در تعريف شخصيت مسلما پاي انسان به ميان مي‌آيد؛ البته نه انسان خالي، انسان با تمام وابستگي‌هايش از جمله وابستگي‌هاي اجتماعيش.

مي‌توان در تعريف شخصيت گفت: شخصيت مجموعه‌اي است از تمام ويژگي‌هاي بادوام و منحصر به فرد که شامل توانايي‌ها، باورها، واکنشهاي هيجاني، سبکهاي شناختي، منش، اخلاقيات و در يک کلمه تمام جنبه‌هاي رفتار انسان را در بر مي‌گيرد.

هر چند شخصيت با دوام است، اما ثابت و غيرقابل تغيير نيست، بلكه با توجه به موقعيت مي‌تواند تغيير يابد.

شخصيت هر کسي در رفتار و احساسات و… نمود پيدا مي‌کند و در معرض قضاوت ديگران نيز قرار مي‌گيرد.

بسياري‌ از ما هنوز شخصيت‌ خود را نمي‌شناسيم‌ و از جايگاه کنوني و آينده مناسب خود بي‌اطلاع هستيم. اگر ما با شخصيت خود کاملا آشنا باشيم ممکن است تجديد نظرهاي کلي در شيوه و هدف زندگي خود پيدا کنيم.

همچنين شناخت‌ تيپ‌ شخصيتي‌ ديگران‌ به‌ ما كمك‌ مي‌كند راحت‌تر با آنها ارتباط‌ برقرار كنيم‌ و درگيري‌ خود با آنها را به‌ حداقل‌ برسانيم‌.

از اين رو شناخت و آشنايي با شخصيت خود و ديگران يک ضرورت زندگي است.

عناصري که در تکون شخصيت فرد دخالت دارند بسيار متفاوتند. از جمله آنها 1ـ کنشهاي اجتماعي، 2ـ پديده‌هاي فرهنگي شامل هنر، ادبيات عاميانه، ارزش‌ها، عقايد مذهبي، عقايد ملي، آداب و رسوم و… 3ـ محيط زيستي و….

اما مهمترين عنصر تأثيرگذار در شکل گيري شخصيت، هويت و کيستي فرد است.

اگر هويت فرد به درستي شکل نگيرد يا فرد دچار پراکندگي هويت باشد، دچار پراکندگي شخصيت نيز مي‌گردد. از اين رو شخصيت بهنجار نيازمند شکل گيري هويت مناسب است.

بر اين اساس مي‌توان گفت شخصيت هر فرد در درجه نخست در گرو هويت او است.

احيانا نابهنجاري شخصيت به بحران شخصيت هم منتهي مي‌رسد.

گفته شده است بحران‌ شخصيتي‌ هنگامي‌ به‌ وجود مي‌آيد كه‌ آدم‌ها از ويژگي‌هاي‌ غالب‌ شخصيتي‌ خود خسته‌ مي‌شوند و آنها را تكرار مي‌يابند، اما از سوي‌ ديگر توانايي‌ تغيير شخصيت‌ خود را هم‌ ندارند.

و نيز گفته شده است که بحران‌ شخصيتي‌ معمولا با بازگشت‌ شخص به‌ زندگي‌ اول‌ يا حل‌ شدن‌ او در زندگي‌ دوم‌ تمام‌ مي‌شود. اما اين‌ امكان‌ هم‌ وجود دارد كه‌ فرد هميشه‌ در اين‌ برزخ‌ باقي‌ بماند و از زندگي‌ خود عذاب‌ ببرد.

گفتيم  شخصيت هر فرد در درجه نخست در گرو هويت او است. از اين رو چه براي شناخت شخصيت خود و ديگران چه براي عدم ابتلا به بحران شخصيت در درجه نخست نيازمند اين هستيم که بدانيم کيستيم و چه هويتي داريم.

در فصل پيشين سخن از ضرورت هويت شناسي براي شناخت شخصيت به ميان آمد. اما ضرورت و اهميت هويت شناسي به اين جا ختم نمي‌شود.

بحث هويت بسيار مهم است و در رشته‌هاي مختلف، از جمله علوم انساني جايگاهي بس خطير دارد؛ هم در روانشناسي عمومي و روانشناسي اجتماعي (مطالعه رفتار فرد) و هم در جامعه شناسي (مطالعه رفتار اجتماعي انسان) و هم در مردم شناسي (يا انسان شناسي فرهنگي که به مطالعه رفتار فرهنگي مي‌پردازد) اين بحث از مباحث محوري و زيربنايي است.

نقش و جايگاه مباحث هويت و شخصيت به اندازه‌اي است که آن را مفهوم بين رشته‌اي و محوري دانسته‌اند که مي‌تواند در سطوح مختلف نظير نخ تسبيح نقش وحدت بخش داشته باشد.

متخصصان در تمام پس زمينه‌ها ، به طور فزاينده‌ای به تأثير ديدگاه مفهوم «خود» به عنوان عنصر محوری و حياتی برای شناخت افراد و رفتارهای آنها رسيده‌اند.

از سوي ديگر برخوردار بودن از هويت قوي، پيش شرط ضروري توانايي عمل و كارآيي افراد بشمار مي آيد. پژوهشگران دريافته‌اند که آن‌هايي که به يک هويت، تعهد قوي مي‌سپارند، در مقايسه با بقيه، شادتر و سالمترند.

از سوي ديگر بحث هويت يک بحث علمي صرف نيست؛ بلکه بحث زنده‌اي است در سرتاسر زندگي با آن سر و کار داريم تا آن جا که ممکن است گفته شود بذر هويت همراه با انسان متولد مي‌شود و يا اين که در همان ماه‌هاي نخستين زندگي تکون مي‌يابد. اما فرايند هويت‌يابي معمولا تا سن‌ چهل‌ سالگي‌ طول‌ مي‌كشد به‌ فرايند «جستجو به‌ دنبال‌ خود» مشهور است‌.

با تأمل در اشارات کوتاهي که گذشت به راحتي مي‌توان جايگاه بلند اين بحث را دريافت.

در بحث هويت در آينه وحي به نگاه ويژه وحي به این مسئله پرداختیم و يک مصداق از عظمت فوق العاده نظام علمي دين را تماشا کردیم.

از ميان تمام ابعاد و ويژگي‌هاي انساني، «خود» از پيچيده‌ترين و غير قابل لمس‌ترين مفاهيم مي‌باشد.

خود، واقعي‌ترين جنبه‌ي تجربيات شخصي مي‌باشد و فرد از طريق آن دنياي اطراف خود را درک، تصور و ارزيابي مي‌کند.

هويت، نظريه روشن درباره خود به عنوان عامل منطقي (عاملي که بر اساس عقل عمل مي کند) است که بر اساس آن مسووليت اعمال را مي‌پذيرد و مي‌تواند آنها را توضيح دهد.

کارکرد هويت را ايجاد هماهنگي ميان تصور فرد از خودش به عنوان يک فرد بي‌نظير و داراي ثبات از يک سو و تصور ديگران از سوي ديگر مي‌دانند.

برخي گفته‌اند هويت از امتزاج خودپنداره‌هاي خصوصي (در چهار مرحله پيش از نوجواني) و اجتماعي (همخواني و انطباق خودپنداره با تصور ديگران از شخص) سرچشمه مي گيرد و احساسي کامل از هويت پديد مي‌آيد.

و نيز گفته شده است که ارکان هويت دو احساس است: حس تعلق به ديگران و حس مجزا بودن از ديگران.

چرا که بخشي از هويت داراي ويژگي تغيير ناپذيري (سكون) است که معيار ثابتي است كه اصل «تغيير در من» با آن توجيه مي‌شود و بخشي ديگر ويژگي تغيير و تحول است. البته هر دو بخش شامل دو ويژگي عمومي بودن با ديگران و تفاوت از ديگران هست.

از آن جايي که تفاوت است که تمايز را نشان مي‌دهد، گفته شده است هويت در معناي عام خود به مشخصه‌هايي گفته مي شود كه كسي را از كسان ديگر متمايز مي‌سازد. 

گفتيم بذر هويت با انسان متولد مي‌شود و يا در آغاز زندگي انسان تکون مي‌يابد. در اين مسئله که عوامل بسيار متنوعي در هويت انساني نقش ايفاء مي‌کنند، هيچ ترديدي وجود ندارد؛ اما بحث اساسي اين است عنصر اصلي در ساخت هويت کدام است؟
در اين راستا نظريات متفاوتي وجود دارد که تنها به چند سرفصل از آنها اشاره مي‌کنيم:
1)    نظريه بيولوژيک: عوامل ژنتيکي مسئول شخصيت است.
2)    نظريه رفتاري: شخصيت حاصل تعامل بين فرد و محيط (رفتار قابل مشاهده) است.
3)    نظريه روان- پويشي: ذهن ناهشيار (ناخودآگاه) و تجربيات کودکي شخصيت‌ساز است. اما با دو ديدگاه فرعي متفاوت:
i.    نظريه مرحله رواني ـ جنسي از فرويد
ii.    نظريه مراحل رشد رواني-اجتماعي از اريکسون
4)    نظريه انسان گرايانه: تجربيات فردي در رشد شخصيت تأثير دارد.

با نگاه‌هاي متفاوت مي‌توان هويت را از چند بعد طبقه‌بندي کرد. با تأمل شايسته در اين تقسيمات مي‌توان نيم نگاهي هم به دقت و ارزش نظريه‌هاي ياد شده در بحث پيشين داشت. برخي از اين تقسيمات عبارتند از:
1)    هويت عمومي و خصوصي
گفته مي‌شود هويت داراي دو بخش جداگانه است:
مسلما بخشي از هويت هر فردي مختص خود اوست و همين بخش است که تفاوت را، به عنوان رکن مهمي در تعريف هويت مطرح ساخته است. اين بخش «من» را با ديگري جدا مي‌کند.
اما بخشي ديگري از هويت در همگان يکسان است؛ چرا که اگر اين يکساني نباشد، مقايسه هويت اين فرد با آن فرد معني و مفهومي ندارد؛ مثلا از منظر هويت انساني مي‌توان دو فرد را با هم مقايسه نمود، اما از اين منظر، مقايسه يک فرد با يک قطعه چوب معني ندارد. اين بخش از هويت همان وجه مشترک ميان مجموعه است.
2)    هويت ثابت و سيال
هر چند شخصيت افراد نسبتا پايدار است، اما اين مطلب هرگز به معني تغيير هويت نيست؛ چرا که هويت انسان همانند ظاهرش، در طول زندگي تغييرات گسترده‌اي پيدا مي‌کند؛ از همين روست که بحث روانشناسي رشد مطرح شده است. از اين منظر هويت سيال است و نه ثابت.
هويت سيال، رشد هويت و حرکت حقيقت طلبي را توجيه مي‌کند.
اما در تمامي مراحل رشد، «من» ثابت است و اين «من» است که از مراحل مختلفي با موفقيت و يا شکست گذشته است. از اين منظر فرد علاوه بر هويت سيال، داراي هويت ثابتي نيز هست.
3)    هويت فردي و اجتماعي
هنگامي فرد بدون در نظر گرفتن نقشي که در جامعه دارد، زير زره‌بين مطالعه قرار گيرد، اين همان نگاه روانشناسانه است که از هويت فردي سخن مي‌گويد.
هويت فردي خود ابعاد و لايه‌هاي متفاوتي دارد مانند:
•    هويت فيزيکي جسماني
•    هويت اعتقادي
•    هويت اخلاقي
•    هويت عاطفي و احساسي
•    هويت رفتاري
•    هويت شغلي
•    …
اما هنگامي که ارتباط اين فرد با ساير اعضاي مجموعه‌هايي که عضو آن است ملاحظه شود، اين همان نگاه جامعه شناسانه است که هويت اجتماعي فرد را مورد بحث قرار مي‌دهد.
هويت اجتماعي نيز با توجه به انواع علايق فرد به مجموعه‌هاي متفاوت بسيار متنوع است؛ مانند:
•    هويت صنفي و حرفه‌اي
•    هويت گروهي و جمعي
•    هويت قومي
•    هويت نژادي
•    هويت تباري
•    هويت زباني
•    هويت طبقاتي
•    هويت جنسي
•    هويت سياسي
•    هويت فرهنگي
•    هويت ملي
•    هويت منطقه‌اي
•    هويت جهاني
•    هويت ديني
•    هويت انساني
روشن است که ترکيب لايه‌هاي هويت فردي با جوامع، هويتهاي اجتماعي ديگري را مي‌آفريند؛ مانند هويت اسلامي ايراني.
البته هويت کلي و مطلق برآيند و محصول تعامل مجموعه اين ابعاد، لايه‌ها، دايره‌ها و اقسام است.

از موفقيت در مراحل رشد هويت، با تعبيراتي چون احراز هويت، هويت‌يابي و… ياد مي‌کنند. احيانا در تعريف هويت موفق به آثار آن هم اشاره مي‌شود؛ مانند شکل گيري هويت، يک پارچگي هويت، تعادل ميان وحدت با خود (استقلال فکري) و حضور در ديگران (توانايي ارتباط با جامعه) و….

بحران هويتي به معني دست نيافتن به هويت خويش است که آثار منفي آن اندک هم نيست.

از آن جايي که هويت داراي دو بعد فردي و اجتماعي است، بحران هويت هم در هر دو حوزه رخ مي‌دهد.

بحران هويت فردي، ناشي از شکست در گذر از مرحله‌اي به مرحله ديگر است، و بحران هويت اجتماعي ناشي از عدم تعادل ميان خود مستقل در ميان اجتماع است.

آثار بحران هويت فردي و اجتماعي فراوان است که به برخي از آنها اشاره مي‌شود:

• ناتواني در ارزيابي ارزشهاي گذشته
• ناتواني در کسب ارزشهاي جديد
• بي برنامگي در زندگي
• غفلت از فرصت ها
• مسؤوليت گريزي
• دل مشغولي هاي بي ارزش
• تقليد کورکورانه از ديگران
• ترجيح انتظارات ديگران بر واقعي بودن و همرنگ شدن با آنها
• عدم تطبيق با تغييرات
• از خودبيگانگي (احساس عزلت و تنهايي، تمناي رابطه صميمانه و نزديک ولي دشواري در دستيابي بدان، احساس سرگشتگي، نقصان در احساس معني‌دار بودن و جهت‌دار بودن زندگي و احساس هويت نامشخص و پراکنده)
• اعتياد به مواد مخدر به صورت تکيه گاه رواني
• بزهکاري
• اختلالات رواني و رواني فيزيولوژيکي (واکنشهاي اضطراب، افسردگي نوجوانان، خودکشي)
• فروپاشي و از هم گسيختگي اجتماعي شامل اين ويژگي‌ها:
• افزايش رذيلتهاي اخلاقي
• خشونت در ارتباطات فردي
• قطع ارتباط با نخبگان
• شکاف عظيم بين نسلي
• …

با توجه به ابعاد متعدد و متفاوت هويت، بحرانها نيز قابل تقسيم و طبقه‌بندي هستند:
1)    بحرانهاي مقطعي
اين گروه از بحرانها به در دوره خاصي از مراحل رشد اتفاق مي‌افتند که مهمترين آنها بحران جواني است.
2)    بحرانهاي عمومي
بحران هاي عمومي ممکن است در هر مرحله‌اي، در سطح فردي يا در مقياس اجتماعي، اتفاق افتد.
البته با توجه به حساسيت مرحله جواني و ويژگي‌هاي آن، از يک سو بحران‌هاي فکري و ذهني آنان به کل جامعه سرايت مي کند و از سوي ديگر شتاب بحران‌هاي عمومي در ميان جوانان زياد است.
از نگاه کلان مي توان بحران ها را به سه نوع عمده تقسيم کرد : 
•    بحران‌هاي انساني 
•    بحران‌هاي انسان معاصر 
•    بحران‌هاي منطقه‌اي