نیل بهشت به شکل عام

سببیت گریه و عزاداری در تقرب به شکل خاص

سببیت احرام و تراشیدن سر در حج (عدم تکبر)

مانند توسل به اولیا برای قضا حوایج (پیش از تحقق حادثه)

مانند شفاعت اولیا از مؤمنین (پس از بسته شدن پرونده عمل)

وسیله معنوی ریشه سه بحث مهم دعا و توسل و شفاعت است.

از این رو از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است.

سبب معنوی همانند سبب مادی سکه‌ای است که دو رو دارد.

یک روی آن احتیاج مخلوقی به مخلوق دیگراست.

و روی دوم آن قدرت تأثیر و فاعلیت داشتن مخلوقی در مخلوق محتاج است

بر اساس روی دوم آن پای وساطت ثالثی بین مخلوق و خالق باز می‌شود.

در این صورت اگر قایل به قدرت استقلالی در واسطه شویم، ملازم با شرک است.

ولی اگر قایل به قدرت اعطایی شویم شرکی لازم نمی‌آید اما باید بر اساس حکمت باشد.

خداوند بر اساس حکمتش به دعا خاصیتی بخشیده که بدون آن اجابتی در کار نیست.

همچنین بر اساس حکمتش به اولیائش مقام وجه اللهی بخشیده که تنها از طریق آنان به بندگانش نظر می‌کند و تنها از دست آنان بنده نوازی می‌کند.

و هچنین بر اساس حکمتش دست اولیائش را برای بخشش خطا و بذل عطا تا آن جا در قیامت باز گذاشته که کلیدهای بهشت و دوزخ دربست به آنان سپرده می‌شود.

هدف از این شاخه باز کردن این مجمل است.

چون قرآن کلام خدا و تجلی ذات اقدس اوست

به یک معنا از وساطت خارج می‌شود

اما باز هم نیاز به کلام در هدایت باقی می‌ماند

يٰا أَيُّهَا اَلنّٰاسُ قَدْ جٰاءَكُمْ بُرْهٰانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً  ﴿النساء، 174﴾

أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع فَسَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنِ الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَهُ أَسْمَاءٌ وَ صِفَاتٌ «2» فِي كِتَابِهِ وَ أَسْمَاؤُهُ وَ صِفَاتُهُ هِيَ هُوَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِنَّ لِهَذَا الْكَلَامِ وَجْهَيْنِ إِنْ كُنْتَ تَقُولُ هِيَ هُوَ أَيْ إِنَّهُ ذُو عَدَدٍ وَ كَثْرَةٍ فَتَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ وَ إِنْ كُنْتَ تَقُولُ هَذِهِ الصِّفَاتُ وَ الْأَسْمَاءُ لَمْ تَزَلْ فَإِنَّ لَمْ تَزَلْ مُحْتَمِلٌ مَعْنَيَيْنِ فَإِنْ قُلْتَ لَمْ تَزَلْ عِنْدَهُ فِي عِلْمِهِ وَ هُوَ مُسْتَحِقُّهَا فَنَعَمْ وَ إِنْ كُنْتَ تَقُولُ لَمْ يَزَلْ تَصْوِيرُهَا وَ هِجَاؤُهَا وَ تَقْطِيعُ حُرُوفِهَا فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ يَكُونَ مَعَهُ شَيْ‏ءٌ غَيْرُهُ بَلْ كَانَ اللَّهُ وَ لَا خَلْقَ ثُمَّ خَلَقَهَا وَسِيلَةً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ يَتَضَرَّعُونَ بِهَا إِلَيْهِ وَ يَعْبُدُونَهُ وَ هِيَ ذِكْرُهُ «3» وَ كَانَ اللَّهُ وَ لَا ذِكْرَ وَ الْمَذْكُورُ بِالذِّكْرِ هُوَ اللَّهُ الْقَدِيمُ الَّذِي لَمْ يَزَلْ وَ الْأَسْمَاءُ وَ الصِّفَاتُ مَخْلُوقَاتٌ وَ الْمَعَانِي وَ الْمَعْنِيُّ بِهَا هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا يَلِيقُ بِهِ الِاخْتِلَافُ وَ لَا الِائْتِلَاف‏

وَ يُريكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون

وَ وَاتَرَ إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ لِيَسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِيَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغِ وَ يُثِيرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ وَ يُرُوهُمْ آيَاتِ الْمَقْدِرَة

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيم‏

فَإِذَا بَلَغَ كُشِفَ ذَلِكَ السِّتْرُ فَيَقَعُ فِي قَلْبِ هَذَا الْإِنْسَانِ نُورٌ فَيَفْهَمُ الْفَرِيضَةَ وَ السُّنَّةَ وَ الْجَيِّدَ وَ الرَّدِيَّ أَلَا وَ مَثَلُ الْعَقْلِ فِي الْقَلْبِ كَمَثَلِ السِّرَاجِ فِي وَسَطِ الْبَيْت‏

وَ مٰا أَضَلَّنٰا إِلاَّ اَلْمُجْرِمُونَ  ﴿الشعراء، 99﴾

أُولٰئِكَ اَلَّذِينَ لَعَنَهُمُ اَللّٰهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمىٰ أَبْصٰارَهُمْ  ﴿محمد، 23﴾

وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلاًّ كَثِيراً أَ فَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ  ﴿يس‏، 62﴾

برای دیدن برخی از اضلالات شیطانی «روش‌های جالب شیطانی» مراجعه کنید.

وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مٰا هَدىٰ  ﴿طه‏، 79﴾

قٰالَ فَإِنّٰا قَدْ فَتَنّٰا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ اَلسّٰامِرِيُّ  ﴿طه‏، 85﴾

وَ قٰالُوا رَبَّنٰا إِنّٰا أَطَعْنٰا سٰادَتَنٰا وَ كُبَرٰاءَنٰا فَأَضَلُّونَا اَلسَّبِيلاَ  ﴿الأحزاب‏، 67﴾

إِنَّ شَرَّ اَلدَّوَابِّ عِنْدَ اَللّٰهِ اَلصُّمُّ اَلْبُكْمُ اَلَّذِينَ لاٰ يَعْقِلُونَ  ﴿الأنفال‏، 22﴾

وَ لَوْ عَلِمَ اَللّٰهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ  ﴿الأنفال‏، 23﴾

فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَين الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ  وَ مَا هُم بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ 

تردیدی در وحدانیت و ازلیت خداوند نیست: کان الله و لم یکن معه شیئ

دفتر آفرینش تنها با قدرت لایزالش گشوده شد و شرکت ما سوی الله در این امر خلف فرض است.

وساطت در آفرینش تنها و تنها پس از این مرحله قابل طرح است.

تکوین (در مقابل نظام تشریع) خود دو شاخه دارد.

آفرینش ذوات ما سوی الله و إحداث کمال آنها از حیات و قدرت و… 

در «اول ما خلق الله» اختلافی است که جای طرح آن اینجا نیست.

طبق برخی از روایات، «اول ما خلق الله» حقیقتی است به نام «ماء» که تمامی اشیاء از آن خلق شده است

با حفظ موضوع روایت، دیگر مجالی برای خلق از عدم محض برای سایر اشیاء باقی نمی‌ماند.

از این رو شرکت غیر خداوند در خلق «اول ما خلق الله» معنی ندارد.

يَا أَبَا جَعْفَرٍ جِئْتُ أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ قَدْ أَعْيَتْ عَلَيَّ أَنْ أَجِدَ أَحَداً يُفَسِّرُهَا وَ قَدْ سَأَلْتُ عَنْهَا ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ كُلُّ صِنْفٍ مِنْهُمْ شَيْئاً غَيْرَ الَّذِي قَالَ الصِّنْفُ الْآخَرُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ ع مَا ذَاكَ قَالَ فَإِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ أَوَّلِ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّ بَعْضَ مَنْ سَأَلْتُهُ قَالَ الْقَدَرُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الْقَلَمُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الرُّوحُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مَا قَالُوا شَيْئاً أُخْبِرُكَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَانَ وَ لَا شَيْ‏ءَ غَيْرُهُ وَ كَانَ عَزِيزاً وَ لَا أَحَدَ كَانَ قَبْلَ عِزِّهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ كَانَ الْخَالِقُ قَبْلَ الْمَخْلُوقِ وَ لَوْ كَانَ أَوَّلُ مَا خَلَقَ مِنْ خَلْقِهِ الشَّيْ‏ءَ مِنَ الشَّيْ‏ءِ إِذاً لَمْ يَكُنْ لَهُ انْقِطَاعٌ أَبَداً وَ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ إِذاً وَ مَعَهُ شَيْ‏ءٌ لَيْسَ هُوَ يَتَقَدَّمُهُ وَ لَكِنَّهُ كَانَ إِذْ لَا شَيْ‏ءَ غَيْرُهُ وَ خَلَقَ الشَّيْ‏ءَ الَّذِي جَمِيع‏ الْأَشْيَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ الَّذِي خَلَقَ الْأَشْيَاءَ مِنْهُ فَجَعَلَ نَسَبَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ إِلَى الْمَاءِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْمَاءِ نَسَباً يُضَافُ إِلَيْهِ

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَوَّلِ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا خَلَقَ مِنْهُ كُلَّ شَيْ‏ءٍ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا هُوَ قَالَ الْمَاء

با توجه به این که تمامی اشیاء از «ماء» خلق شده‌اند، خلقت سایر اشیاء از عدم محض نیست.

از این رو ممکن است خلق هر شیئی، به منزله تغییر و تصرف در «ماء» باشد و عملا ملحق به خلق فعل باشد نه خلق ذات

حکم خلق فعل، در شاخه بعدی خواهد آمد.

در هر صورت در مقامات ائمه سخن از تفویض امر خلقت به میان آمده است

این امر از نظر عقلی ممکن است و اجمالا در روایات اثبات هم شده است

لکن سخن در حد آن است

بنا بر این هیچ مشکلی ندارد و تنها دایر مدار مقام اثبات هستیم و بس

البته روایاتی در نفی خلق و رزق آمده است مانند:

قُلْتُ لِلرِّضَا ع مَا تَقُولُ فِي التَّفْوِيضِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَوَّضَ إِلَى نَبِيِّهِ ص أَمْرَ دِينِهِ فَقَالَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَأَمَّا الْخَلْقُ وَ الرِّزْقُ فَلَا ثُمَّ قَالَ ع إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُول‏ اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُوَ يَقُولُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا يُشْرِكُون‏

این گونه روایات ممکن است با امثال روایت زیر تفسیر گردند:

وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَ الرِّزْقِ إِلَى حُجَجِهِ ع فَقَدْ قَالَ بِالتَّفْوِيضِ وَ الْقَائِلُ بِالْجَبْرِ كَافِرٌ وَ الْقَائِلُ بِالتَّفْوِيضِ مُشْرِك‏

بنا بر این جز بحث مقام اثبات، مشکلی به نظر نمی‌رسد.

اصل ایجاد و تکوین به معنای عام آن در مخلوقات نیز جاری و ساری است.

مانند سخن گفتن یا بلند کردن دست و…

بحث مهمی که در این شاخه وجود دارد بحث جبر و تفویض است