براي چند لحظه چشم خود را ببنديد و تصور كنيد هنگامي كه چشم مي‌گشاييد خود را در مكاني كاملا ناشناخته مي‌يابيد، چه احساسي به شما دست مي‌دهد؟ و با چه مشكلاتي روبرو مي‌گرديد؟ ناگفته پيداست كه پرسشهاي فراواني پيش روي شما قرار مي‌گيرد، مانند:

ـ من كجا هستم؟

ـ آيا نيازهاي اوليه زندگي قابل دسترسي است؟

ـ وضعيت امنيت اين منطقه چگونه است؟

ـ كساني كه آنها را مي‌شناختم اكنون در چه موقعيتي قرار دارند و موقعيت من با آنها چه نسبتي دارد؟

ـ آيا راهي براي ارتباط دوباره با يكديگر داريم؟ و…

زندگي كردن در چنين شرايطي، بدون يافتن پاسخهاي مورد نياز، امكان ندارد و يا لا اقل بسيار دشوار است.

ولي اگر شما را با چشمان باز به نقطه جديد ببرند، قطعا به اين اندازه دچار مشكلات نمي‌شويد؛ البته ممكن است فاصله نقطه جديد و پيچ و خمهاي مسير، اشكالاتي ايجاد كند كه با سود جستن از راه‌هاي علمي قابل حل است.

حال اگر با ارايه تصوير مسير مورد نظر، شما را با موقعيت نقطه جديد آشنا كنند، وضعيت كاملا متفاوت خواهد بود. با توجه به ابعاد، جامعيت و دقت نقشه جغرافيايي، اين امكان وجود دارد كه دچار هيچ مشكلي نشويد. در اين صورت با توجه به اين كه منطقه فرضي در چه مختصات جغرافيايي (طول و عرض جغرافيايي) قرار دارد و اين كه از كدام جهت جغرافيايي وارد منطقه شده‌ايد، مي‌توانيد مسير آينده خود را از نظر جهت حركت، طول مسير، زاويه‌ي انحراف و… به دقت كنترل نماييد و بدون از دست دادن موقعيت جغرافيايي به راحتي در منطقه جابجا شويد.

اگر بخواهيم بدانيم كه اطلاعات ما نسبت به موقعيت جغرافيايي كامل است يا خير، بايد به پاسخ پرسشهاي زير توجه نمايم:

۱- اينك كجا هستم؟

۲- از چه مسيری به اينجا رسيده‌ام؟

۳- آيا با ديگرانی كه در موقعيت ديگری هستند مسير مشتركی داشته‌ام؟

۴- اگر مسير مشترك داشته‌ام نقطه‌ی جدايی مسير در كجاست؟

اگر بتوانيم پاسخ دقيق به اين گونه پرسشها بدهيم، مي‌‌توانيم بگوييم كه نسبت به مختصات جغرافيايي‌مان اطلاعات خوبي داريم.

با استفاده از دانش جغرافيا مي‌توان به موقعيت خود، راه‌هاي ارتباطي به ساير نقاط، وضعيت استقرار افراد يك مجموعه و ساير مجموعه‌ها با يكديگر، امكان و چگونگي ارتباط آنها و… دسترسي يافت.

در مثال پيشين با برخي از نتيجه‌هاي سودمند دانش جغرافيا آشنا شديم و به برخي از پرسشها اشاره كرديم كه توانايي ما بر پاسخ آنها، نشان از درستي اطلاع ما از موقعيتمان مي‌دهد. اما يك پرسش مهم ديگر باقي مانده است و آن اين كه:

نسبت به موقعيت كنوني ديگران چه نسبتي دارم؟

پاسخ اين پرسش نسبت به پرسشهاي ديگر خالي از دشواري نيست، اما مسلما هنگامي مي‌توانيم بگوييم اطلاعات جغرافياي ما كامل است كه بتوانيم به اين پرسش نيز پاسخ دهيم.

سنجيدن موقعيت خود با ديگران متوقف است بر:

الف‌ـ موقعيت خود را بشناسم.

ب‌ـ موقعيت ديگران را نيز بشناسم.

ج‌ـ رابطه موجود ميان دو موقعيت را نيز بشناسم.

فرض كنيد دو نفر در يك منطقه قرار دارند، اگر يكي از اين دو بخواهد بگويد ديگري در كجاست و با او چه اندازه فاصله دارد، لازم است ابتدا موقعيت محيط اطراف خود را بشناسد و سپس دايره اطلاعات خود را از محيط اطرافش توسعه دهد تا آنجا كه اين دايره شامل موقعيت فرد دوم نيز گردد.

موقعيت‌سنجي علاوه بر اين كه خود هدف مهمي است، نشان دقت و وسعت اطلاعات جغرافيايي ما نيز هست. از همين رو هنگامي كه رابطه جغرافيايي خود با ديگران را بيان مي‌كنيم، كاستي‌هاي ما در شناخت محدوده‌اي كه در آن زندگي مي‌كنيم بيشتر و بهتر آشكار مي‌شود.

احيانا اتفاق مي‌افتد كه دو نفر در بيان موقعيت خود با ديگري اختلاف پيدا مي‌كنند؛ با تأمل در مطلب ياد شده مي‌توان گفت كه اطلاعات يكي از اين دو نفر يا هر دو نفر از درستي كامل برخوردار نيست؛ البته تا زماني كه هر يك موقعيت خود را به تنهايي بيان كند اين كاستي آشكار نمي‌شود، اما آن گاه كه هر دو بخواهند موقعيتشان را با يكديگر بسنجند، لازم است اطلاعات هر فردي به اطلاعات ديگري پيوند بخورد. اين پيوند هنگامي كه با واقعيت انطباق داشته باشد، ريشه اختلاف را مي‌خشكاند، اما اگر چنين نباشد اختلاف آشكار مي‌شود. در نتيجه مي‌توان گفت علاوه بر اين كه خود موقعيت‌سنجي هدف مهمي است، نشان درستي اطلاعات هم مي‌باشد.

گذشت که يافتن موقعيت واقعي انسان در جهان انديشه، بدون شناخت شخصيت او ممكن نيست؛ پس بايد شخصيت انسان شناخته شود.

شناخت شخصيت يك فرد از منظر روبنايي شايد آسان نمايد؛ چرا كه رفتار و كردار او را مي‌بينيم و بر اساس آن مي‌توانيم درباره شخصيت او داوري نماييم.[1]

آنچه مهم و دشوار است، زيرساختهاي شخصيت انساني است.

ترديدي نيست كه اهميت انسان نسبت به ساير مخلوقات، ناشي از «ارادي بودن» اوست؛ ارادي بودن انسان به معني اين است كه مي‌تواند انجام و يا ترك كاري را «اختيار» كند؛ اما اختيار بدون «شناخت» آن چه اختيار مي‌کند ميسر نيست؛ پس ارادي بودن انسان تكيه بر توانايي انسان بر شناخت دارد.

از سوي ديگر مي‌بينيم بسياري از كارهايي كه از انسان سرمي‌زند، به يك امر دروني انسان بستگي دارد كه از آن با تعبير «انگيزه» ياد مي‌شود؛ با ريشه‌يابي انگيزه‌هاي انسان، مي‌يابيم هر انگيزه‌اي يا در دايره ارضاي احساسات و خاموش كردن غرايز اوست و يا از خردورزي او سرچشمه مي‌گيرد.

بنا بر اين در نگاه اوليه زير ساخت نخستين شخصيت انسان، همان «ارادي بودن» اوست؛ اراده نيز ناشي از «إعمال خردورزي» و يا «إرضاي تمايلات» اوست؛ پس زيرساخت اساسي درجه دوم شخصيت انسان، خرد و تمايلات اوست.

صرف نظر از اين كه ما چه تعريفي از شخصيت انسان ارايه دهيم، تفسير شخصيت انسان بدون در نظر گرفتن زيرساختهاي ياد شده ممكن نيست.

از منظر سوم، با به میان آمدن پای خرد، خواه ناخواه پای اندیشه و شناخت نیز به میانه شخصیت انسان کشیده می‌شود.

حاصل اندیشه، اعتقاد و باور است، البته با این تبصره که تمامی اعتقادات و باورها حاصل خردورزی حقیقی نیست و اندک نیست باورهایی که از خردنمایی برداشت می‌شود و نه خردورزی حقیقی.

از آن جایی که انسان با مجموعه‌اي از همین تفكرات و باورها، به جهان مي‌نگرد و دست به ترسيم آن مي‌زند، جهان‌بینی متولد می‌شود.

بر اساس همین جهان‌بینی دست به تفسير رابطه ميان خود و ساير اجزاء جهان مي‌زند. این تفسیر پایه‌ی اصلی رفتارها و تعامل وی با دیگران است.

بنا بر این اگر نگوييم تفكرات و باورها، همان شخصيت واقعي فرد است، اما هرگز نمي‌توان در تأثير گذاري آن بر شخصيت فرد ترديد نمود.

اينك بايد ديد شخصيت انسان چه نقشي در تعريف مختصات انسان در جغرافياي شناخت او دارد.

با شناخت دو عنصر مهم در شخصيت انسان يعني انديشه‌ها و باورها، اين امكان فراهم مي‌آيد تا اين كه جايگاه او را در جهان انديشه بيابيم. چگونه به اين مهم مي‌توان رسيد؟

انديشه­ها و باورهاي انسان، تأثير شگرفي در عملكرد او دارند.

به سخني ديگر تفكرات و باورها، انسان را در موقعيتهاي مختلفي قرار مي‌دهد كه بر اساس آن، با جهان رابطه برقرار مي‌كند و كنش و واكنشهاي متفاوتي از او سر مي‌زند. از اين رو براي يافتن موقعيت يك فرد لازم است، چگونگي ارتباطات و تعامل او با جهان شناخته شود؛ براي رسيدن به اين مهم، شناخت تفكرات و باورهاي او ضروري است.

بر اين اساس مي‌توان گفت تفكرات و باورهاي انسان، دو مختصات شخصيت انسان مي‌باشد كه با شناخت آن جايگاه انسان در جهان ـ‌كه همان موقعيت واقعي فرد است‌ـ ميسر مي‌گردد؛ بدين سان مي‌توان مرحله موقعيت يابي انديشه انسان را با موفقيت طي كرد.

از آن روي كه مختصات تفكرات و باورهاي يك فرد مستقيما توسط حواس پنجگانه حس نمي‌شود و غالب مؤلفه‌هاي آن از مقوله شناخت است، ما از اين امر با تعبير «جغرافياي شناخت» ياد مي‌كنيم.[1]

پس براي شناخت موقعيت انسان، نيازمند شناخت دو حوزه متفاوت از انسان ـ‌يعني حوزه تعقل و حوزه باور‌ـ هستيم.

ضروري‌ترين امر در يك نقشه، جمع‌آوري تمامي اطلاعاتي است كه از جهان انديشه خويش داريم.

اگر بتوانيم مختصات ادراكي كنوني خويش را، با بيان دقيق مسير منتهي شده‌ي به آن، تعريف نماييم، نه خود دچار سرگرداني خواهيم شد و نه ترسيم نقشه جغرافياي شناخت دشوار خواهد بود.

پاسخ به پرسشهايي از اين دست آشكار مي‌سازد كه اطلاعات ما نسبت به مختصات ادراكي خويش در جهان انديشه چه اندازه است:

1.      چه چيزهايي را مي‌شناسم؟

2.      به چه چيزهايي عقيده و ايمان دارم؟

3.      شناخت آنچه به آن عقيده دارم بديهي و ضروري است يا استنباطي؟

4.      استنباطاتي كه مرا به جايگاه كنوني رسانده، از چه مسيرهايي عبور كرده است؟

5.      در استنباطات از چه منطقي استفاده برده‌ام؟

6.      اصول اوليه استنباطات من چه بوده است؟

7.      آيا تمام مسير استنباطي من منحصر به خود من است يا مسير مشترك با شناختها و اعتقادات ديگران داشته‌ام؟

8.      در صورت اشتراك مسير، جدايي از اعتقادات ديگران در چه نقطه‌اي از مسير بوده است؟

9.      علت جدايي مسير انديشه با ديگران چيست؟

10.  عقيده‌ي من با عقايد ديگران چه رابطه‌اي دارد؟

11.  …

اگر بتوانيم به اين گونه پرسشها به شكل شفاف و دقيق پاسخ دهيم، مي‌‌توانيم بگوييم كه اطلاعات كاملي نسبت به مختصات اداركي‌مان در جهان انديشه داريم. پس اين گام را با موفقيت طي نموده‌ايم.

طبقه‌بندي علمي، از كارهاي بسيار سودمند در تمامي رشته‌ها مي‌باشد؛ از اين رو در ابتدا بايد اطلاعاتي كه از جهان انديشه‌مان داريم طبقه‌بندي كنيم.

به عنوان مثال در جغرافياي زمين، اطلاعات ما در رابطه با پوشش گياهي، با دانسته‌هاي ما نسبت به معادن و نيز آنچه از تركيب جمعيتي مي‌دانيم، در يك گروه جاي ندارند؛ ساير اطلاعات ما نيز ممكن است در گروه‌هاي مختلفي دسته‌بندي و طبقه­بندي گردند. تفكيك گروه‌ها كمك فراواني به ترسيم يك نقشه مفيد مي‌كند.

در جغرافياي شناخت با گروه­هاي متفاوتي از اطلاعات سر و کار داريم که لازم است آنها را از يکديگر تفکيک نماييم. فصلهاي آينده به اين امر اشاره دارد.

در اين گام نيز به انواع نقشه‌ها مي‌نگريم، اما از زاويه‌ي جديد؛

اگر بخواهيم جغرافياي شناخت يك فرد را ترسيم نماييم در آغاز لازم است با انواع نقشه‌ها آشنا شويم:

«نقشه مادر» شامل انواع شاهراه‌هاي حركتهاي فكري؛

«نقشه‌هاي كلي» شامل شاخه‌هاي اصلي حركتهاي فكري با تفكيك شاخه‌ها؛

«ريز نقشه‌ها» شامل تمامي حركتهاي فكري يك فرد با تفكيك شاخه‌ها ؛

از تركيب نقشه‌هاي ياد شده به «نقشه كامل» حركتهاي فكري يك فرد دست مي‌يابيم.

با تركيب نقشه‌هاي كامل ساير افراد «نقشه جامع» حركتهاي فكري تدوين و ترسيم مي‌گردد كه البته امكان عملي شدن نقشه جامع جاي تأمل دارد.

الگوي نخست بر اساس تجربه زماني در مسير ادراكي انسان است. براي توضيح اين الگو نياز به طرح مثالي داريم.

اگر به مراحل پرواز يك پرنده دقت نماييم، خواهيم ديد كه:

مادر با بال زدن خود در درون لانه، بال زدن را به جوجه‌اش مي‌شناساند.

جوجه را به انجام آن تشويق مي‌كند تا انگيزه پرواز پيدا كند.

با تكرار بال زدن، آن را به جوجه آموزش مي‌دهد.

با استمرار آموزش، جوجه را نسبت به بال زدن بيشتر و مؤثرتر توانا مي‌كند.

به تدريج جوجه را به خروج از لانه تشويق مي‌كند.

پرواز با مسيرهاي كوتاه رفت و برگشت آغاز مي‌شود.

مسيرها به تدريج طولاني‌تر مي‌شود.

مسيرها به تدريج دشوارتر مي‌شود (مانند پرواز به بلندي).

نظارت مادر به تدريج تقليل مي‌يابد تا به صفر برسد.

جوجه را از لانه بيرون مي‌كند.

مراحل بيان شده در سه گروه مهم جاي مي‌گيرند كه عبارت است از:

1ـ شناساندن ، ايجاد انگيزه، آموزش و تقويت پرواز؛

2ـ تثبيت موقعيت جغرافيايي (افزايش تدريجي مسير موجب مي‌شود تا جوجه موقعيت لانه را از دست ندهد تا در بازگشت دچار مشکل نگردد)؛

3ـ استقلال دادن به جوجه با حفظ ضريب ايمني.

اگر بخواهيم معادل مراحل پرواز پرنده را در پرواز آدمي بيابيم، خواهيم ديد كه:

الف‌ـ استنباط، معادل پرواز؛

ب‌ـ جغرافياي شناختي (احاطه كامل نسبت به مسير تفكر طي شده)، معادل حفظ موقعيت جغرافيايي؛

ج‌ـ تخصص، معادل استقلال جوجه در پرواز؛

به هر حال در مثال ياد شده اگر ما نخستين تجربه موفق جوجه را ثبت نماييم و سپس با ثبت تجربه دوم و سوم و… کار را ادامه دهيم، مسيرهاي پرواز او را هم بدان بيفزاييم، به نقشه تكامل جوجه و موقعيت كنوني او دست مي‌يابيم.

بر همين اساس اگر ما نخستين تجربه شناختي خود را (كه معمولا از دوران كودكي آغاز مي‌شود) شناسايي نماييم، با ضميمه كردن استنباطات ساده و پيچيده‌اي كه در ادامه داشته‌ايم، به سير ادراكي خويش دست مي‌يابيم، و اگر حاصل اين استنباطها را بر اين سير ادراكي بيفزاييم به موقعيت ادراكي كنوني خويش مي‌رسيم.

حاصل ثبت مراحل ياد شده، همان الگوي نخست در ترسيم نقشه جغرافياي شناختي ماست.

نقشه ياد شده از آن رو كه بيانگر حركت شناختي ما از نقطه صفر ادراكي است، از اهميت فوق العاده‌اي برخوردار است. انشاء الله در آينده با جزئيات و نتايج سودمند حركت از نقطه صفر ادراكي بيشتر آشنا مي‌شويم.

پيش از اين شاخه‌هاي دانش جغرافيا را برشمرديم كه از جمله آنها جغرافياي تاريخي بود؛ جغرافياي تاريخي از وضع سرزمينهاي مختلف بر حسب موقعيتهاي گوناگون تاريخي كه داشته‌اند سخن مي‌گويد.

با توجه به تعريف ياد شده، مي‌توان گفت الگوي حركت از صفر، همان «جغرافياي تاريخي شناخت» است؛ زيرا در اين الگو به تکامل انديشه در طول زمان توجه کامل مي‌گردد؛ اين الگو در واقع سير شناخت را در محور تاريخ ثبت و ضبط مي‌کند.

الگوي دوم براي ترسيم جغرافياي شناختي بر اساس توانايي‌هاي موجود كنوني انسان است. اين الگو را با مثالي ديگر بيان مي‌كنيم؛

كودك چهار ساله‌اي كه به همراه پدر به استخر مي‌رود، مراحل آموختن شنا را با توجه به توانايي‌هايش طي مي‌كند؛ اما آموزش فردي كه از آمادگي و توانايي كاملي برخوردار است، چنين نيست؛ مربي ماهر هرگز چنين فردي را همانند آن كودك پرورش نمي‌دهد؛ بلكه با توجه به قابليتهاي كامل بدني او مستقيما به سراغ تكنيكهاي اصلي شنا (البته با رعايت اولويتها) مي‌رود و چه بسا در مراحل اوليه پس از تفهيم اصول شنا، وي را در نقطه‌اي عميق رها مي‌كند تا در كوتاه‌ترين زمان ممكن، اعتماد به نفس پيدا كند.

در حوزه شناخت نيز كساني كه آمادگي‌هاي لازم را دارا هستند، همانند فرد دوم هستند؛ از اين رو اين افراد لازم است در نخستين مرحله به سراغ اصلي‌ترين عنصر شناخت بروند و آن هنر فكر كردن و استنباط نمودن است. به سخني ديگر نقطه آغاز براي گروه دوم، نگاه موضوعي به خود «استنباط» و «تحقيق در تحقيق» است.[1]

اهميت مطلب مي‌طلبد كه با مثالي ديگر تشريح بيشتري ارايه شود؛ ترسيم مراحل شهر‌سازي به دو گونه مي‌تواند عملي شود:

شكل اول اين است كه مراحلي را که شهر‌سازي نخستين طي کرده است تا به شهر‌سازي مدرن رسيده است، به تصوير بكشيم؛ اين همان كاري است كه در الگوي نخست يعني «حركت از صفر» بيان گرديد.

شكل دوم اين است كه تمامي پيشرفتهاي بشري را در نظر بگيريم و با ترتيب اولويتهاي موجود دست به كار شويم؛ يعني از زمين‌شناسي آغاز نماييم تا مكان شهر زلزله‌خيز نباشد و…؛ همچنين پيش از قطعه‌بندي، خيابان‌كشي، شبکه‌هاي آب و فاضلاب، برق، تلفن و گاز را تكميل نماييم و…؛ اين همان الگوي دوم ماست.

توضيح اين كه بر اساس روش دوم، پيش از دست زدن به كار ساختمان‌سازي، بايد نقشه‌هاي مهندسي آن را در تمامي ابعاد آماده سازيم؛ البته خود نقشه‌ها نيز طبقه‌بندي شده هستند؛ يعني تا كار برخي از نقشه‌ها به انجام نرسيده باشد، ترسيم نقشه‌هاي طبقه بعد ميسر نيست.

بر همين اساس پيش از اجراي ساختمان شهر انديشه نيز بايد نقشه‌هاي مهندسي آن را ترسيم نماييم، البته با اولويتهاي متناسب با شهر انديشه.

از اين رو در آغاز بايد ضابطه يك حركت عقلاني درست را بشناسيم و بر آن تسلط بيابيم؛ پس از اطمينان از درستي كار در اين مرحله، نوبت به إعمال آن در موارد مختلف مي‌رسد؛ البته روشن است كه در مرحله تطبيق و مصداق، نيازهاي ما خالي از اولويت نيست.

ترسيم يک روش تحقيقي كه بتوان از درستي حاصل آن در مقابل همگان دفاع كرد، هسته اصلي نقشه‌ي مهندسي شهر شناخت مي‌باشد؛

توضيح اين که هر شناخت جديدي حاصل يک استنباط جديد است. اگر اين استنباط درست باشد شناخت حاصل از آن نيز درست خواهد بود و الا خير. از سوي ديگر هر استنباطي داراي دو عنصر است يکي روش و قالب کار و ديگري محتوايي که در اين قالب قرار مي‌گيرد تا به نتيجه مطلوب دست يابيم.[2]

مسلما درست­ترين محتوا و اطلاعات در قالب نامناسب نتيجه مطلوب را به دنبال نخواهد داشت پس اولويت نخست پيدا کردن روش و قالب مناسب براي استنباط و ترسيم آن است.

ترسيم اين نقشه را در طرح «استنباط» پي مي‌گيريم. طرح استنباط همان «تحقيق در تحقيق» است.

تطبيق علمي استنباط بر موارد مورد نياز، نيازمند شناخت اولويتهايي است كه لازم است مورد تحقيق قرار گيرند. اولويتهاي نخست، خطوط اصلي نقشه جغرافياي شناخت ما را مي‌آفريند. اجراي استنباط و تطبيق آن بر موارد نياز همچنان ادامه مي‌يابد تا اين كه تمامي نقشه‌هاي مهندسي شهر انديشه به انجام رسد.

با توجه به آنچه گذشت از الگوي دوم مي‌توان با تعبير «مهندسي شناخت»[3] ياد كرد.

حاصل دو الگوي ياد شده، ترسيم جغرافياي شناختي يك فرد است كه البته هر اندازه واقع‌گرايي در آن رعايت شده باشد، به همان اندازه فراگيرتر و جامعتر خواهد بود. به سخني ديگر هر چند چنين نقشه‌اي از منظر شخصي كشيده شده باشد، اما با توجه به درجه ضابطه‌مندي آن، كاربرد آن همگاني خواهد بود. در نتيجه هر نقشه‌اي كه واقعگرايي و ضابطه‌مندي در آن به كمال رعايت شده باشد، مي‌تواند به عنوان نقشه‌ي پايه براي تمامي حركتهاي شناختي ساير افراد نيز مورد استفاده قرار گيرد.

شايد تعبير «نقشه جامع شهر» را شنيده باشيد؛ پيش از اين هم اشاره­اي کوتاهي بدان داشتيم؛ اما در اين فصل توضيح بيشتري در باره آن به عنوان مقدمه‌اي براي هدف مان، البته در خور اين نوشتار، لازم است.

ممكن است كسي تصور كند نقشه جامع، همان ترسيم خيابانهاي اصلي و فرعي شهر به شكلي است كه در كوتاه مدت نيازي به تغيير و توسعه آنها نباشد. آيا اين چنين است؟

با توجه به دانش بشر در شناختِ خط زلزله و انواع گسلهاي زمين، آيا بهتر نيست شهر را در جايي بسازيم كه احتمال آسيب آن از زلزله كمتر باشد؟

با توجه به معضله كلان شهرها، آيا بهتر نيست پيشاپيش منابع آب آشاميدني شهر را براي صدها سال آينده تدبير نمود؟

با توجه به مشكلات آلودگي هوا، آيا بهتر نيست شهر در منطقه‌اي ساخته شود كه از جريانات جوي بيشتري برخوردار باشد؟

چه كساني در شهر مورد نظر اسكان مي‌يابند؟ كاركنان اداري، بازرگانان، كشاورزان، صنعتگران و يا… اگر پيشه اصلي ساكنين شهر كشاورزي است آيا با توسعه جمعيت شهر امكان توسعه كشاورزي نيز وجود دارد؟ و اگر…

…

با اين اشاره كوتاه اندكي از دشواري طرح نقشه جامع يك شهر متناسب با جهان كنوني را شناختيم؛ ولي اين قصه سر دراز دارد و مباحثي چون امنيت، تراكم جمعيت، تقسيم متوازن امكانات آموزشي، درماني و… همه و همه بايد از پيش انديشيده شود و بر اساس آن نقشه شهر ترسيم گردد.

اينك به اولويتهاي لازم توجه كنيد؛ آيا پيش از نهايي شدن نظر زمين‌شناسان، مي‌توان دست به خيابان‌كشي زد؟ روشن است كه هرگز چنين چيزي شايسته نيست؛ زيرا خيابان‌كشي بايد بر اساس منطقه (فضاي موجود ميان كوه‌ها و رودخانه و…) عملي شود؛ اما عناصر هر منطقه‌اي با منطقه ديگر متفاوت است؛ بنا بر اين اگر نظر زمين‌شناسان نسبت به يك منطقه منفي باشد، تمامي زحمتهايي كه پيشاپيش براي خيابان‌كشي آن منطقه انجام شده است هدر مي‌رود.

مثال ياد شده ما را با اهميت اولويت‌بندي در نقشه يك شهر آشنا مي‌كند.

آيا نمي‌توان گفت ساختمان انديشه‌ي انسان بسيار پيچيده‌تر و گسترده‌تر از يك كلان شهر است؟! با دقت در اين اشاره كوتاه، اهميت فوق العاده اولويت‌بندي در ساختمان انديشه انسان آشكار مي‌شود.

اينك ببينيم در جهان انديشه كدام عناصر اولويت دارند.

پيش از اين در اعتبار يك نقشه جغرافيايي، سخن از واقع­گرايي به ميان آمد و گذشت كه هر اندازه فرد واقع­گراتر باشد، همان اندازه نقشه‌ي او براي ديگران نيز قابل استفاده است.

همچنين در بحثي با عنوان «رمز گشايي از: فراديني بودنِ منابعِ ديني» در ادامه همين سلسله نوشتارها ان‌شاءالله خواهد آمد که:

جان سخن… در مورد اعتبار و ارزش فلسفه ـ‌كه تبلور عقلانيت پنداشته مي‌شود‌ـ، دو جمله است:

1ـ اعتبار يك فلسفه در ساحت نظر، در گروي شدت انسجام و هماهنگي انديشه‌ها در تبيين از جهان است.

2ـ ارزش يك فلسفه در ساحت عمل و نتيجه، با گستره‌ي حل مشكلاتي كه بشر با آن روبروست، سنجيده مي‌شود.

دو نكته ياد شده براي تأكيد بر اهميت واقعيت­گرا بودن كافي است. از اين رو هدف نهايي هر ساختمان انديشه‌اي در درجه نخست، كشف واقعيات است و نه خيال پردازي، خواه اين واقعيت به ذوق اين و آن خوش آيد خواه نه.

اصولي‌ترين عنصر در جهان انديشه كه هيچ امري در تأثير گذاري به پايه‌ي آن نمي‌رسد، مسأله بود و نبود «خداوند» است؛ چرا كه اين گزينه، نقطه جدايي بسياري از تفكرات و انديشه‌ها مي‌باشد.

اين مسأله يك مسأله ذهني يا لفظي نيست؛ بلكه مسأله عبارت است از يك پرسش واقعي، و آن اين كه:

«آيا حقيقتي واقعي و برخوردار از قدرت و علم بي‌پايان، اين دستگاه عظيم جهان را از روي علم و اراده آفريده است يا چنين نيست؟»

اين واقعيت هر چه ناميده شود، اثري ندارد؛ آنچه مهم است اين است كه اسمها و خوش­آمدها و بدآمدها هرگز نمي‌توانند واقعيتي را تغيير دهند و يا واقعيتي را بتراشند.

هرگز اين کوچکترين نمي‌خواهد باور خود را در طرح مسأله بگنجاند و بر اساس ادعاي وجود خداوند، جهان انديشه را بر پا نمايد؛ بلكه مقصود اين است كه بود و نبودِ اين عنصر، در جهان انديشه تأثير گذارترين نقش را ايفا مي‌كند، و انسانيتِ انسان اقتضا مي‌كند كار اين عنصر را با عقلانيت يك طرفه نمايد، نه با زنده بادها و مرده بادها.

هرگز و هرگز مقصود اين نيست كه تمام انسانها، چه بخواهند و چه نخواهند بايد اين عنصر را بپذيرند؛ بلكه هدف اين است كه آدمي شهر انديشه‌اش را بر گسلي كه سرابي بيش نيست بنا نكند، خواه اين سراب، بودِ خدا باشد، خواه نبودِ خدا، آنچه مهم است دانستن اين است كه واقعيت و حقيقت چيست؟

در جغرافياي شناخت ديني به اين عنصر بهاي شايسته آن داده شده است و بر اساس اين اولويت است كه ساير پارامترها سنجيده مي‌شود.

البته اين انتظار كاملا به جا است كه طراحان جغرافياي شناخت غير ديني، اگر مي‌خواهند با نفي خداوند دست به تأسيس شهر انديشه زنند، بايد از عهده دفاع عقلاني آن برآيند.

اما فرار از واقعيت، چه به شكل خط زدن صورت مسأله با سرمايه زر و زور و در قالب ترفندهاي سياسي و رسانه‌اي، و چه به غفلت‌نمايي و بسنده كردن به اجمال، هرگز شايسته انسان خردمند نيست؛ زيرا مبهم گذاشتن اموري بدين مهمي ابدا با عقلانيت سازگار نيست.

در هر صورت اصلي‌ترين عنصري که بايد يک طرفه شود مبدأ دانا و تواناي جهان است که انديشه ديني با اين عنصر آغاز مي‌شود و شهر انديشه را برپا مي‌نمايد.

در هر موضوعي اگر منافع دراز مدت در تعارض با منافع كوتاه مدت قرار گيرد، دور انديشي اقتضا مي‌كند كه مصلحت را فداي زمان نكنيم؛ شايد هم شنيده باشيد كه از روش كساني كه فاقد مديريت درست هستند با تعبير سياست روز مره ياد مي‌كنند. امور ياد شده نشان دهنده اهميت توجه به دامنه­ی تأثير عناصر دخيل در هدف و اولويت‌بندي ميان آنهاست.

در سير ادراكي ديني نيز اموري كيفي و کمي مانند:

1ـ درجه ارزش (خدا را مبدأ اثر حقيقي ديدن و خلق را مقهور اراده او دانستن) و

2ـ پايداري و بقای تأثير (جهان آخرت در مقابل دنيا) و

3ـ كمّيت سود و زيان (عظمت اجر و عقوبت اخروي در بهشت و دوزخ در مقابل خواسته‌هاي دنيايي بشر) نقش فوق العاده‌اي را ايفا مي‌كنند.

البته اين گونه عناصر همه در ادامه­ی پذيرش عنصر نخست يعني بودِ خداوند است.

روشن است كه ساختمان انديشه‌اي كه با رعايت دورانديشي و كلان‌نگري بر پا مي‌گردد، با انديشه‌ي كوته بينانه و سياستهاي روز مره كاملا متفاوت است. اين تفاوت انديشه ديني را از ساير انديشه‌ها متمايز مي‌سازد.