«دین» مورد نظر در این نوشتار ـ‌یعنی دینی كه قابل دفاع عقلانی است‌، تنها دینی است كه بر اصول اولیه‌ی زیر استوار است:

• خداوند حقیقتی است واقعی و نه ساخته‌ی اندیشه‌ی بشر؛
• او بی‌نیاز مطلق است و احتیاجی به چیزی ندارد؛
• هرگز گرد جهل و نادانی بر دامن كبریایش ننشیند؛
• ظلم، بیهودگی و بازیچه گری در او راه ندارد؛
• هدف او از آفرینش، سود ماست و نه سود خود او؛
• دین برنامه‌ای مدوّن برای رساندن بشر به آن هدف مقدس است؛
• در دوران كنونی، این برنامه‌ی مدوّن منحصر به اسلام است؛
• یكی از عناصر مهم در ابلاغ رسالت، خطا ناپذیری است، اعم از ابلاغ آن توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و تفسیر آن به وسیله‌ی امامان علیهم السلام؛
• اسلام حقیقی تنها در یك فرقه (فرقه‌ی ناجیه) متبلور است؛
• فرقه‌ی ناجیه منحصرا بر شیعه دوازده امامی امكان انطباق دارد.

به باور این بنده (كه هدف پروژه نیز بیان مستندات این باور است)، دینی كه بتوان صد در صد از عقلانیت آن دفاع كرد، منحصر به «اسلام كامل» است، و اسلام واقعی نیز در «تشیع» متبلور است، و استمرار حیات تشیع حقیقی را نیز جز در «حوزه‌های علمیه» (با تمام كاستی‌های بسیار تلخ و فاجعه بار آن) نمی‌توان یافت.

اصول اساسیِ دین اسلام كامل عبارتند از:

1 و 2) عقل و وحی (إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَئِمَّةُG وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ…)[1]

با توجه به اين که: ميراث وحي نيز كتاب و عترت است (إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّی يَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ…)[2] می‌توان نتيجه گرفت که:

3) عِدلِ تفكيك ناپذير وحی، يعنی عترت، همان مفسّر معصوم وحی (كتاب) است

بنا بر این، پشتوانه‌ی فریاد عقلانیت دین، در تمامی كرانه‌های جهان، و در تمامی افقهای تاریخ، این سه ویژگی منحصر اسلام (یعنی عقل، وحی و مفسر معصوم وحی) است، ویژگی‌هایی كه در هیچ مكتب الهی و بشری دیگری جز اسلام كامل (اسلام شیعی) نمی‌توان آن را پیدا نمود.

از این رو هر حركتی كه به یكی از این محورهای بنیادین اسلام خللی وارد كند، به تخریب بنیادین ساختار اسلام منتهی می‌گردد و دفاع از عقلانیت دین را با اشكال روبرو می‌سازد.

آنچه گذشت علاوه بر این كه اهمیت و حساسیت فوق العاده‌ی این اصول را نشان می‌دهد، خطیر بودن وظیفه‌ی ما را در تبیین و دفاع از آن معین می‌كند.

بحث از تمامی ویژگی‌های ارکان دین آن چنان عمیق و گسترده است که نه از هر کسی ساخته است و نه در هر مجالی می‌گنجد.

از این رو به برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های آنها آن هم در حد ناقص این کوچکترین و نه در خور موضوع اشاره می‌شود.

3.1: مهم‌ترین ویژگی خرد

هیچ تردیدی وجود ندارد که انسانیت انسان با خرد کلید می‌خورد و بس؛ دعامة الانسان العقل.

اما نقش خرد در دین؛

در کوتاه‌ترین سخن 1ـ اساس اسلام کامل با خردورزی بنا نهاده شده و 2ـ ساختمان آن نیز با تعقل بالا رفته و همچنان 3ـ با خرد حفظ می‌شود.

توضیح بیشتر این که کلید خوردن اصل دستگاه دین با تعقل در آیات الهی و معجزات پیام‌آوران او صورت می‌پذیرد؛ از این رو حذف خرد و یا کم رنگ کردن آن به معنی بسته ماندن دستگاه دین خواهد بود.

پس از گشوده شدن دستگاه دین، درک و شناخت محتوای دین نیز در گرو خردمندی است و انسانِ بدون خرد در دستگاه دین هم چون تشنه‌ای در آب می‌ماند که دهان او را بسته‌اند و امکان نوشیدن را از او گرفته‌اند.

علاوه بر این در مرحله سوم نیز هدف آموزگاران الهی، پرورش خرد خردمندان است تا با مرتفع ساختن قصور خرد، تنها به ایمان آدمی به مطالب فراعقل او (و نه فراعقلی مطلق) بسنده نکنند، بلکه با تقویت و تعالی خرد، پای انسان را بر سر سفره شناخت باز کنند. از این رو شاید بتوان گفت مهمترین هنر انبیا اثاره‌ی دفائن عقول است.

بر این اساس می‌توان گفت نقش فوق العاده خرد، علاوه بر کلید خوردن انسانیت انسان، امکان کلید خوردن دستگاه دین است.

حذف خرد در واقع بریدن تنها شاخه‌ای است که جوانه‌ی دین از آن سر برآورده است.

3.2: مهم‌ترین ویژگی وحی

گفتیم گشوده شدن سفره‌ی الهی وحی برای انسان، متکی به خرد است و بدون خرد انسان راهی به سود جستن از وحی ندارد.

اما به دلیل قصور خرد انسان، پیوسته دست او از بخش مهمی از حقایق فراعقلی کوتاه است. دست ما کوتاه و خرما بر نخیل.

همین امر اساس عدم کفایت خرد در تکامل انسانی و نیازمندی او به وحی است (شرط لازم بودن خرد و نه شرط کافی) که از آن با تعبیر توقیفیت دین یاد می‌شود.

از منظر کمّی امکان هیچ مقایسه‌ای میان یافته‌های عقلانی انسان و سرمایه‌های وحیانی او نیست؛ که چرا حقارت انسانی در مقابل عظمت دستگاه تکوین همچون قطره‌ای در اقیانوسی بی‌کرانه است.

در عظمت وحی همین بس که تنها روزنه‌ی انسان به سوی این اقیانوس بی‌کرانه، وحی است و بس.

3.3: مهم‌ترین ویژگی مفسر معصوم

در کوتاه‌ترین سخن درستی برپایی دستگاه وحیانی بر اساس عقلانیت انسان، نیازمند ضمانت است.

امکان پرواز بی انتهای انسانی از سکوی عقلانیت را هیچ کس نمی‌تواند ضمانت نماید، مگر این که ارتباط کاملی به مبدأ وحی داشته باشد.

در ادبیات دینی از چنین انسانی با تعبیر انسان کامل و یا خلیفة الله و یا امام یاد می‌شود.

اجزاء دین در دو گروه متمایز جای دارند:

۱- ضروریات كه خود دارای دو زیر مجموعه است:

۱.۱- ضروریات عمومی؛ یعنی آنچه جزء دین بودن آن برای یك مسلمان (هر كه می‌خواهد باشد) قطعی و مسلم است؛

۱.۲- ضروریات تخصصی؛ یعنی آنچه نزد متخصصین دینی به قطع و یقین از دین شمرده می‌شود.

۲- غیر ضروریات؛ آنچه جزء دین بودن آنها از منظر عمومی و یا تخصص ابتدایی و یا تخصص نهایی، بدیهی نیست.

4.1: ضروریات عمومی

جزئی از دین بودنِ اصل نماز و یا اصل حجاب و یا… (با صرف نظر از ویژگی‌های آنها) برای عموم مسلمانانی كه حد اقل اطلاعات لازم در دین را دارند، قطعی و مسلم است و كسی در آن تردید و شكی ندارد.

البته ممكن است كسانی كه به دلایل اختیاری و یا قهری، از اصل دین جدا شده باشند و از این گونه امور هم بی خبر باشند؛ ولی این امر زیانی به ضروری بودن آن نمی‌زند.

4.2: ضروریات تخصصی

جزئیت برخی از امور نسبت به دین، برای عموم مسلمانان ضروری و بدیهی نیست، اما تنها آشنایی با تخصص دینی برای رفع تردید كافی است؛ البته ناگفته پیداست كه این گروه از اجزاء دین نیز پایه‌های متفاوتی دارند، برخی از اجزاء دین با اندكی آشنایی با تخصص دینی بدیهی می‌شوند و برخی دیگر با تخصصهای ژرف و عمیق.

ویژگی این دسته از اجزاء دین عبارت است از این كه با داشتن پایه‌ی تخصص لازم در آن جزء، برای هیچ یك از متخصصین هم پایه، تردیدی در جزئیت آن در دین باقی نمی‌ماند.

محتوای دین (اعم از ضروریات و غیر آن) در یك پایه قرار ندارند؛ چرا كه برخی از امور (مثلا ضروریات) هیچ اختلافی را در ساحت عمل بر نمی‌تابد، و برخی دیگر ماهیتی دارند كه اختلاف در مرحله‌ی اجرا و عمل در مورد آنها محتمل و یا مسلم است؛ گروه دوم خود شامل چند زیر مجموعه است:

الف‌ـ مواردی كه در ماهیت حكم، شكلی از اختیار (برای فقیه و یا عموم مكلفین) وجود دارد؛ مانند موارد تخییر در تعارض ادله (بر برخی از مبانی)

ب‌ـ مواردی كه امكان اختلاف در احراز موضوع كلی وجود دارد؛ مانند حكم «رفع ما لا یعلمون» (آنچه نمی‌دانید برداشته شده است)؛ مثلا اگر معتبر بودن یكی از ادله، مورد اختلاف باشد، در نتیجه بر كسی كه دلیلی را در موضوع مورد نظر معتبر می‌داند، «رفع ما لا یعلمون» صادق نیست؛ بلكه باید به محتوای دلیل معتبر عمل نماید؛ بر خلاف كسی كه آن دلیل را معتبر نمی‌داند، در نتیجه مصداق «رفع ما لا یعلمون» است؛ بنا بر این تكلیفی متوجه او نیست و او آزاد است.

همچنین در مواردی كه موضوع دلیل، ویژگی وابسته به هر مكلفی است، مانند دلیل استصحاب كه ناظر به حالت پیشین تك‌تك مكلفین است، اگر مكلف پیش از این مثلا می‌دانست دستش پاك بوده است و سپس شك در بقا پاكی دستش نماید، لازم است با آن معامله پاكی نماید؛ بر خلاف كسی كه پیش از این دستش نجس بوده است، چنین كسی باید با دست خود معامله نجس بودن نماید.

ج‌ـ مواردی كه امكان اختلاف در احراز موضوع جزئی وجود داشته باشد، مانند این كه انگوری را برای سركه شدن آماده كرده باشند، و پس از مدتی تغییر و تحول، كسی این مایع را سركه بشمارد، ولی دیگری آن را شراب بداند؛ در چنین موردی این مایع برای شخص اول پاك و حلال است، و برای شخص دوم نجس و حرام.

گروهای یاد شده در انحصار ضروریات دین نیست، بلكه شامل ضروریات و غیر ضروریات می‌شود.[1]

روشن شد که امکان شکلی از اختلاف در دین واحدی که از سوی خداوند آمده است وجود دارد. عدم درک درست این موارد، موجب شده است برخی از مبتدیان این گونه اختلافات را به اصل دین، ضروریات دین و یا تمام دین سرایت دهند.

هر چند تمامی اصول اولیه و موضوعه‌ی یاد شده، ضرورت و یا درستی آن در كتب مربوطه بیان شده است، اما آنچه هدف اولیه پروژه‌ی گام به گام است، مبرهن كردن گام یكم (بنیاد دین) و گام دوم (ستونهای اساسی دین) است.

برای به دور بودن از هر پیش داوری، مستند سازی این دو گام را به دو حركت شناختی آزاد واگذار می‌نماییم.

در این راستا در بخشی از پروژه‌ی «گام به گام» با بحثهای بنیادینی همچون «حركت از نقطه‌ی صفر ادراكی»، تلاش می‌شود تمامی حلقه‌های مفقوده‌ی عقلی و علمی میان اصول اولیه و دین، با پیوستگی كامل در كنار یكدیگر چیده شود. ان‌شاءالله.

مستند سازی گامهای سوم و چهارم از آن رو كه با مسایل عینی و جزئی سر و كار پیدا می‌كند، برای عموم مردم كار بسیار مفید و لازمی است؛ اما با توجه به بضاعت ناچیز و غربت کار، عملی شدن آن در این پروژه چندان محتمل به نظر نمی‌رسد؛ هر چند ناامیدی زمینگیر كننده است و در دینِ حق، افقهای پرواز تا بی نهایت باز، پس همان بِه كه بگوییم: «تا یار كه را خواهد و میلش به كه باشد».

در پایان این فصل توضیح این مطلب نیز ضروری است كه ممكن است تصور شود كه بیان مفهوم دین (هر چند به شكل اصل موضوعی) خود پیش داوری است.

در پاسخ این توهم باید توجه داشت كه كسی كه مدعی اثبات اصول اولیه دین است، خود، این راه را پیموده است و پس از پایان راه، حاصل آن را به عنوان اصول اولیه و موضوعه مطرح می‌كند. هر چند كسی كه خود، راه را پیموده است، در نظر كسی كه راه را نپیموده است، مدعی می‌نماید، اما اگر مدعی بپذیرد كه این راه را به همراهی كسی كه نپیموده است دوباره بپیماید، عذری برای دیگران باقی نمی‌ماند.

آری این اشكال قابل طرح است كه چه ضمانتی برای درستی راه پیموده شده‌ی ادعایی وجود دارد؟ این مسأله از معضلات مباحث است كه انشاء الله در بحث ضمانت استنباط به آن می‌پردازیم.