انسان موجودي اجتماعي است؛ آيا اين موجود اجتماعي را مي‌شناسيم؟!

انسان از آن رو كه مي‌انديشد و در پرتوي خرد به گوهر شناخت دست مي‌يابد، انسان است.

بر اساس شناخت است كه راه خويش را برمي‌گزيند و در چهار چوب تواناييش، لباس عمل را بر قامت اراده‌اش مي‌پوشاند؛ پس انسانيت انسان در گروي «عقل» اوست.

از سويي ديگر انسان آن گاه موجودي اجتماعي شمرده مي‌شود كه بتواند يك نظام نسبتا پيشرفته و پايدار را در ميان افرادش برقرار كند؛ برپايي نظام در يك مجموعه، بدون ارتباط آن مجموعه با يكديگر ممكن نيست، و ارتباط ميان افراد يك مجموعه انساني، بدون موفقيت در انتقال يافته‌هاي افراد به يكديگر ميسر نيست. پس اجتماعي بودن انسان نيز در گرو «تفهيم و تفاهم» ميان انسانهاست.

شايد بتوان گفت توانايي تفهيم و تفاهم، همان منت خداوندي بر انسان است كه با «علّمه البيان» بدان اشارت فرموده است.

آيا تا كنون پيش آمده است در «تفهيم و تفاهم» با ديگران دچار مشكل شويد؟

ناتواني در تفهيم و تفاهم در مواردي كاملا طبيعي است؛ مانند اختلاف زبان، عدم برخورداري از شعور لازم و يا….

آنچه عجيب به نظر مي‌رسد اين است كه با وجود زبان و استعداد مشترك، باز هم با چنين مشكلي روبرو مي‌شويم! اين مشكل در بسياري از ميدان‌ها و طبقات ديده مي‌شود؛ مثلا اختلاف برخي از طبقات جامعه كه سرعت دگرگوني آنها نسبت به ديگر طبقات بيشتر است، از قبيل نسل اول (پدر بزرگها) و نسل سوم آنها (نوه‌ها) در برخي از جوامع، در اين امر ريشه دارد.

اگر با چشم تيزبين بنگريم بر خلاف تصور عمومي، دامنه مشكل تفاهم بسيار گسترده و شايع است. كم نبوده و نيست اختلاف افق و دگرگوني عميقِ نگرش دو برادر در يک خانواده که به ظاهر در کنار يکديگر زندگي مي‌کرده­اند اما پس از سالياني دراز روشن شده است که هيچ کدام ديگري را نمي‌شناخته است و هيچ يك از درون ديگري با خبر نبوده است، در حالي كه پرده‌پوشي خاصي هم وجود نداشته است.

در تحليل اين گونه موارد با عواملي چون عدم انگيزه براي تفاهم، فراهم نشدن زمينه تجربه تفاهم، و يا… برخورد مي‌كنيم. اما مشكل واقعي آنجاست كه هر اندازه دو طرف بيشتر به تجربه تفاهم دست مي‌زنند، به همان اندازه بيشتر احساس شكست و دوري مي‌كنند.

ممكن است اين گونه موارد اندك به نظر آيند؛ اما اين بنده به جرأت مي‌توانم  بگويم  كه واقعيت بر خلاف تصور ماست. هر اندازه كه روابط اجتماعي ما از گستردگي كمّي و كيفي بيشتري برخوردار باشد، پذيرش اين باور آسانتر مي‌گردد.

محدوديت نگرش شخصي، قابل ترديد نيست. در نتيجه تصورات شخصي ما از محيط اطراف نيز با محدوديتهايي روبرو هستند.

محدوديت در نگرش را بدين‌گونه مي‌توان بيان نمود كه اگر از فردي بخواهند كه موقعيت جغرافيايي خود را ترسيم نمايد، روشن است كه هر فردي موقعيتش را با پياده كردن ويژگي‌هاي محيط اطرافش و با در نظر گرفتن فاصله‌هاي مفروض خود، بر روي كاغذ منعكس مي‌كند، و البته دامنه اطلاعات او از محيط، در جامعيت نقشه تأثير به سزايي دارد. اگر همين خواسته را از فردي كه در منطقه مجاور او قرار دارد بخواهيم، و او نيز چنين كند، احيانا ممكن است هيچ گاه نتوانيم با قرار دادن اين دو نقشه انفرادي، به نقشه‌اي جامعتر دست يابيم، و اگر چنين امري هم امكان يابد در بيشتر موارد خالي از ابهام و تناقض نخواهد بود.

حال اگر فرد سومي كه سوار بر بالگرد است، نقشه‌ي منطقه‌ي استقرار اين دو فرد را ترسيم نمايد، بدون ترديد چنين نقشه‌اي از جامعيت و هماهنگي بيشتري برخوردار خواهد بود و در نتيجه چنين نقشه‌اي براي ارايه‌ي راه‌هاي ارتباط ميان اين دو سودمندتر خواهد بود.

در مسايل شناختي نيز اگر هر كسي از منظر خويش به خويش بنگرد، براي خود در جهان انديشه‌اش جايگاهي قائل است كه همان شناختها و باورهايي اوست. البته خود او این شناختها و باورها را درست مي‌پندارد. اما در بسياري از موارد ديگران چنين جايگاهي را براي او قائل نيستند و درستي و راستي شناختها و باورهاي او را نمي‌پذيرند.

از اين رو مي‌توان گفت جايگاه هر كس براي خودش (و نه جايگاه واقعي او) همان موقعيت يك فرد از منظر دورني اوست. اين موقعيت است که (علاوه بر ترسيم موقعيت خودش البته از منظر خود او) اساس و محور ترسيم جايگاه سایر افراد نيز مي‌گردد.

روشن است که فاصله اين منظر شخصي از واقعيت هر اندازه باشد، همان اندازه مشكل ساز خواهد بود.[1]

اما اگر از منظر شخص سومي به فرد اول و دوم نگريسته شود، مسلما وضعيت متفاوت خواهد بود؛ زيرا زاويه نگرش، شخصي نخواهد بود و در نتيجه امكان اين كه بيانگر واقعيت باشد بيشتر است.

البته هر اندازه فرد واقع‌گرا باشد به همان اندازه ترسيم شخصي او از خودش به شكل واقعيش نزديكتر خواهد بود و در نتيجه به همان اندازه جايگاه افراد و رابطه واقعي ميان آنها را بيان مي‌كند.

بنا بر اين اگر هر فردي از منظر شخصي ـ‌كه غالبا واقع‌گرايي در آن كاملا إعمال نمي‌شود‌ـ دست به ترسيم موقعيت خود (و ديگران و نسبت ميان آنها) بزند در بيشتر موارد با نقشه‌هاي ترسيم شده توسط ساير افراد، هماهنگي و سازگاري ندارد.

اين مثال ما را در آستانه شناخت مشكلِ «شکست در تفاهم» قرار مي‌دهد.

توضيح اين كه محدوديت منظر شخصي، موجب مي‌شود برخي از امور غير واقعي، واقعي تلقي شوند؛ حاصل إعمال اين امور غير واقعي در نقشه، چيزي جز عدم هماهنگي و ناسازگاري ميان نقشه‌هاي شناختي افراد نيست. نقشه‌هاي ذهني ناسازگار، همان راز مگوي «شكست در تفاهم» ميان افراد است.

با مشخص شدن اين راز، اهميت نقشه‌هاي هماهنگ بيشتر آشكار مي‌شود. به سخني ديگر با ترسيم نقشه‌هاي هماهنگ و سازگار راز «شكست در تفاهم» نيز رمز‌گشايي مي‌گردد.

در بخشهاي آينده با ريشه‌يابي شكست در تفاهم مطالب عميق‌تري ارايه مي‌گردد. اما پيش از هر چيزي خوب است با تبعات شكست در تفاهم آشنا شويم.

براي پي بردن به اهميت شکست در تفاهم بايد به سراغ تبعات منفي آن برويم.

پيش از تجزيه و تحليل علل «شكست در تفاهم»، لازم است آثار و تبعات آن را بيشتر بشناسيم تا بر اهميت آن، آن چنان كه شايسته است واقف گرديم.

يك گفتمان علمي، با طرح يك نظريه آغاز مي‌گردد و سپس با نقد و بررسي شركت كنندگان ادامه مي‌يابد. احيانا پيش مي‌آيد پس از مدتي گفتگو، نظريه‌پرداز متوجه مي‌شود كه علي رغم طرح نظريه، مخاطبان هنوز تصوير درستي از نظريه ندارند، و حتي در برخي از موارد پس از گفتگوي طولاني روشن مي‌شود دو طرف گفتگو در صدد اثبات يك چيز بوده‌اند، اما به دليل اين كه هر طرفي از سخن ديگري برداشتي بر خلاف مقصود او داشته، دست به نقض و ابرام زده است. از اين امر با تعبير «نزاع لفظي» ياد مي‌شود.[1]

البته برخي از نزاعهاي فكري تأثير مستقيمي بر مسايل عيني جامعه ندارد، اما اندك نيست مواردي كه نتايج يك اختلاف فكري سر از ميدان جنگ درآورده است؛ بنا بر اين مي‌توان گفت كه «شكست در تفاهم» ـ­كه از آن با تعبير «نزاع لفظي» ياد كرديم­ـ احيانا هزينه‌هاي سنگيني برمي‌دارد.

«شكست در تفاهم» در برخي از موارد ارتباط مستقيمي با منافع عيني افراد ندارد، اما ارتباط ميان افراد را دشوار مي‌كند و با ادامه اين روند احيانا تا آنجا پيش مي‌رود كه هر يك از طرفين از فضاي فكري ديگري كاملا بي‌خبر مي‌گردد و چه بسا نگاه هر دو طرف به ديگري نگاه عاقل اندر سفيه باشد. حاصل اين گونه از موارد «شكست در تفاهم» چيزي نيست جز دور شدن تا آن جايي كه دو نفر از اعضاي يك خانواده را كاملا از يكديگر بيگانه مي‌كند.

آثار مخرب جنگها تا اندازه‌اي براي عموم قابل درك است؛ ولي نتايج بيگانه بودن بشر با بشر، تنها در سطح محدودي چون خانواده شناخته شده است؛ «مرا درك نمي‌كني» جمله‌اي است كه در بسياري از موارد اختلاف خانوادگي منجر به طلاق شنيده مي‌شود. اين جمله بيانگر «شكست در تفاهم» و بيگانگي دو شريك زندگي در زير يك سقف است.

متأسفانه پديده‌ي بيگانه شدن در سطح كلان جامعه (اديان، ملل، طبقات و…) و ابعاد گسترده‌ي آن، چندان شناخته شده نيست و اين نوشتار نيز مجال بررسي آن را ندارد تا همه ابعاد آن آشكار شود.

اهميت اين مطلب در حدي است كه حتي ممكن است گفته شود خود جنگ نيز در بسياري از موارد معلول اختلافي است كه از بيگانگي متولد شده است. از همين روست كه دو نظريه جنگ تمدنها و گفتگوي تمدنها در تقابل با يكديگر قرار گرفته‌اند.

آماري در دست نيست تا نشان دهد چه اندازه از جنگهاي خانمان سوز و بيگانگي‌هاي جوامع بشري، ناشي از سوء تفاهمها، نزاعهاي لفظي و… است كه ما از آن با تعبير «شكست در تفاهم» ياد مي‌كنيم، اما ترديدي هم وجود ندارد كه «شكست در تفاهم» در ناهنجاري‌ها و چالشهاي بشر سهم به سزايي دارد.

البته و صد البته اين مطلب گفتني نيست كه بگوييم در جوامع بشري هر چه هست سوء تفاهم است و نه اختلاف واقعي؛ بلكه مقصود اين است كه اگر اختلافات واقعي بشر شناخته شود، مرزهاي كمي و كيفي جوامع بشري دستخوش تغييرات فوق العاده گسترده‌اي مي‌گردد.

جان سخن در يك كلام اين است كه:

«مشكل تفهيم و تفاهم، يعني ضعف ارتباط و از هم گسيختگي نظام اجتماعي انسان، و توسعه اين مشکل، به معني تزلزل و فروپاشي جامعه انساني است».

اين نوشتار تلاش مي‌کند با تجزيه و تحليل معضله «شكست در تفاهم»، و پيدا كردن راهي براي مقابله با آن، پرده بيگانگي به کنار رود تا با ايجاد فرصت براي تفاهم بيشتر و تنگ‌تر كردن مجال جنگيدن، شاهد گسيختگي بيشتر نظام اجتماعي انسان نباشيم.