در نگاه کلی منابع وحیانی در دو طبقه جای می‌گیرند:

1ـ منابعی که با نخستین نگاه از همه جهات (صدور، دلالت و جهت) روشن و آشکار هستند. (بیّن)

2ـ منابعی که با نخستین نگاه دست کم از یکی از جهات (صدور، دلالت و جهت) روشن و آشکار نیستند. (غیر بیّن)

بدیهی است که فهم منابع دسته‌ی نخست، تنها نیازمند توجه و التفات است و بس؛ اما دسته دوم به صرف توجه و التفات، کاملا قابل فهم نیستند؛ از این رو باید برای استخراج واقعیت امر (اعم از صدور یا حجیت و نصوصیت یا ظهور و…) دست به کار شد.

فرآیندی که به استخراج آن چه در منابع وحی است می‌انجامد، همان استنباط است، و ابزار استنباط هم چیزی جز خرد نیست.

مسلما با حذف استنباط که روح آن حذف خرد است، از یک سو دست ما از بسیاری از حقایق وحی کوتاه خواهد شد و از سوی دیگر پای قرائتهای عوامانه به دین گشوده خواهد شد.

این فاجعه در واقع تهاجم به مهمترین اساس دین است که از آن با تعبیر «منطق نص حدیث» یا «نص‌زدگی» (نص‌گرایی جمودانه) یاد می‌کنیم.

«نص‌زدگی» در ادیانی چون مسیحیت پیشینه دارد و از سوی برخی از گروه‌های آنان طرفداری می‌شود.

«نص‌زدگی» در سنیان نیز پیشینه‌ای دیرینه و آشكار دارد و می‌توان آن را در حنبلی‌ها و فرقه‌ی ظاهریه (سلفیه‌ی فعلی) در قالب دفاع از پیامبر صلی الله علیه و آله (و نیز شاید مرجئه در دوران ائمه علیهم السلام)[1] دید.

این منطق در طول تاریخ به شكلی به شیعه نیز راه یافته است و به ایجاد نسخه‌ی «نص‌زدگی» شیعی با نام «اخباریون» انجامیده است.[2]

در حال حاضر، تهاجم «نص‌زدگی» چه نسخه‌ی شیعی آن و چه نسخه‌ی سنی آن، مطرح است و اولویت پرداختن به آن مسلم است. اما از آن رو كه تهاجمهای نسخه‌ی شیعی «نص‌زدگی»، از درون خود شیعه است، خطر آن بیشتر احساس می‌شود (این امر همان افزوده شدن اولویت از منظر كانون است). اما مبانی «نص‌زدگی» از سنیان، به استثنای برخی از شبهات آنان، مانند شبهاتی كه در توحید دارند، در این پایه از اهمیت نیست؛ به همین دلیل توحیدگرایی قشری را كه همان نسخه‌ی سنی «نص‌زدگی» است جداگانه بررسی می‌نماییم.

بنیاد «نص‌زدگی» عبارت است از:

۱- اصالت دادن به وحی

۲- انحصار وحی در مدلول نص الفاظ یا دلالت مطابقیه (آن هم با دید عوامانه)، و نفی هر چه غیر آن باشد؛

۳- تصور تعارض میان وحی و عقل

۴- نتیجه‌ی این تعارض به حاشیه راندن عقل در سه سطح است؛

4.1- حذف پنهان خرد با انحصار روشنگری عقل به درک مدالیل بسیط (مدلول مطابقی لفظ واحد)

4.2- حذف صریح عقل از دایره‌ی فروع دین (و به تعبیر دقیق‌تر حذف عقل پس از شناخت حجت)؛

4.3- حذف صریح عقل از تمامی دایره‌ی دین تا آن جا که اجتماع ضدین هم می‌تواند اثبات شود؛

البته از آن جایی كه اتهام «نص‌زدگی» از جبهه‌های گوناگونی شلیك می‌شود، باید دید كه: مرز دقیق «نص‌زدگی» كجاست؟ پاسخ این پرسش را انشاء الله مباحث آینده می‌بینیم.

بحث تفصیلی اعتدال­گرایی بخشی از مباحث «الفبای عقلانیت» است. در مباحث یاد شده با چند تفسیر آن آشنا خواهید شد. انشاءالله.

در یک اشاره کوتاه باید گفت اعتدال­گرایی به معنی «وضع الشیئ فی موضعه» (نهادن هر چیزی در جای مناسب خود)، همان تبلور عقلانیت است؛ با این تفاوت که عقلانیت در حوزه شناخت است اما عدالت و اعتدال در حوزه تطبیق شناخته شده‌ها در حوزه عمل است.

اما اعتدال­گرایی به معنی حد وسط در هر چیز، به معنی حذف پنهان خرد است.

عقل‌گریزی در قالب اعتدال‌گرایی یکی از تهاجمات ساختاری خطرناک است.

بها دادن به محبت و حتی اوج در آسمان شور و شوق، اگر در معرفت و شناخت ریشه داشته باشد، از مصادیق آثار عقلانیت و خردورزی است و از ارزشی فوق العاده برخوردار است، هر چند این شور شوق در آسمان ایمان به امور فراعقلی، به پرواز درآید.

اما بها دادن به عشق با حذف معرفت از آن، همان حذف عقل است.

حذف عقل در پوشش عشق‌گرایی شکلهای گوناگونی پیدا کرده است:

منطق «پای استدلالیان چوبین بود» یکی از مظاهر قدیمی عشق‌گرایی است.

اما در ادوار مختلف با منطق «دلم می‌خواهد» پای هواپرستی افسار گیسخته و احیانا بسیار بی‌پرده به میان آمده است. پوچی زندگی در عصر حاضر نیز شکل رسواتری به این منطق داده است. این منطق نیز یکی از مظاهر عشق‌گرایی است.

عشق‌گرایی یکی مظاهر حذف عقل است و از تهاجمات ساختاری شمرده می‌شود.

یکی از مسائلی که در دورانهای اخیر زیاد مطرح شده، مسئله شورا و عقل جمعی است. شورا و عقل جمعی با رأی گیری تحقق می‌یابد. دمکراسی دنیای کنونی به حسب ظاهر بر این امر استوار است.[1]

ظاهر این امر بسیار گول زننده است. عده‌ای هم در دفاع از آن به برخی از منابع وحی استناد می‌کنند. از نظر فضای اجتماعی نیز رأی گیری و عقل جمعی آن چنان پذیرفته شده است که خدشه در آن بسیار دشوار است.

با این همه در هر تحقیق علمی نیازمند شفاف سازی هستیم. شاید برخی از قرائتهای عقل جمعی و رأی گیری در شرایط خاصی قابل دفاع باشد، اما متأسفانه عقل جمعی به شکل مطلق قابل دفاع نیست.

توضیح این که یکی از تفاوتهای شورا و مشورت این است که در مشورت، مشورت گیرنده پس از مشورت گرفتن خود تصمیم می‌گیرد. از این مسئولیت تصمیم گیری و به تبع آن پاسخگویی در مقابل عملکرد، برای شخص حقیقی تعریف می‌شود.

اما در شورا و پس از رأی گیری، هیچ شخص حقیقی پاسخگویی ندارد. پاسخگویی شخصیت حقوقی نیز آن چنان ابهام دارد که راه برای فرار از هر گونه مسئولتی باز است.

آن چه بدان اشاره کردیم تنها یکی از مشاکل علمی عقل جمعی است. ولی این قصه سر دراز دارد که مجال طرح آن نوشتار پیش روی شما نیست.

به نظر می‌رسد عقل جمعی و شورا (به تبع آن دمکراسی و رأی گیری) شکلی از عقل گریزی پنهان است و در تهاجمات ساختاری جای می‌گیرد.

در حال حاضر آنچه به عنوان «حذف پنهان وحی» مطرح است، به فلسفه‌ی اسلامی نسبت داده می‌شود. روشن است كه این ادعا نیاز به ارایه‌ی مستند دارد كه انشاءالله در جای خود خواهد آمد. اما اینك برای كاستن از بزرگی این ادعا، به توضیح اندكی در دو گام بسنده می‌نماییم:

الف‌ـ مراد از فلسفه‌ اسلامی چیست؟

پا را اندكی فراتر بگذاریم، آیا می‌توان گفت فیزیك اسلامی، ریاضیات اسلامی، نجوم اسلامی؟[1] برای روشن شدن این امر باید بررسی نمود برای «علم اسلامی» چند معنا متصور است؟ و در اینجا چه معنایی از آن اراده شده است؟

در این كه فلسفه‌ی غیر اسلامی وجود دارد، تردیدی نیست؛ اما سخن در «فلسفه»ای است كه «اسلامی بودن» را یدك می‌كشد.

اگر توانستیم برای فلسفه به شكل عام آن، هویتی مستقل قایل شویم (كه چنین است)، و آن هویت، طبق ادعا متكی بر استدلال و برهان منطقی (و عقل اصطلاحی) باشد (كه باز هم چنین است) نوبت به گام دوم می‌رسد:

ب‌ـ آیا تضادی میان عقل اصطلاحی (و به تبع آن فلسفه) و وحی (و به تبع آن دین) وجود دارد؟

رابطه‌ی فلسفه‌ی متكی بر برهان با دین متكی بر وحی چیست؟ انطباق صد در صدی، یا عدم انطباق كامل، و یا عدم انطباق جزئی؟

عدم انطباق جزئی، در نظر اولیه قابل تردید نیست؛ سخن در دو چیز است: 1ـ مرز عدم انطباق و 2ـ تطابق نظر تحقیقی با نظر اولیه و عدم تطابق آن؛ اینجاست كه مسأله‌ی تعارض «عقل با وحی» و به تبع آن «فلسفه با دین» پیش می‌آید.

اینك به حساس‌ترین نقطه رسیده‌ایم كه نوع تهاجم در این نقطه شكل می‌گیرد؛ در این نقطه دو نظریه وجود دارد و به تبع آن به بقیه‌ی مسایل متفرع بر آن از دو منظر نگریسته شده است:

1. منظر نخست، عدم پذیرش تعارض واقعی است، با این بیان كه: منشأ تعارض «عقل با وحی» چیزی نیست جز «جمود بر الفاظ»؛ پس مشكل اصلی تضاد، تضاد میان «نص‌گرایی» و «عقل‌گرایی» است و نه تضاد میان وحی و عقل.
2. منظر دوم، پذیرش تعارض واقعی است؛ بر این اساس است كه برخی از صاحب نظران، «فلسفه و عرفان و شریعت را به زوایای مثلث تشبیه كرده‌اند كه هر گاه بر یكی افزوده شود از دیگری كاسته می‌شود»؛ بدین معنا كه این سه به شكل كمال و تمام با یكدگر قابل اجتماع نیستند.

اگر 1ـ اسلامی بودن را برای فلسفه (و سایر علوم) تعقل كردیم، و 2ـ منشأ تعارض عقل با وحی را جمود بر الفاظ دانستیم، در این صورت:

مخالفت با عقل اصلاحی (به تبع آن فلسفه) یعنی مخالفت با حقیقت (كه در فلسفه‌ی اسلامی تبلور یافته است)؛ كانون این تهاجم بر حقیقت (كه طبق ادعا، فلسفه‌ی اسلامی است) چیزی نیست جز «نص‌گرایی جمودانه».

اینجاست كه از نظر دقت علمی چاره‌ی نداریم جز تغییر و تبدیل عبارت «تعارض عقل و وحی» و همچنین «فلسفه و دین»، و باید به جای آن بگوییم «تعارض عقل و نقل» و یا «تعارض ادله‌ی قطعیه با ادله‌ی ظنیه».

این همان منظر نخست است.

ولی اگر 1ـ اسلامی بودن فلسفه را (همانند سایر علوم) نپذیرفتیم، و یا 1/2ـ تعارض واقعی میان عقل و وحی را پذیرفتیم، 2/2ـ منشأ تعارض را مدلول واقعی میراث وحی دانستیم و نه جمود بر الفاظ.

این همان منظر دوم است.

در این صورت:

اولا مخالفت با وحی یعنی مخالفت با حقیقت (كه در دین تبلور یافته است)؛ كانون این تهاجم بر حقیقت نیز (كه طبق ادعا وحی است) چیزی نیست جز «عقل گرایی»؛

و ثانیا کاربرد «تعارض عقل و نقل» و یا «تعارض ادله‌ی قطعیه با ادله‌ی ظنیه» به جای «تعارض عقل اصطلاحی و وحی» و همچنین «فلسفه و دین»، در واقع تحریف پنهان وحی به شکل کلی آن است.

بر اساس همین تحریف پنهان نیز تمامی منابع دینی متعارض با فلسفه، تأویل و توجیه می‌شود. این نیز مصداق تحریف وحی است که البته چندان هم پنهان نیست.

تفصیل این مباحث در مجال خودش خواهد آمد. انشاء‌الله.

نتیجه‌ی شبهه افكنی‌های عقل‌گرایی جدید، حذف صریح وحی است.

پایگاه این شبهات برخی از روشنفكرنمایان و جوامع دانشگاهی می‌باشند و از جبهه‌هایی مانند پلورالیسم (تكثر گرایی)، سكولاریسم (انسان گرایی)، مدرنیسم و… صورت می‌گیرد.

هر چند اهمیت این گونه شبهه افكنی‌ها بر كسی پوشیده نیست؛ اما با این پندار كه پایگاه اصلی آن لاابالی‌گری است، آن چنان كه باید و شاید به مبانی علمی آن پرداخته نشده است. بنا بر این نباید از اولویت آن غافل بود.

حذف مفسر معصوم وحی با پوشش سنت گرایی همانند قرآن‌گرایی دارای دو نسخه سنی و شیعی است. همچنین دارای اشکال حذف آشکار و پنهان است.

حذف مفسر معصوم وحی قالبهای متفاوتی دارد. از جمله:

الف‌ـ تعهد اجتماعی که با الزام آوری بیعت توجیه می‌شود

ب‌ـ حجیت ذاتی اجماع که با بلوغ سیاسی جامعه توجیه می‌شود

ج‌ـ برخی از قرائتهای اتحاد سنی و شیعه

د- برخی از قرائتهای «لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِیرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ»

انشاء الله عناوین شمرده شده، در مجال مناسب به تفصیل بیان خواهد شد.