تکانه عملی برای درمان چنین انسانی بدین شکل وارد می‌شود که فرد در معرض خواسته‌های کور دیگران قرار گیرد و به شدت تمام سرکوب گردد؛ خواه ناخواه طرف زبان به اعتراض می‌گشاید. روشن است که پاسخ اعتراض او چیزی نیست جز تحویل دادن تعریفی که او از انسانیت دارد. بدین سان مجبور به اندیشیدن می‌گردد. با آغاز اندیشه اجباری، درمان چنین بیماری هم با تکانه شناختی ممکن می‌گردد.

تکانه (شوک) شناختی بدین گونه وارد می‌شود که با توجه به غیبت خرد از ذات انسان، چنین تعریفی از انسانیت از سوی هیچ کس قابل پذیرش نیست؛

زیرا پذیرش هر چیزی پشتوانه می‌خواهد.

با فرض فقدان خرد در چنین انسانی، پشتوانه‌ای برای پذیرش این معنی از انسانیت وجود ندارد؛ بنا بر این، امکان پذیرفتن این تعریف از سوی هیچ کس وجود ندارد.

البته ممکن است دیگران را با زور چماق تسلیم این تعریف کرد و نه پذیرای آن.

انشاء الله این بحث در «منطق دلم می‌خواهد» بسط بیشتری پیدا می‌کند.

در هر صورت این گروه هرگز مخاطب ما نیستند و آن چه گفته شد تنها برای آشنایی دیگران با این پندار بود.

«شخصیت استعمارگر»، خرد را تنها ابزاری برای ارضاء غرایزش می‌پندارد.

این طبقه، سکّان اراده خود را به تمایلاتشان سپرده‌اند و جز به غرایز نمی‌اندیشند. در نتیجه تمام سکّان اراده آنان در دست امواج تمایلاتشان است و خرد در سکّان‌داری اراده آنان هیچ نقشی ندارد؛ از این رو می‌توان گفت «خردستیز» هستند.

اما از سوی دیگر در محدوده کیفیت بهتر ارضاء غرایز، از روشنگری خرد بهره می‌جویند است و این، تنها بهره اینان از خرد است و بس؛ از این رو «استعمارگر خرد» هستند.

عنوان «منطق دلم می‌خواهد» معرف خوبی برای شناخت این گونه شخصیتها است.

در نظریه عقلانیت فراگیر از این گروه با عنوان «خردستيزان استعمارگر» یاد کردیم و گفتیم:

اين گروه اساس را بر لذت‌جويي نهاده و هرگز به خرد اجازه روشنگري در اصل لذت‌جويي نمي‌دهند؛ به سخني ديگر در راستاي ارضاي تمايلات با خرد خويش مي‌جنگند.

تنها بهايي که اينان به خرد مي‌دهند، تأمين تمايلات (خواه درست خواه نادرست) به شکل خردورزانه آن است. به سخني ديگر هدف واقعي و آشکار اين گروه ارضاي تمايلات است، اما از استخدام خرد در راستاي ارضاي بهتر و بيشتر تمايلات از منظر کيفي و کمي نهايت بهره را مي‌برند.

در اين شاخه منشأ تأثير تمايلات بر اراده انسان، باور داشتن تمايلات و ايمان به خوبي و درستي ارضاء غرايز است. از اين رو دست به استخدام خرد براي هواپرستي مي‌زنند. حقيقت اين امر چيزي جز جنگ پنهان با خرد نيست؛ چرا که هدف اصلي، يعني ارضاء تمايلات کور، با حذف خردورزي از سکّان‌داری اراده تحقق مي‌يابد.

متأسفانه در برخي از دورانها آن چنان شاهد افول بهت‌انگيز عقلانيت (بخوانيد انسانيت) هستيم که سخناني که اصلا شايسته خِرَدهاي خُرد نيست، از انسانهاي به اصطلاح متمدن و پيشرفته شنيده مي‌شود.

از جمله مطرح کردن هواپرستي و هوس‌راني به عنوان اوج انسانيت از سوي استعمارگران خرد است.

در هر صورت عمده لذت‌جويان در اين گروه جاي دارند.

در اين مرحله بي‌طرف نبودن علم، شکل بسيار جدي‌تري به خود مي‌گيرد و ماهيت انسان آشکارا آن چنان تغيير مي‌کند چيزي جز انسان‌نمايي پست‌تر از حيوان باقي نمي‌ماند. در قرآن اين گونه انسان‌نماها از حيوان هم پست‌تر شمرده شده‌اند.[1]

خردمندان با «منطق خرد» حرکت می‌کنند؛ اما استعمارگران خرد در حقیقت هیچ منطقی ندارند و تنها بر محور «دلم می‌خواهد» می‌چرخند. ما به لحاظ تقابل بین این دو گروه، تعبیر مسامحی «منطق دلم می‌خواهد» را برای «استعمارگران خرد» به کار می‌بریم.
ناگفته پیداست که «منطق دلم می‌خواهد» در واقع هیچ منطقی نیست؛ بلکه انسان با چنین تعریفی، موجودی است گرسنه‌ی هوسها و اسیر تمایلات که تنها به سیر کردن غرایز سیر نشدنی‌اش می‌اندیشد.
بنا بر این چنین موجودی هیچ مرزی برای ارضاء تمایلاتش نمی‌شناسد، بلکه هر چه قوی‌تر باشد، بهتر و بیشتر غرائزش را تأمین می‌کند.
این تعریف از انسان، تصویر وحشتناکی از انسان ترسیم می‌کند و دنباله‌های شگفتی دارد که انشاء الله در دستگاه انسان غریزه محور به آن می‌پردازیم و با تدوین جدول مقایسه‌ای انسان غریزه محور با انسان خرد محور تفاوتهای این دو تعریف از انسان را بهتر و بیشتر خواهیم شناخت.
اما در این جا شایسته است به برخی از ویژگی‌های انسان غریزه محور یا انسان با «منطق دلم می‌خواهد» اشاره کنیم:
1)    «منطق دلم می‌خواهد» معرّف موجودی گرسنه است که تنها به سیر کردن غرایزش می‌اندیشد.
2)    تنها یک فرد را می‌شناسد و آن هم خودش است.
3)    در حد توان تمامی سدهای پیش روی غرایز را برمی‌دارد تا به تمایلات خود برسد.
4)    تنها یک مرز را می‌پذیرد و آن زور و قدرت اشباع تمایلاتش است. 
5)    برای رسیدن به غرایز، زور حرف اول را می‌زند.
6)    هر چه بیش از این گفته شود تنها در دایره تزویر برای امنیت هوسها و امیال فرد است.
7)    حریم فردی، مصونیت نامحدود دارد.
8)    هیچ قانونی به حریم شخصی راه پیدا نمی‌کند و نمی‌تواند تمایلات و غرایز انسان را محدود کند.
9)    در بند غرایز بودن، به آزادی تفسیر می‌شود.
10)    عشق همیشه مقدس است و تقسیم آن به عشق خوب و بد معنی ندارد.
11)    دیگران فاقد هر گونه ارزش هستند و تنها سرمایه و ابزارِ اشباع هوسهای فرد دیده می‌شوند.
12)    جامعه متشکل از افراد با «منطق دلم می‌خواهد» چیزی جز یک جنگل نیست؛ با این تفاوت که موجودات این جنگل، محدویت جنگل حیوانات را ندارند.
13)    تنها قانون در حوزه اجتماعی، عدم تجاوز به حریم شخصی دیگران است.
14)    فلسفه پشت پرده و نهایی قانون، مصونیت بیشتر امنیت زورمداران و تحمیق توده‌های ضعیف جامعه است.
ناگفته پیداست که عناوین یاد شده در برخورد نخست بسیار تعجب برانگیز است و ممکن است قضاوتهای نادرستی را هم در پی داشته باشد. انشاء الله با تدوین دستگاه انسان غریزه محور و انسان خرد محور و ضمیمه شدن جدول مقایسه‌ای بین این دو دستگاه، خواهیم دید که مطلب بالاتر از آنی است که اشاره شد.

«منطق دلم می‌خواهد» آثار گسترده‌ای دارد که تنها به فهرست بسیار ناقصی از آن اشاره کردیم.

«منطق دلم می‌خواهد» به دو گونه قابل درمان است: درمان با تکانه (شوک) عملی و درمان با تکانه (شوک) شناختی.

هر چند درمان عملی این منطق در جای خودش لازم است، اما آن چه مهم است درمان شناختی آن است.

درمان شناختی این منطق نیازمند ریشه‌یابی است و در مباحث گذشت دیدیم که ریشه تمامی دستگاه انسان غریزه محور، چگونگی «تعریف انسان» است.

از این رو در درمان شناختی «منطق دلم می‌خواهد»، باید بر ریشه آن، یعنی تعریف انسان متمرکز شویم.

اینک زمان آن فرا رسیده است که به آثار «منطق دلم می‌خواهد» بنگریم.

در لابلای مباحث پیشین با برخی از این آثار آشنا شدیم. اما برای تمرکز بیشتر در فصل بعدی مروری بر آنها خواهیم داشت.

سپس به سایر آثار «منطق دلم می‌خواهد» می‌پردازیم.

پیش از این ارزش و جایگاه «انسان منهای خرد» را شناختیم و گفتیم چنین موجودی تنها اسمی از انسان یدک می‌کشد و صورتی از انسان دارد.

اما در واقع چنین انسانی بسیار خطرناک‌تر از درنده‌ترین حیوانات است.

ممکن است به ظاهر چنین بنماید که شخصیت استعمارگر خرد (منطق دلم می‌خواهد) نسبت به انسان منهای خرد یک گام به پیش است. اما این مطلب توهمی بیش نیست.

برای روشن شدن این مطلب بایسته است در آغاز مقایسه‌ای داشته باشیم میان «انسان منهای خرد» با «منطق دلم می‌خواهد» تا از این راه ارزش «منطق دلم می‌خواهد» را بهتر بشناسیم.

پیش از این از «خردستیزی» این گونه سخن گفتیم:

با توجه به 1ـ توانایی ویژه انسان در إشباع غرایز و 2ـ تنوع طلبی در إشباع، 3ـ به ویژه تشنگی پایان ناپذیر او، هیچ سدی نمی‌تواند چنین موجودی را از رسیدن به خواسته‌هایش متوقف کند.

روشن است که بر اساس این دیدگاه، هر کس زورش بیشتر باشد بیشتر به إشباع نزدیک می‌شود، اما اشباعی که پایانی برای آن متصور نیست…

نخستین دستآورد چنین تعریفی از انسان برای انسان، نابودی حیات انسان در کره خاکی است و خود این حاصل، خط بطلانی آشکار بر چنین تعریفی می‌کشد.

ویژگی اصلی «منطق دلم می‌خواهد» این است که بر خلاف خردستیزی، خرد در مدیریت ارضاء احساسات استخدام می‌شود.

از این رو باید اثرات استخدام خرد را رصد نماییم.

در این راستا بسیار مناسب است نگاهی دوباره داشته باشیم به تفاوت جهان خردستیزان را با جنگل حیوانات.

پیش از این گفتیم: از آن جایی که غرایز و کیفیت ارضاء آن در حیوانات محدود است، جنگل هنوز هم برپاست. اما با توجه به ویژگی‌های یاد شده‌ی خردستیزی، با خردستیری مطلق، تاریخ حیات انسان، نمی‌تواند دوام چندانی داشته باشد.

به سخن دیگر می‌توان گفت هر چند زیان خردستیزی در کوتاه مدت، کاملا آشکار است و قابل مقایسه با استعمار خرد نیست، اما با استخدام و استعمار خرد، این مشکل خردستیزی، یعنی نابودی سریع حیات بشر بر اثر إشباع دیوانه‌ی تمایلات انسان، برطرف می‌شود؛ چرا که پای مدیریت خرد به میان می‌آید.

اما باید دید حاصل مدیریت ارضاء احساسات و غرایز در دراز مدت چیست؟

«خردستیزی» و «استعمار خرد»، در نفی خرد از «سکّان‌داری اراده» مشترک هستند. از این رو می‌توان گفت برداشت نهایی هر دو یکی خواهد بود.

گذشت که ویژگی نفی خرد به شکل مطلق، اشباع دیوانه‌وار و بدون حد و مرز است. بر اساس این ویژگی است که گفتیم با خردستیزی حیات بشر دوام چندانی نمی‌تواند داشته باشد.

اما در استعمار خرد اگر از مرتبه سکّان‌داری بگذریم (که در آن هیچ رد پایی از خردورزی وجود ندارد)، در مرتبه ارضاء احساسات و غرایز پای خرد به میان می‌آید.

هنگامی که سیری ناپذیری غرایز انسان، به ویژگیِ شگرفِ خرد ضمیمه شود، توانایی انسان در مرحله ارضاء فوق العاده می‌گردد.

روشن است که جولانگاه احساسات و غرایز منحصر به حوزه شخصی فرد نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد، ارضاء غرایز با دست انداختن به حریم دیگران محقق می‌شود.

انشاء الله در مجال مناسب به تفصیل خواهیم گفت که محدود ساختن غرایز به عدم تعرض به حریم دیگران، دو بُعد متفاوت دارد:

این محدودیت، از بُعد ناتوانان، به معنی کشیدن حفاظ برای منافع فردی است و تلاشی است تا دست قدرتمندان را از حریم شخصی خود دور نگهدارند؛ هر چند این تلاش به  دلیل زورگویی قدرتمندان، در نهایت شکست خورده است.

اما از بُعد قدرتمندان قضیه کاملا بر عکس است؛ چرا که با ضمیمه شدن «قدرت» به «منطق دلم می‌خواهد»، «زورگویی» متولد می‌شود. در این وضعیت با حفظ مفروض بحث که حذف خرد از سکّان‌داری اراده است، در زورگو هیچ انگیزه‌ای برای عدم تجاوز به حریم دیگران وجود ندارد.

از این رو اگر محدودیت ارضاء غرایز از سوی قدرتمندان مطرح شود، تنها بر اساس تحمیق ناتوانان و منافع دراز مدت خودشان است.

اینجاست که ویژگی روشنگری خرد و واقع نمایی آن در عمل، به «شیطنت»، حیله و تزویر تبدیل می‌گردد، آن هم شیطنتی که پایانی برای آن متصور نیست.

این شیطنت، سرمایه استعمار و بردگی دیگران توسط قدرتمندان قرار می‌گیرد.

شاید شما هم این مثل را شنیده باشید که «چون دزد با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا».

دیگر خدا می‌داند که ترکیب «منطق دلم می‌خواهد» و زور، چها بر سر ناتوانان می‌آورد!

در جهان کنونی کسانی که با مفاهیم کودتای رسانه‌ای، جنگ نرم و… آشنا هستند، به راحتی به عمق واقعی این فاجعه پی می‌برند.

روشن شد که التزام به خردمندی کاذب (خردمندیِ در خدمت هوس)، بسیار گول زننده است و در موارد فراوانی واقعیت تلخ آن را می‌پوشاند.

از این رو می‌توان گفت در دراز مدت و نگاه کلان، فاجعه و شدت تخریب «منطق دلم می‌خواهد»، بر اثر مدیریت عقلانی هوس، با فاجعه‌ی حاصل از خردستیزی هرگز قابل مقایسه نیست؛ در نتیجه می‌توان گفت جایگاه «منطق دلم می‌خواهد» بسیار پست‌تر از «انسان منهای خرد» است و ارزش منفی «استعمار خرد» به مراتب پایین‌تر از «حذف خرد» از ساحت انسانیت است.

غرایز و محبت فطری

تعریف فطرت و رابطه آن با خردورز باید روشن شود

اگر فطرت نیز همراه با نوعی شناخت باشد آیا می‌توان گفت احساساتی وجود دارد که ناشی از شناخت نباشد

از این رو هر چند از نظر اصطلاحات نتوانیم این دو را یک کاسه کنیم اما مناط و معیار واقعی در فطرت و خرد یکی است.

دشمنی چرا؟!

فقه ولایی

با پشت سر گذاشتن استعمار خرد (غریزه محوری)، نخستین قدمی که برداشته می‌شود یافتن این حقیقت است که خرد، روشنگر واقعیتها و حقیقتهاست، خوب و بد را روشن می‌کند و چاه را از راه نشان می‌دهد.

اما در منزلگاه نخستین توفان احساسات همچنان می‌وزد و بحران غرایز نیز پا برجاست.

از این رو، انسان در این مرحله، اولا حریف تمایلات و غرایز نمی‌شود و ثانیا شهامت اعتراف به ضعف و سستی در برابر تمایلات را ندارد.

حاصل ویژگی نخست «خردگریزی» و فرار از عقلانیت است.

نتیجه ویژگی دوم هم این است که به هر شکل ممکن ،ننگ پشت کردن به خرد را بپوشانند؛ از این رو تلاش می‌کنند به ارضاء غرایز رنگ و بوی خردورزی دهد و هوسرانی‌ها را به شکلی خردمندانه «توجیه» کند.

به همین دلیل برای این گروه تعبیر «خردگريزان توجيه‌گر» را به کار می‌بریم.

در این راستا در «نظریه عقلانیت فراگیر» گذشت که:

اين گروه علاوه بر مخالفت عملي با شناخت خود، در تلاشند که توجيه خردورزانه‌ای براي ارضاي تمايلات خود ارايه دهند تا خود را در درون (براي رهايي از نداي وجدان) يا برون (در نظر ديگران) توجيه نمايند.

اين عمل‌کرد، همان پشت کردن به خرد است، اما بدون شهامت اعتراف؛ از اين رو فرار پنهان از خردورزي شمرده مي‌شود. اينان نيز دچار تبعيض ميان شناخت و عمل هستند، ولی با توجيه خردورزانه شهوت، مدعي حيات عقلاني در حوزه شناخت و عمل هستند و در واقع سعي در پنهان کردن تبعيض دارند.

با تأمل در اين عمل‌کرد، ناتواني از اعتراف از يک سو، و پذيرش نادرستي تبعيض در عقلانيت از سوي ديگر ديده مي‌شود؛ چرا كه اگر تبعيض در عقلانيت را درست مي‌پنداشتند، نيازي به توجيه، وجود نداشت.

نطفه بي‌طرف نبودن علم در اين نقطه بسته مي‌شود.

در بخشی دیگر از همان نوشتار گذشت:

اين گروه اگر براي خرد بهايي قايل نبودند، هرگز هوس‌راني را با توجيه عقلاني بَزَک نمي‌کردند! توجيه خردورزانه شهوت، همان ادعاي حيات عقلاني در حوزه شناخت و عمل است. از همين رو تبعيض در خردورزي اين گروه، به نظر خودشان و ساده‌پنداران پنهان و پوشيده است.

اگر ما پرده استدلال نمايي اين طبقه را پاره نماييم، ديگر مجالي براي تبعيض در عقلانيت باقي نخواهد ماند.

پاره کردن پرده استدلال نمايي به اين معناست که منطق نادرست به کار برده شده در توجيه هوس‌راني، با ضابطه خردورزي رسوا گردد.

توضيح اين که توجيه‌گران، تظاهر به خردورزي مي‌کنند و روشن است که اين تظاهر رياکارانه، متضاد با خردورزي است و به بيان ديگر خردورزي رياکارانه، خردورزي حقيقي نيست، بلکه مصداق تبعيض در خردورزي شمرده مي‌شود. اما با اين تفاوت که نقطه تضاد و تبعيض هر دو در حوزه شناخت قرار دارند.

به سخني ديگر هر چند «خردگريزان توجيه‌گر»، همانند «خردگريزان معترف» و «لغزش‌کاران» (به توضیحی که خواهد آمد) دچار تضاد و تبعيض عقلانيت ميان حوزه شناخت و عملشان هستند، اما خردگريزان توجيه‌گر، اين ويژگي را دارند که با خردورزي رياکارانه، تبعيض را از ميان حوزه شناخت و عمل به تبعيض در خود حوزه شناخت سرايت داده‌اند، تا به پندار خودشان تبعيض ميان شناخت و عمل را مرتفع سازند؛ اين جاست که دچار تبعيض عقلاني به معني واقعي آن مي‌شوند.

چرا که «خردگريزان معترف» و «لغزش‌كاران» بر خلاف «خردگريزان توجيه‌گر»، با فرار از عقلانیت (در خردگریزان معترف) و اعتراف صريح به عقلانيت (در لغزش‌کاران)، باطلي را وارد حوزه واقعي عقلانيت که همان حوزه شناخت است، نمي‌كنند تا مصداقي براي تبعيض واقعي در حوزه شناخت درست شود.

آن چه گذشت توضیح نخستین منزلگاه انسان برزخی است.

روشن شد که انسان در این مرحله، با پذیرفتن نقش خرد، از غریزه محوری محض بیرون آمده، اما هنوز با خرد محوری بسی فاصله دارد.

در ادامه به منزگاه دوم می‌پردازیم.

با پشت سر گذاشتن «توجیه‌گری»، به دومین منزلگاه انسان برزخی می‌رسیم.

منزلگاه دوم، مربوط به «خردگريزان معترف» است که خود خواسته به خرد پشت کرده‌اند.

در این رابطه در بحث «نظریه عقلانیت فراگیر» گذشت:

اين گروه به مقتضاي خرد خويش توجه دارند و مي‌دانند هوسِ پيش روي آنها در تضاد با خردورزي است؛ اما از آن روي كه شهامت مقابله با هوس را ندارند، پس از تسليم شدن ذليلانه در مقابل شهوت، آشکارا تلاش مي‌کنند پشت به خرد کرده تا کمتر به عذاب وجدان ناشي از خواري هوس دچار گردند؛ اين تلاش همان غفلت خود خواسته است که احيانا نشئه با مواد مخدر يا مستي شراب و… هم به ياري آن مي‌آيد.

در ادبيات ديني از اين واكنش با تعبير «ادبار و تولي» ياد شده است.[1]

در يک جمله ويژگي اصلي اينان پذيرش تضاد آشکار شناخت آنان با عملشان است؛ در نتيجه مي‌توان گفت حيات عقلاني اين گروه، منحصر به حوزه شناخت است.[2] ولي آثار شناخت در حوزه عمل، تحقق نمي‌يابد. اين همان تبعيض آشکار است؛ اما نقاط متضاد عبارت از شناخت و عمل است.

روشن است که این گروه یک قدم از توجیه‌گران به کمال انسانی نزدیک‌تر هستند؛ چرا اینان با خردورزی کاذب و ریاکارانه در صدد توجیه کردار نادرست خویش برنمی‌آیند و با استدلال نمایی کار نادرست خود را توجیه نمی‌کنند.

پس از طی دو منزلگاه پیشین، یعنی «خردگریزان توجیه‌گر» و «خردگریزان معترف»، به منزلگاه سوم می‌رسیم.

در این منزلگاه خرد نقش جدی‌تری دارد؛ چرا که نه در صدد توجیه است و نه فرو رفتن در غفلت کامل از خرد را می‌پذیرد؛ پس نقش خرد در صحنه انسانیت پذیرفته شده است.

اما پذیرفتن خرد به معنی این نیست که سکّان اراده نیز کامل و دربست به خرد سپرده شده باشد. بلکه هنوز احساسات آن چنان قوی است که به راحتی اجازه سکّان داری را به خرد نمی‌دهد.

با این همه از یک طرف، سوسوی خرد با شدت و ضعف آن، برخی از واقعیتها و حقایق را روشن می‌کند.

از سوی دیگر، کشش احساسات هم فرد را به حال خودش رها نمی‌کند.

اینجاست که همیشه میان کشش احساسات و روشنگری خرد، جنگی آشکار در جریان است.

در این منزلگاه گاهی خرد پیروز میدان است و گاهی احساسات چیره می‌گردد.

در هر صورت جنگ آشکار میان خرد و احساسات، به معنی پذیرفتن رسمی نقش خرد است و همین نکته نشان دهنده پیشرفت انسان، نسبت به دو منزلگاه پیشین است.

در مباحث پیشین گذشت که سومین منزلگاه انسان برزخی، مرحله جنگ میان احساسات و خرد است.

جنگ و گریز میان خرد و احساسات، همچنان ادامه پیدا می‌کند تا این که یکی از دو طرف غلبه نسبی پیدا کند.

غلبه احساسات، به معنی پس‌رفت و تنزل است که حاصل آن هم بازگشت به منزلگاه‌های پیش است.

نقطه مقابل آن، غلبه خرد بر احساسات است.

پیداست که پیروزی خرد بر احساسات، نتایجی مثبتی را به دنبال دارد؛ اما این نتایج یک باره آشکار نمی‌شود؛ بلکه جوانه زدن و به بار نشستن خردورزی تدریجی است.

و باز هم پیداست در حوزه‌هایی که احساسات فرد ضعیف‌تر است و یا این که تا حدی احساسات همسوی با خرد است، سپردن سکان اراده به خرد سریع‌تر و آسان‌تر صورت می‌پذیرد.

اما در سایر حوزه‌ها، همچنان جنگ میان خرد و احساسات ادامه پیدا می‌کند تا در آن حوزه‌ها نیز فرصت غلبه خرد بر احساسات پیدا شود.

مثلا بسیاری از افراد در حوزه مسایل بهداشتی و پزشکی که در سلامت و طول عمر انسان مؤثر است، کاملا خردمندانه عمل می‌کنند؛ اما در حوزه پول پرستی، درگیری خرد با احساسات همچنان ادامه پیدا می‌کند.

یا این که افرادی در حوزه امانتداری، کاملا خردمندی را رعایت می‌کنند؛ اما اگر پای شهوت جنسی به میان آید، دیگر ناتوان می‌گردند و…

به همین دلیل با توجه به تفاوت قدرت احساسات و غرایز در افراد، نخستین آثار غلبه خرد، در همگان یکسان نیست و حوزه‌هایی که حکومت خرد از آنها آغاز می‌شود کاملا متفاوت است.

از این رو مشاهده می‌کنیم که بعضی از افراد صد در صد در زندگی با برنامه و نظم زندگی می‌کنند، برخی مسائل بهداشتی و پزشکی را کاملا رعایت می‌کنند، برخی در راستگویی ضرب المثل هستند، برخی امانتدار خوبی هستند، برخی در رعایت حقوق دیگران الگو هستند، برخی هرگز گرد خیانت نمی‌گردند و…

این تفاوتها همگی ناشی از شدت و ضعف غرایز و احساسات است که آغاز حکومت خرد در افراد را متفاوت می‌کند.

در منزلگاه پیش، شاهد سکان داری خرد در برخی از حوزه‌ها بودیم؛ اما در آغاز این راه، خردورزی آن چنان کم رنگ است که به سختی به چشم می‌آید، تا آن جا که در صفحه امتحان انسانیت فرد، شاهد اندکی از موارد خردورزی هستیم.

به سخن دیگر در آغاز، رفتار درست و خردمندانه فرد، انگشت شمار، اما رفتار ناردست و نابخردانه آن چنان فراوان است که به شمار نمی‌آید و قابل غلط گیری نیست.

اما با تقویت تدریجی خرد، تعداد حوزه‌هایی که خرد در آنها سکان داری می‌کند، توسعه می‌یابد.

این روند همچنان ادامه پیدا می‌کند تا فرد به آستانه‌ی انسان خرد محور نزدیک گردد.

این جاست که خرد درخشان‌تر شده و نقش آن فراگیرتر گردیده، تا آن جا که در صفحه امتحان انسانیت فرد، خردورزی به روشنی به چشم می‌آید و موارد احساسات و غرایز رو به اندکی می‌رود و می‌توانیم رفتار فرد را غلط گیری نماییم.

اما همچنان که اشاره شد به دلیل تفاوت افراد در شدت و ضعف غرایز و احساسات، حوزه‌هایی که اراده همچنان در اختیار غرایز و احساسات قرار دارند، کاملا متفاوت است و از همین رو صفات منفی همگان یکسان نیست.

بر همین اساس مشاهده می‌کنیم که بعضی اسیر خواب هستند، برخی اسیر شهوت جنسی، برخی اسیر شکم، برخی اسیر پول، برخی اسیر شهرت و نام و برخی…

این تفاوتها همگی ناشی از شدت و ضعف غرایز و احساسات مختلف در افراد است که پایان حکومت غرایز و احساسات را در افراد متفاوت می‌کند.

در هر صورت در این منزلگاه باز هم رد پای احساسات و غرایز در سکان داری اراده به چشم می‌خورد.

اگر نقش خرد آن چنان برجسته شود که غرایز و احساسات کاملا از سکان داری اراده حذف گردد، برزخ میان احساسات و خرد با موفقیت طی شده و شاهد بلوغ انسانیت می‌گردیم.

توضیح این مطلب را در ادامه مباحث با عنوان «انسان با سکانداری و سلطنت خرد» می‌بینید. انشاء الله.

با توجه به آن چه در مباحث پیشین گذشت روشن شد که «منطق دلم می‌خواهد» کاری به روشنگری و واقع نمایی بی طرفانه خرد ندارد و تنها برای شیطنت، خرد را به کار می‌برد. (به فصل جایگاه و ارزش «منطق دلم می‌خواهد» مراجعه کنید.)

از این رو ماهیت خرد در «منطق دلم می‌خواهد» کاملا مسخ شده و وارونه است. بر اساس این ویژگی، از آن با «عقلانیت کاذب» یاد می‌کنیم.

اما هنگامی که خرد محوری کلید بخورد، بر اساس روشنگری و واقع نمایی بی طرفانه خرد، پای خرد در سکّان داری اراده باز می‌شود.

البته واگذاری سکان اراده به خرد در بسیاری از افراد، به شکل ناقص رقم می‌خورد که در « انسان در برزخ میان غریزه و خرد» به این موضوع پرداختیم.

عدم درک درست این تفاوت موجب یک مقایسه فریبنده می‌گردد.

چرا که از یک سو تفکیک «سکان داری اراده توسط خرد» از «استعمار خرد» در «منطق دلم می‌خواهد» برای همگان آسان نیست و از سوی دیگر قوت خردورزی کاذب در «منطق دلم می‌خواهد» و ضعف خردورزی نوپا در خرد محوری، بستر یک مغالطه بزرگ را فراهم آورده است.

هر چند این مغالطه از دید تیزبینان پنهان نمانده، اما بسیاری از کوته نگران را دچار مشکل کرده است.

توضیح این که پشتوانه‌ی خردورزی استعمارگونه در «منطق دلم می‌خواهد»، غرایز و شهواتی است که بر سکان اراده چیره شده است. این ویژگی، انطباق خردورزی و کاربرد هر چه بیشتر خرد را بهتر تأمین می‌کند. این انگیزه، پشتوانه إعمال بیشتر خردورزی استعمارگونه است.

اما آغاز نفوذ خرد در سکان اراده، حاصل جنگ سخت و دراز میان خرد و غرایز است.

حاصل این جنگ، از یک سو مغلوبیت تدریجی غرایز است و از سوی دیگر خردی خسته از نبرد با غرایز است که تازه اصل نفوذ آن در سکان داری اراده رقم خورد است.

روشن است که در چنین وضعیتی نه تنها خرد پشتوانه‌ای جز خود ندارد، بلکه در آغاز راه سیطره و چیرگی خرد بر غرایز، بسیار حساس و شکننده است.

از این رو در بیشتر موارد، نفوذ تدریجی خرد در لایه‌های بیرونی رفتار انسانی کاملا کند پیش می‌رود و این به معنی کاستی در بروز خارجی خردورزی است.

در حالی که خردورزی استعمارگونه با پشتوانه غرایز چیره و شهوات قوی، نمودی کاملا آشکاری در رفتار فرد دارد.

به سخنی دیگر «منطق دلم می‌خواهد» به دلیل وجود جاذبه‌ها و دافعه‌های احساسات، تطبیق بیشتر و بهتر خردِ استعمار شده بر ابعاد زندگی را (به استثنای سکّان‌داری اراده) می‌طلبد.

اما «خردمحوری» با آغاز جنگ میان خرد و احساسات و غلبه تدریجی خرد بر هوس، پا می‌گیرد و در طول زمان قدرتمند می‌گردد. حاصل این ویژگیِ آغاز خردمحوری، انطباق ضعیف آن بر ابعاد زندگی است.

بروز بیشتر خردِ استعمار شده در «منطق دلم می‌خواهد» و آغاز ضعیف خردمحوری در همه سطوح زندگی خردوزان، ممکن است بسیار گمراه کننده باشد.

چرا که اگر درک درستی از اهمیت سکان داری اراده نداشته باشیم، خردورزی‌های استعمارگران، چشم پر کن است؛ ولی ارزش کسانی که سکانداری اراده توسط خرد را پذیرفته‌اند، اما در انطباق آن کاستی دارند، پنهان می‌ماند.

برای درک این مطلب ظریف، مثالی می‌آوریم.

فرض کنید کسی نسبت به بیماری ایدز (فرو ریختن سیستم ایمنی بدن) هیچ مراقبتی نداشته باشد؛ اما در بهداشت دهان و دندان و… وسواس داشته باشد. در نقطه مقابل کسی را در نظر بگیرید که اولویتهای نخست بهداشتی را به دقت تمام رعایت کند، اما در اولویتهای درجه دوم و سوم سستی و کاهلی نماید.

احیانا مراقبت در اولویتهای درجه پایین، بیشتر به چشم می‌آید تا مراقبتهای اساسی که با رعایت اولویتهای درجه اول تحقق پیدا می‌کند.

از این رو در نگاهی سطحی، کسی که اولویتهای درجه چندم بهداشتی را مراعات می‌کند، بیشتر به چشم می‌آید تا کسی که همت اصلیش منحصر به رعایت اولویتهای نخست بهداشتی است.

نمونه بارز این مقایسه نادرست در جهان ما، برخی از نظامهای غربی است که هیچ رنگ و بویی از انسانیت نداشته، اما در قوانین و ضوابطی که تضادی با «منطق دلم می‌خواهد» نداشته باشد، تلاش وافری از خود نشان می‌دهند.

در مقابل برخی از ملتها هستند که هنوز نبض انسانیت در آنها می‌تپد، اما در مقوله‌های بهداشتی و ترافیک و… کاستی‌های فراوانی دارند.

اینجاست که کوته نگری موجب می‌شود، این گونه نظامها را بر زندگی انسانی ضعیف، ترجیح دهیم.

اما نگاه تیزبینانه خردمندان، در درجه نخست اولویتهای اساسی را رصد می‌کند تا عناصر سطحی و روبنایی.

در این جا بسیار مناسب است که با طرح یک مصداق از خردمحوری در منابع وحی، نگاهی به عظمت علمی دین داشته باشیم:

کسی که بدون بصیرت (و معرفت) عمل کند، مانند کسی است که در بیراهه حرکت می‌کند. سرعت (و تلاش بیشتر او) حاصلی جز دوری از راه (حقیقت) ندارد.[1]

آیا سکّان‌داری خرد توسط احساسات، حرکت با بصیرت و معرفت است؟!!!

برای تجسم عینی مقایسه میان خردورزی قوی استعمارگونه‌ی با خردورزی واقعی نوپا، باید دو شخصیت را در کنار هم دید:

شخصیت نخست کسی که به خاطر منافع شخصی با چنگ و دندان مادر خود را می‌خورد، اما از هیچ یک از مقررات ترافیکی تخلف نمی‌کند، سیگار نمی‌کشد، ورزش را ترک نمی‌کند، در خیابان زباله نمی‌ریزد و حتی اگر کاغذی را ببیند آن را برداشته و در سطل زباله می‌اندازد، کلمات خشونت آمیز را به کار نمی‌برد، در همه جا نوبت افراد را رعایت می‌کند و…

در نقطه مقابل یکی از داشهای قدیم را ببینید که حاضر است به خاطر هم نوع خود (و نه فقط مادر) هر گونه فداکاری را بنماید، اما سیگار کشی قهار است، بویی از بهداشت نبرده است، نظم در زندگی او معنی ندارد، با کوچکترین سخن درشتی دست به قمه می‌برد و…

تردیدی نیست که ترکیب این انسانیت و ایثار و فداکاری با آن نظم و انضباط، آرزوی هر انسانی است؛ اما اگر شما در شرایطی قرار بگیرید که فقط یکی از این دو را می‌توانید مقدم بدارید، کدامیک را ترجیح می‌دهید؟!

سوسوی ضعیف انسانیت واقعی را، یا صورتک زیبای انسانیت را که در پشت آن غولی وحشتناک خوابیده است؟!

تا کنون دو تعریف از انسان را بررسی کردیم.

تعریف نخست «انسان منهای خرد» بود. در این راستا گذشت:

تعریف انسان به شکلی که خرد کاملا خارج از مشخصات انسانیت باشد، به صراحت دیده نشده است.

اما ممکن است رد پای آن را در برخی از تمایلات شیطان پرستانه دید.

در این نگرش، انسان چیزی نیست جز غرایزی که تنها با اشباع نامحدود آرام می‌گیرد.

پیداست که بر این اساس با موجودی بسیار خطرناک روبرو هستیم که از انسانیت تنها نامی را یدک می‌کشد.

در نظریه عقلانیت فراگیر از این گروه با عنوان «خردستيزان انکارگر» یاد کردیم و گفتیم:

عمل‌کرد اين گروه، جنگ آشکار با خرد و انکار رسمي نقش خرد در انسانيت و حذف کلي آن از صفحه زندگي است. يکي از پستي‌هاي اين گروه اين است که حتي به لذت بيشتر، به معني واقعي آن نمي‌انديشند و حتي تعريف درستي از لذت ندارند.

برخي از شيطان‌پرستان و نيز کلوپهاي خودکشي دسته جمعي در اين گروه جاي دارند.

منطق اين گروه، علاوه بر تناقض ذاتي، استحاله تحقق خارجي نيز دارد؛ چرا که با فرصت يافتن اينان در کوتاه‌ترين زمان حيات اجتماعي و انفرادي زمين به کلي منقرض خواهد شد.

همچنین گفتیم:

نخستین دستآورد چنین تعریفی از انسان برای انسان، نابودی حیات انسان در کره خاکی است و خود این حاصل، خط بطلانی آشکار بر چنین تعریفی می‌کشد.

اگر فرض کنیم فردی پیدا شود که چنین پنداری از انسان داشته باشد، مسلما باید به درمان او اندیشید تا چیز دیگری؛ چرا که چنین تعریفی از انسانیت به تصویر کشیدن دیوانه‌ای زنجیری است که از قدرت فوق العاده‌ای برخوردار است. از این رو هم، مسلما خطرناک‌تر از هر حیوان درنده‌ای است.

گذشت که برای درمان این گونه افراد هم کافی است:

فرد در معرض خواسته‌های کور دیگران قرار گیرد و به شدت تمام سرکوب گردد؛ خواه ناخواه طرف زبان به اعتراض می‌گشاید. روشن است که پاسخ اعتراض او چیزی نیست جز تحویل دادن تعریفی که او از انسانیت دارد. بدین سان مجبور به اندیشیدن می‌گردد. با آغاز اندیشه اجباری، درمان چنین بیماری هم با تکانه شناختی ممکن می‌گردد.

حاصل این مباحث هم این شد که:

پذیرش نقش خرد در انسانیت چیزی نیست که کسی در آن تردید نماید؛ از همین رو گفتیم انسان منهای خرد، پنداری نادر و بیمارگونه است. در هر صورت نقش خرد در زندگی انسانها تردید ناپذیر است.

آن چه مهم است جایگاه خرد در انسانیت انسان است.

جایگاه خرد ارتباط مستقیمی به درک و تعریف ما از خرد دارد و در واقع درک ما از نقش خرد، ارزش متفاوتی را برای خرد به ارمغان می‌آورد.

در نگاه کلی می‌توان جایگاه خرد را دو گونه تفسیر کرد:

1ـ نقش ابزاری خرد برای ارضاء غرایز انسان؛ حاصل این نقش، باز شدن دستگاه «انسان غریزه محور» است.

2ـ نقش کلیدی خرد در رقم زدن انسانیت انسان؛ حاصل این نقش، باز شدن دستگاه «انسان خرد محور» است.

البته در این میدان، حالتهای میانه‌ای هم وجود دارد…

ناگفته پیداست که ارزش خرد در این دیدگاه‌ها بسی متفاوت است.

تعریف دوم «انسان غریزه محور» بود. در این راستا گذشت:

«شخصیت استعمارگر»، خرد را تنها ابزاری برای ارضاء غرایزش می‌پندارد.

این طبقه، سکّان اراده خود را به تمایلاتشان سپرده‌اند و جز به غرایز نمی‌اندیشند. در نتیجه تمام سکّان اراده آنان در دست امواج تمایلاتشان است و خرد در سکّان‌داری اراده آنان هیچ نقشی ندارد؛ از این رو می‌توان گفت «خردستیز» هستند.

اما از سوی دیگر در محدوده کیفیت بهتر ارضاء غرایز، از روشنگری خرد بهره می‌جویند است و این، تنها بهره اینان از خرد است و بس؛ از این رو «استعمارگر خرد» هستند.

عنوان «منطق دلم می‌خواهد» معرف خوبی برای شناخت این گونه شخصیتها است.

برای درمان این منطق هم گذشت:

با چند برخورد عملی بر اساس «منطق دلم می‌خواهد» با افرادی که چنین باوری دارند، کار این منطق ساخته است؛ زیرا حرکت بر خلاف خواسته دیگران، صدای اعتراض همه را درمی‌آورد و در مقابل همه‌ی اعتراضها، تنها یک پاسخ کافی است و آن این که «دلم می‌خواهد».

با فرض این که طرف ما چنین منطقی را پذیرفته است دو حالت پیش می‌آید:

حالت نخست تن دادن به این منطق و پذیرفتن تمامی تجاوزهای زورمندان به حریم خود.

در این حالت این منطق، خودش، خودش را نابود می‌کند؛ زیرا منطقی را پذیرفته‌ام که با إعمال آن توسط دیگران، نتیجه‌ای کاملا معکوس می‌گیرم و حاصل آن دقیقا عکس «دلم می‌خواهد» است.

در عمل این حالت خیلی دوام نمی‌آورد و بالاخره کاسه صبر لبریز می‌شود و توان تحمل پایان می‌یابد و در نهایت به حالت دوم می‌رسد.

حالت دوم هم اعتراض به نادرستی این روش است. این اعتراض، کلید اندیشیدن است و با کلید خوردن اندیشه، وارد تکانه شناختی می‌شویم.

در «نظریه عقلانیت فراگیر» در فصلی با نام «تمایلات در پرتو خرد» این چنین گذشت:

در رابطه‌ی خردورزي با احساسات و تمايلات و غرايز ممکن است دو ديدگاه را مطرح کرد:

1ـ خرد راهي به احساسات ندارد تا بتواند براي آنها روشنگري کند (استثنا احساس، از نگاه عقلاني و ممنوعيت ورود خرد به حريم عشق)؛

2ـ در پرتو خرد مي‌توان زشتي و زيبايي و درستي و نادرستي همه چيز از جمله احساسات را به تماشا نشست.

با تحقیقاتی که شد روشن شد که «خرد به حوزه احساسات راه دارد» و روشن شد که منطق دلم می‌خواهد با یک پرسش بی جواب روبروست و آن این که:

اگر واقعا خرد به حریم احساسات راه دارد پس چرا خرد از سکّان‌داری اراده حذف شود؟!

علاوه بر این گفتیم که با درنگ بر آثار و برداشتهای «انسان غریزه محور»، عمق نادرستی این تعریف از انسانیت، بیشتر از پیش آشکار می‌شود.

و نتیجه گرفتیم که:

روشن شد که دو تعریف نخست فاقد پشتوانه‌ی علمی است و علاوه بر این که تنزل شدید انسانیت را به دنبال دارد، آثار بسیار مخربی نیز بر انسانیت انسان و جامعه انسانیت به بار می‌آورد.

از همین رو به میان آمدن پای خرد، در تعریف انسانیت ضرورتی حیاتی و اجتناب ناپذیر است.

حاصل آن چه تا کنون در این سلسله مباحث گذشت این شد که:

نادیده گرفتن خرد در حقیقت انسانیت، به معنی خط بطلان بر انسانیت انسان است.

انحصار نقش خرد به ابزاری برای ارضاء غرایز و تأمین احساسات نیز ملازم است با تنزل شدید انسانیت. این تنزل آن چنان فاجعه بار است که انسان را از حیوان نیز پست‌تر و بی‌ارزش‌تر می‌کند.

تنها راه برای شناخت انسانیت این است که ویژگی عمده انسانیت را بشناسیم.

ویژگی اصلی که انسان را از سایر موجودات جدا می‌کند و او را برترین موجود دفتر هستی قرار می‌دهد، چیزی جز خرد نیست.

ویژگی خردمندیِ انسان را، همگان به راحتی وجدان نموده و اثرات آن را آشکار می‌بینیم. از این رو درک اصل این ویژگی، هرگز پیچیده و دشوار نیست.

البته این مطلب به معنی این نیست که خرد شناسی به شکل تفصیلی آن هم آسان باشد. بلکه مقصود این است که اصل خرد و نقش انحصاری و فوق العاده آن برای همگان حل شده است. نه این که همگان با مباحث بنیادین آن آشنا هستند.

انشاء الله در دو بحث مهم «دستگاه شناخت» و «راه سوم» از دو زاویه متفاوت به این مباحث بنیادین می‌پردازیم.

آن چه در بحث کنونی مهم است، آشنایی بیشتر با نقش اصل خرد در انسانیت و اثرات شگرف آن در دفتر زندگی انسان است.

عصاره آن چه گذشت این شد که با درنگ شایسته در انسانیت خود، می‌یابیم اگر خرد از صفحه وجود ما حذف شود، چیزی از انسانیت باقی نمی‌ماند.

این مطلب همان حدیثی است که ما آن را سر لوحه سایت «آشتی با خرد» قرار داده‌ایم و آن این سخن گهربار امام صادق علیه السلام است که «خرد، اساس انسانیت است» (دعامة الانسان العقل).

این کوچک‌ترین وقتی به این حدیث می‌نگرد، از عمق دیانت آسمانی اسلام مبهوت می‌شود و به آموزگارانی چون امام صادق علیه السلام مباهات و افتخار می‌کند و در مقابل سایر ادیان، آن چنان احساس سرافرازی می‌کند که می‌خواهد سر بر آسمان ساید…

در هر صورت آن چه مهم است زنده کردن بیشتر خرد در حوزه‌های زندگی است تا نقش خرد هر چه بیشتر پررنگ‌تر و عمیق‌تر و فراگیرتر گردد.

مهم‌ترین حوزه‌ای که خرد در آن تأثیرگذار است، حوزه اراده و اختیار است.

تأثیر شگرف خرد در حوزه اراده و تصمیم، حیاتی شگفت را برای انسان به ارمغان می‌آورد که از آن با حیات عقلانی یاد می‌کنیم.

حیات عقلانی علاوه بر این که نمایانگر انسانیت انسان است، زیربنای تمامی ساختارهای زندگی انسان در همه ابعاد است.

به سخنی دیگر اگر تمامی ابعاد زندگی انسان ریشه در خرد داشته باشد و از خرد تغذیه شود، شاهد شکوفایی انسانیت و جلوه گری عروس وجود خواهیم بود.

آن چه مهم است این است که سکان کشتی انسانیت به خرد سپرده شود و خردمحوری انسان را به فعلیت برسانیم.

تا کنون از «جنگ» خرد با احساسات، تمایلات و غرایز سخن گفتیم.

بر اساس مغلوبیت خرد در مقابل احساسات، انسان غریزه محور تعریف شد که از آنا با تعبیر «منطق دلم می‌خواهد» یاد کردیم.

ممکن است تقابل میان «خرد» و «احساسات» به درستی درک نگردد و این کاستی، به این توهم بینجامد که زندگی خردمندانه بسیار خشک، سرد و خالی از همه احساسات است.

روشن است که بسیاری از احساسات، لازمه‌ی انسانیت انسان است و زندگی بدون احساسات در واقع زندگی نیست.

از این رو بدون مرتفع ساختن این توهم، مباحث گذشته ناقص است.

اگر به خوبی بر مطالب پیشین درنگ کنیم، تأکید و پافشاری فوق العاده بر کلمه «سکّان‌داری اراده» را آشکارا می‌بینیم.

«سکّان‌داری اراده»، مهم‌ترین نقطه راهبردی در جنگ میان خرد و احساسات است و با غلبه یکی از این دو بر «سکّان‌داری اراده» دیگری از «سکّان‌داری اراده» حذف خواهد شد.

توضیح این که موضوع بحث، احساسات همسوی با خرد یا احساسات خنثی نیست.

با این همه، در بیشتر موارد میان خرد و احساسات تضاد در می‌گیرد.

در این صورت امکان «سکّان‌داری مشترک اراده» توسط خرد و احساسات وجود ندارد؛ از این رو خرد و احساسات، نمی‌توانند در عرض یکدیگر «سکّان‌داری اراده» را برعهده گیرند و در نتیجه جنگ و درگیری میان این دو شلعه‌ور می‌گردد.

نتیجه این درگیری هم یا «غلبه احساسات» بر خرد و مغلوبیت خرد است، و یا «غلبه خرد» بر احساسات و مغلوبیت احساسات است.

گذشت که در «منطق دلم می‌خواهد» غلبه احساسات بر خرد به معنی حذف مطلق خرد نیست؛ بلکه خرد تنها در مرحله «سکّان‌داری اراده» حذف می‌شود؛ اما در ارضاء احساسات، خرد استخدام و استعمار می‌شود.

در نقطه مقابل هم غلبه خرد بر احساسات، به معنی حذف مطلق احساسات نیست؛ بلکه غلبه خرد به معنی مدیریت احساسات توسط خرد است. این همان نکته ظریفی است که باید بر آن درنگی جدی نمود.

برای درک درست این مطلب باید توجه داشت که رابطه میان خرد و احساسات دو گونه قابل تعریف است:

حالت نخست در مرحله «سکّان‌داری اراده» است. در این مرحله احساسات در مقابل خرد عرض اندام می‌کند و تلاش می‌کند خرد را کنار زده و زمام اراده‌ی انسان را به دست گیرد. از این رابطه، با تعبیر «احساساتِ در عرض خرد» یاد می‌کنیم.

حالت دوم پس از مرحله «سکّان‌داری اراده» است؛ یعنی پس از این که احساسات را از «سکّان‌داری اراده» کنار زدیم و «سکّان اراده» را به خرد سپردیم، در این مرحله همه چیز در مقابل پرتو خرد قرار می‌گیرد و با روشنگری خرد درستی و ارزش آنها آشکار می‌شود.

یکی از این اموری که خرد به قضاوت آن می‌نشیند، خود احساسات است.

یعنی در پرتو خرد نخست بررسی می‌کنیم کدام احساسات به جا و کدام نابجاست، و حد و مرز احساسات به جا کجاست.

این احساسات دیگر در عرض خرد قرار ندارند، بلکه در طول خرد هستند؛ چرا که نخست خرد را پذیرفته‌ایم و سپس بر اساس خرد، به ارزش گذاری احساسات نشسته‌ایم.

البته باید توجه داشت که احساسات در طول خرد منحصر به احساساتی نیست که خرد، مُهر ارزش و درستی بر آنها می‌زند؛ بلکه در بسیاری از موارد احساسات، لازمه‌ی تفکیک ناپذیر خردورزی و شناخت است و اگر احساسات به دنبال خرد نباشد، آن خردورزی بی ارزش است.

پیش از این به این مطلب مهم در دو بحث اشاره کرده‌ایم از این رو برای درک بهتر این مطلب مراجعه کنید به:

1ـ نظریه عقلانیت فراگیر / انواع تبعیض در عقلانیت / تبعیض میان شناخت و آثار آن.

2ـ تولی و تبری که یکی از مهمترین آثار شناخت است.

در هر صورت احساسات در طول خرد، نه تنها قابل حذف نیست، بلکه این گونه احساسات خود تبلور خارجی خردورزی هستند. اندک نیستند محبتهایی که ریشه در معرفت و خردورزی دارند.

بی هیچ تردیدی احساسات در طول خرد، درست، ارزشمند، خوب و بسیار زیباست.

این گونه احساسات بسیار پایدارتر و قوی‌تر و تأثیرگذارتر از احساساتی هستند که در عرض خرد قرار می‌گیرند و پس از غلبه بر خرد، به تنهایی «سکّان‌دار» اراده می‌شوند.

عصاره سخن عبارت است از این که درگیری خرد و احساسات در حوزه احساساتی است که تلاش می‌کند «سکّان‌داری اراده» را به شکل کور در اختیار بگیرد. اما احساساتی که در طول خرد است خود تبلور عینی خردورزی است و بدون آن خردورزی بی نتیجه یا ناقص خواهد بود.

تا کنون دانستیم که حذف خرد از سکان اراده انسان، به معنی حذف انسانیت اوست.

آن چه اینک مهم است آن است که بدانیم حاصل خردمحوری چیست و برداشت آدمی از سفره عقل کدام است؟

همان گونه که بارها و بارها اشاره کردیم طبق اصول این سلسله نوشتار، خرد حقیقتی است روشنگر که در پرتو آن واقعیتها و حقایق شناخته می‌شود.

حاصل نخست این ویژگی خرد، ارتباط درست انسان با واقعیتها و حقایق است. از این رو گفتیم «هنر خرد، گوهر شناخت است».

پیداست چیزی که اثر آن گوهر شناخت است، خودش چه حقیقت گرانبهایی می‌باشد.

وقتی انسان به برکت خرد پا به مرحله شناخت گذارد، تعارض و تضاد میان احساسات و غرایز آغاز می‌گردد.

اینجاست که انتخاب حیاتی و تاریخی انسان، سرنوشت او را دو گونه رقم می‌زند:

حالت نخست پشت کردن به خرد و تسلیم شدن در مقابل احساسات است.

سرنوشت این گونه انسان با «غریزه محوری» رقم می‌خورد.

حالت دوم رو آوردن به نور خرد و سود بردن از روشنگری خرد است.

سرنوشت انسان «خردمحور» با این انتخاب رقم می‌خورد.

در مباحث گذشته به ویژگی‌ها و آثار غریزه محوری پرداختیم.

اینک در صدد این هستیم که با آثار خردمحوری آشنا شویم.

گزینش درست در این انتخاب سرنوشت ساز، حاصل دوم خرد را رقم می‌زند که سپردن سکان اراده به خرد است.

اینجاست که در حد توانِ خرد، واقعیتها و حقایق موجود شناخته می‌شود.

بر همین اساس، شناخت حرکت شایسته از حرکت ناشایسته نیز ممکن می‌گردد.

با فرض سکان داری خرد، تردیدی نیست که حرکتهای انسان همگی شایسته است و بر اساس واقعیتها و حقایق شکل می‌گیرد.

در این صورت با فرض «فعلیت» خردورزی (تأکید می‌شود فعلیت خردورزی)، سرزدن حرکت ناشایسته از انسان ناشدنی می‌گردد.

البته این ناشدنی آن چنان نیست که صدمه‌ای به اختیار و اراده انسان بزند؛ بلکه در اوج اختیار و اراده است.

برای درک درست این حقیقت مهم، مثالی می‌زنیم.

با عرض پوزش از همگان این پرسش را طرح می‌کنیم که آیا ممکن است انسان خردمندی مدفوع خودش را بخورد؟!

هرگز! اصلا امکان ندارد که انسان عاقل باشد و چنین کاری کند.

پرسش دوم این است که ریشه‌ی ناشدنی بودن و عدم امکان چیست؟

روشن است که ریشه این امر، زشتی شدید این کار است. چون انسان زشتی فوق العاده این عمل را می‌شناسد، هرگز دست به چنین کاری نمی‌زند.

به سخن دیگر ناشدنی شدن این کار، ریشه در عمق شناخت دارد؛ نه این که انسان قدرت چنین کاری را نداشته باشد.

شاهد این امر هم این است که کودک یا دیوانه‌ای که در این حد خرد ندارد، دست به چنین کاری می‌زند.

پس می‌توان گفت در فرض «فعلیت سکان داری اراده توسط خرد»، آدمی به همان اندازه که خردمند است، به همان اندازه هم «خطاناپذیر» می‌گردد.

البته این رابطه مهم، یعنی جدایی ناپذیری خردمندی از خطاناپذیری، مطلق نیست، بلکه مقید به اندازه و مقدار پرتو خرد اوست.

از آن جایی که ریشه این خطاناپذیری خرد است، می‌توان گفت خرد نگه دارنده و عاصم انسان از خطاست و انسان در پرتو خرد دارای «عصمت» می‌گردد.

از این حقیقت با تعبیر «عصمت آفرین بودن خرد» یاد می‌شود.

از آن جایی هم که خرد برترین موهبت الهی است، می‌توان گفت خداوند به توسط عطای خرد به انسان، انسان را از خطا باز می‌دارد و اوست که عاصم و نگه دارنده انسان از خطاها، زشتی‌ها و بدی‌هاست.

پس حاصل سوم خرد خطاناپذیر بودن و عصمت انسان در حد و اندازه خرد اوست.

البته عصمت آفرین بودن خرد تبصره‌های مهمی دارد که مهم‌ترین آنها شناخت خود خرد و احراز مصداق حقیقی خردورزی است.

در ادامه این مباحث با این تبصره‌ها آشنا می‌شویم. انشاءالله.

در سلسله مباحث پیشین با چند تعریف محتمل از انسان آشنا شدیم.

گفتیم «انسان منهای خرد»، نخستین دستآورد آن، نابودی حیات انسان در کره خاکی است و خود این حاصل، خط بطلانی آشکار بر چنین تعریفی می‌کشد.

در بحث «جایگاه و ارزش منطق دلم می‌خواهد» یا «انسان غریزه محور» هم به توضیح مفصلی گذشت که جایگاه انسان غریزه محور بسیار پست‌تر از «انسان منهای خرد» است و ارزش منفی «استعمار خرد» در انسان غریزه محور به مراتب پایین‌تر از «حذف خرد» از ساحت انسانیت است.

همچنین با توجه به دوگانگی انسان، با انسان غریزه محور و انسان خرد محور نیز آشنا شدیم.

با اندکی تأمل در آن چه گذشت جایگاه رفیع انسان خردمحور، به خوبی آشکار می‌شود؛ چرا که حذف خرد از سکان اراده انسان، به منزله حذف اصل انسانیت انسان و بر باد دادن ناموس انسانیت است.

اینک زمان آن فرا رسیده است که یک بار دیگر به این سخن وحی گوش فرا دهیم.

از امام صادق عليه‌السلام پرسيدم فرشتگان برترند يا آدميزاد؟ پاسخ داد: اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه‌السلام چنين فرموده است: به راستي كه خداوند در فرشتگان تنها خرد بدون شهوت را تركيب نمود، و در حيوانات شهوت بدون خرد را. اما در آدميزاد هر دوی خرد و شهوت را تركيب نمود. پس كسي كه خردش بر شهوتش پيروز گردد، او بهتر از فرشتگان است و كسي كه شهوتش بر خردش پيروز شود، او بدتر از حيوانات است.[1]

با این سخن گرانمایه دیگر جایی برای سخن گفتن چون این کوچکترین از ارزش و جایگاه رفیع انسان خرد محور باقی نمی‌ماند.

انسان در نگاه نخستین و نگرش سطحی، بیشتر احساساتش نمود پیدا می‌کند تا خرد او.

اما با اندکی کنکاش، به راحتی از پوسته‌ی احساسات گذر می‌کنیم و به شهود هسته‌ی زیبای خرد می‌نشینیم.

بدیهی است که برای شناخت هر چیزی باید از الفبای آن آغاز کرد.

مباحث گذشته نشان داد که «الفبای شناخت انسانیت» گذر از احساسات و رسیدن به خرد است.

تأکید کردیم که مقصود از احساسات، «احساساتِ در عرض خرد» است که برای چیره شدن بر سکان اراده با خرد سر جنگ دارد. اما «احساسات در طول خرد»، هرگز با خرد نفی نمی‌گردد، بلکه در جای خود، لازمه تفکیک ناپذیر خرد است.

تن دادن به جاذبه‌ها و دافعه‌های احساسات و تسلیم تمایلات درونی شدن، دامی است که انسان را زمینگیر کرده و پر پرواز را از او می‌ستاند. از این رو «آغاز انسانیت»، «رهایی از دام احساسات و پرواز با بال خرد» است.

مسلما این آغاز، الفبایی بیش نیست. اما با گشودن کتاب انسانیت، در برابر اقیانوسی از زیبایی‌ها و عجایب قرار می‌گیریم که آدمی را شگفت زده می‌کند، آن هم اقیانوسی که کرانه‌ای برایش متصور نیست.

در حقیقت، سیر تکاملی بی پایان انسان تنها و تنها با الفبای یاد شده، یعنی گذر از دام احساسات و پرواز با بال خرد رقم می‌خورد.

با پذیرفتن نقش خرد در انسانیت انسان، دفتر «عقلانیت» انسان هم گشوده می‌شود.

انشاءالله با پایان «الفبای انسانیت» و در ادامه همین سلسله نوشتار با «الفبای عقلانیت» هم آشنا می‌شویم.

اما بسیار به جاست که در پایان الفبای انسانیت چند مطلب یادآوری شود که در جای مناسب مشروحا به آن می‌پردازیم.

خرد محوری آغازی است برای کمال بی پایان انسانیت که سکان داری خرد نخستین مرحله آن است.

کرانه این مرحله، محدوده شگرفت روشنگری خرد است.

اما در پرتو روشنگری خرد، نخست با «مبدأ خرد» یعنی خورشید فروزنده چراغ خرد آشنا می‌شویم.

خورشید فروزنده چراغ خرد جز خداوند یکتا و بی‌همتا نیست.

دومین برکت این آشنایی گشودن دروازه اموری فراتر از دامنه روشنگری خرد است.

این دروازه، همانی است که از خود «خورشید فروزنده خرد» سرچشمه می‌گیرد که از آن با تعبیر «وحی» یاد می‌شود.

در نتیجه با شناخت وحی و ایمان به آن، محدودیت خرد جبران می‌گردد و بی پایانی اقیانوس شناخت تضمین می‌گردد.

اینجاست که سکان داری خرد تکامل یافته و سر از سکان داری ایمان به مبدأ خرد و وحی در می‌آورد.

بسیار به جاست برای سکان داری ایمان مثلی بیاوریم.

فرض کنید دانشمندترین دانشمندان را که در امانتداری و دلسوزی سرآمد همگان است، می‌شناسیم.

در این فرض اگر پدری تربیت علمی کودک با استعدادش را به چنین دانشمندی بسپارد، آیا رشد علمی این کودک را می‌توان با دیگران مقایسه کرد؟! آیا این کودک نیازی به تحصیل در مدرسه روستایش دارد؟! و آیا…

این تنها مثلی بود که اصل سکان داری ایمان را به تصویر کشد. اما خدایی را که دانایی و توانایی او بی انتهاست و ارحم الراحمین است، چگونه می‌توان با چنین دانشمندی مقایسه کرد؟!

به برکت خرد محوری، با مرحله دوم تکامل انسانی، یعنی «ایمان محوری» و سکان داری اراده انسان، توسط خداوندی که مبدأ خرد است آشنا می‌شویم.

با «ایمان» آوردن به خداوند خرد، کودک خرد در آغوش پر مهر او، چشم باز می‌کند و جلوه‌هایی از «زیبایی» خورشید فروزاننده خرد را به تماشا می‌نشیند.

چنین است که پای «محبت» مبدأ همه زیبایی‌ها و خوبی‌ها به خانه دل گشوده می‌شود.

این محبت رشد کرده و در دل ریشه می‌دواند تا آن جا که همه خوبی‌ها و زیبایی‌ها در مقابل آفریننده زیبایی‌ها رنگ می‌بازد و تنها او می‌ماند که بر دل و جان حکومت و فرمانروایی می‌کند.

بدین سان تکاملی دیگر رقم می‌خورد و آن «سکان داری محبت» است.

هنگامی که سکان دل با کمند محبت خداوندی که مبدأ خرد است به چرخش افتاد، دیگر جز او نمی‌بیند و جز خواسته او نمی‌خواهد، به آن جا  می‌رسد که «از تو به یک اشارت از ما به سر دویدن»!

این همان «فنا شدن مُحِب در محبوب» است، اما فنایی است خود خواسته که ریشه در اراده دارد و با روشنگری خرد آغاز یافته است.[1]

دم زدن از کم و کیف مرحله سکان داری، محبت برای کسانی که در خم نخستین کوچه از راه مانده‌اند، هرگز روا نیست. تنها حاصل امثال من، عرق شرم است و آه حسرت!

نقطه پایان الفبای انسانیت، «خردمحوری» است که بیانگر سیر انسان «از احساسات تا خرد» است.

اما انسانیت هرگز متوقف نمی‌گردد. بلکه با سرمایه عقلانیت همچنان به تکاملش ادامه می‌دهد.

به خواست و یاری الهی این سلسله نوشتار، با «الفبای عقلانیت» ادامه می‌یابد و سیر «خرد تا ایمان» را ترسیم می‌کند.

سپاس خدای را که شناخت انسانیت ـ‌البته در حد الفبای آن‌ـ به شکل مختصر تدوین یافت. اما باید توجه داشت که تفاوتهای «منطق دلم می‌خواهد» با «منطق خردورزی» سر دراز دارد و ما اندکی از بسیار را آوردیم. اگر خداوند یاری کند سایر تفاوتهای عمده را در جدولی مقایسه تقدیم خواهیم کرد. انشاء الله.

در دست تدوین