در مباحث پیشین گذشت که ممکن است کاربرد واژه تقلید در این نوشتار خالی از مسامحه نباشد. زیرا در معنی واژه تقلید گذشت که:

اگر ۱- معنی لغوی و اصطلاحی تقلید «راست پنداری سخن دیگری» نباشد، ۲- ارتباط تنگاتنگ میان تقلید و «راست پنداری» موجب می‌شود که ۳- اثبات درستی «راست پنداری»، ۴- مستلزم درستی تقلید نیز باشد.

از این رو کاربرد واژه تقلید در این نوشتار، ناظر به همه نظرات در معنی تقلید است، خواه تقلید خود «راست پنداری» باشد و خواه تقلید لازمه راست پنداری باشد. اما کاربرد تقلید در صورت دوم، خالی از مسامحه نیست.

همچنین در رابطه با واقعیت تقلید نیز گذشت که:

واقعیت تقلید در لایه نخست، پذیرش و راست پنداری سخن غیر است.

واقعیت تقلید در لایه دوم، تعبد و پذیرش بدون دلیل سخن غیر است.

واقعیت تقلید در لایه سوم، هدایت تشریعی است.

بنا بر این درست است که واقعیت تقلید را به هر یک از امور یاد شده تفسیر کنیم.

اگر تقلید اصطلاحی را «راست پنداری» و قبول سخن دیگری تعریف کنیم، واقعیت یاد شده کاملا بر تعریف تقلید منطبق می‌شود. در نتیجه کاربرد لفظ تقلید خالی از مسامحه خواهد بود.

اما اگر تقلید اصطلاحی را التزام و یا عمل به سخن دیگری تعریف نماییم، «راست پنداری»، مبدأ تقلید مصطلح می‌گردد. در نتیجه کاربرد لفظ تقلید مسامحی خواهد بود.

لذا شایسته است در سرتاسر نوشتار به این نکته مهم، یعنی مسامحه یا عدم مسامحه در تعبیر تقلید، توجه شود.

آن چه مهم است تحقیق در درستی «راست پنداری» سخن دیگری است، که از آن با تعبیر باور سخن دیگری و تعبد به سخن دیگری و هدایت تشریعی نیز یاد می‌شود. «راست پنداری» عقلانی هم عبارت از این است که شخص در صورت فقدان شناخت، باور سخن عالم عادل را جانشین شناختِ نداشته‌ی خود سازد.

بخش پیش روی شما در صدد این است که رد پای «راست پنداری» و «جایگزینی باور از شناخت» را در لابلای منابع وحی جستجو نماید.

پیداست که سرچشمه عقلانی «راست پنداریِ» سخن دیگری، عالمیت و عادلیتِ کسی است که سخن او را قلبا تصدیق کرده‌ایم. همچنین آثار و نتایج «راست پنداریِ» سخن دیگری، پیروی و اطاعت از آن کس است. از این رو رد پای تقلید در دین، منحصر به روایات ناظر به خود «راست پنداری» و تصدیق قلبی نیست. لذا شایسته است سراغ مبدأ و منتهای «راست پنداری» در روایات نیز برویم.

لذا استدلال به منابع دینی بر درستی تقلید چند گونه است:

یکم استدلال به منابعی که عنوان تقلید در آن آمده است

دوم استدلال به منابعی که فاقد عنوان تقلید است

سوم استدلال به منابعی که ناظر به مبدأ تقلید است

چهارم استدلال به منابعی که ناظر به آثار و منتهای تقلید است

بنا بر این راه سوم برای اثبات درستی تقلید، نیز چند شاخه می‌شود.

در بیشتر موارد هنگامی که سخن از تقلید به میان می‌آید، خود تقلید مستقیما مورد نقض و ابرام قرار می‌گیرد. استدلال در این شیوه، بیشتر بر خود عنوان تقلید متمرکز می‌گردد. از آن جایی که این دسته از ادله در تحقیقات سابقین مفصل مطرح شده، وارد آن نمی‌شویم.

اما اثبات تقلید، منحصر به این شیوه نیست. بلکه روایت‌های بسیار متنوعی برای اثبات تقلید وجود دارد که عنوان تقلید در آنها نیامده است. بسیاری از این روایات مورد غفلت قرار گرفته شده است.

برخی از روایات، واقعیت خارجی تقلید را با عنوان دیگری مطرح کرده است. پیداست که چنین روایاتی نیز می‌تواند درستی تقلید را اثبات نماید.

متأسفانه در اثبات حجیت تقلید به منابع دینیِ دسته دوم و سوم و چهارم توجه زیادی نشده است.

اگر برای اثبات درستی تقلید، از این گونه منابع دینی استفاده کنیم، شاهد ادله فراوانی برای درستی و حتی ضرورت تقلید خواهیم بود. فراوانی ادله به اندازه‌ای است که می‌توان ادعای تواتر معنوی نمود و از بررسی سندی منابع بی‌نیاز گردید.

گردآوری همه ادله تقلید از منظر یاد شده، مجالی گسترده می‌طلبد. اما در ادامه با برخی از این ادله آشنا می‌شویم.

نکته‌ای شایسته توجه این است که برخی از روایات ناظر به مبدأای است که حقیقت تقلید از آن سرچشمه گرفته است. با بررسی و تحقیق در مبدأ تقلید، نیز درستی خود تقلید نیز به اثبات می‌رسد. اثبات تقلید از منظر مبدأ آن، از قبیل برهان لمّی است. چرا که در برهان لمّی از علت به معلول می‌رسیم.

برخی از روایات ناظر به آثاری است که تقلید به آن منتهی می‌شود. با بررسی و تحقیق در منتهای تقلید، نیز درستی خود تقلید نیز به اثبات می‌رسد. اثبات تقلید از منظر آثار آن، از قبیل برهان إنّی است. چرا که در برهان إنّی از معلول به علت می‌رسیم.

نیل به برخی از معلومات در گرو ویژگی‌های خاصی است که همگان از آن برخوردار نیستند. از جمله آنها، معرفت لحن القول است. به این مسئله در قرآن و روایات اشاره است و فقاهت را در گرو آن دانسته است.

وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ في‏ لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ (محمد30)

و اگر بخواهيم، قطعاً آنان را به تو مى‏نمايانيم، در نتيجه ايشان را به سيماى [حقيقى‏]شان مى‏شناسى و از آهنگ سخن به [حال‏] آنان پى خواهى بُرد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى‏داند.

قَالَ الصَّادِقُ ع اعْرِفُوا مَنَازِلَ شِيعَتِنَا بِقَدْرِ مَا يُحْسِنُونَ مِنْ رِوَايَاتِهِمْ عَنَّا فَإِنَّا لَا نَعُدُّ الْفَقِيهَ مِنْهُمْ فَقِيهاً حَتَّى يَكُونَ مُحَدَّثاً فَقِيلَ لَهُ أَ وَ يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُحَدَّثاً قَالَ يَكُونُ مُفَهَّماً وَ الْمُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ.[1]

امام صادق عليه السلام فرمودند: منزلت شيعيان ما را به ميزانی كه از روايات ما بلد هستند بشناسيد، چرا كه ما هيچ يك از آنها را «فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه محدَّث باشند.» پرسيده شد آيا مؤمن محدّث مي‌شود؟ فرمودند: «مؤمن مفهّم مي‌شود و محدَّث همان مفهَّم است.»

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع خَبَرٌ تَدْرِيهِ خَيْرٌ مِنْ عَشَرَةٍ تَرْوِيهِ إِنَّ لِكُلِّ حَقِيقَةٍ حَقّاً وَ لِكُلِّ صَوَابٍ نُوراً ثُمَّ قَالَ إِنَّا وَ اللَّهِ لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مِنْ شِيعَتِنَا فَقِيهاً حَتَّى يُلْحَنَ لَهُ فَيَعْرِفَ اللَّحْنَ.[2]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك خبري كه آن را بفهمي بهتر است از ده خبري كه [فقط آن را ] روايت كني يقينا براي هر حقيقتي حقي است و براي هر صوابي نوري، البته ما هيچ مردي از شيعيانمان را فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه براي او مطالبی با اشاره در کلام مخفي کنيم و او آنها را بيابد.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَا بُنَيَّ اعْرِفْ مَنَازِلَ الشِّيعَةِ عَلَی قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ وَ مَعْرِفَتِهِمْ فَإِنَّ الْمَعْرِفَةَ هِيَ الدِّرَايَةُ لِلرِّوَايَةِ وَ بِالدِّرَايَاتِ لِلرِّوَايَاتِ يَعْلُو الْمُؤْمِنُ إِلَی أَقْصَی دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ إِنِّي نَظَرْتُ فِي كِتَابٍ لِعَلِيٍّ ع فَوَجَدْتُ فِي الْكِتَابِ أَنَّ قِيمَةَ كُلِّ امْرِئٍ وَ قَدْرَهُ مَعْرِفَتُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی يُحَاسِبُ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي دَارِ الدُّنْيَا

امام باقر علیه السلام فرمود: ای پسرکم منازل و مقامات شیعه را بر اساس اندازه روایت آنها و معرفت آنها بشناس. پس معرفت همان درایت روایت است و به درایتهای روایتهاست که مؤمن به بلندترین درجات ایمان صعود می‌کند. به راستی که من در کتاب علی علیه السلام نگریستم پس در آن کتاب یافتم که واقعا ارزش هر کسی و قدر او معرفت اوست. به راستی که خداوند تبارک و تعالی مردم را بر اساس اندازه آن چه از عقول در دنیا به آنها عطا کرده است محاسبه می‌کند.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: حَدِيثٌ تَدْرِيهِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ حَدِيثٍ تَرْوِيهِ وَ لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ فَقِيهاً حَتَّى يَعْرِفَ مَعَارِيضَ كَلَامِنَا وَ إِنَّ الْكَلِمَةَ مِنْ كَلَامِنَا لَتَنْصَرِفُ عَلَى سَبْعِينَ وَجْهاً لَنَا مِنْ جَمِيعِهَا الْمَخْرَجُ.[3]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك حديث كه بفهمي بهتر است از هزار حديث كه [تنها ] بازگو كني، هيچ مردي از شما فقيه نمي‌شود مگر اينكه معاريض كلام ما را بشناسد، و البته يك كلمه از كلام ما به هفتاد صورت قابل صرف است و براي ما از همه آنها راه خروج است.

این دسته از روایات یاد شده، فقاهت را منوط به شرایطی دانسته که همگان از آن برخوردار نیستند.

شرایط یاد شده برای فقاهت، گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

بعید نیست استشهاد به برخی از روایات بر درستی تقلید، مصداق «لحن القول» و «معاریض الکلام» و… باشد.

اگر به روایات، به دید مستقل بنگریم، شاهد ادله مستقلی در حجیت رجوع به خبره هستیم.

و اگر این دسته از روایات را همراه با سیره در نظر بگیریم، شاهد امضاء گسترده سیره توسط شارع هستیم.

اما آن چه بسیار مهم است، اطلاق یا عموم روایات است.

پیداست که عموم یا اطلاق منابع دینی از منظر دلیل مستقل، حجیت تقلید را در دائره‌ی وسیع عموم و اطلاق آن مطرح می‌کند.

اما عموم و اطلاق منابع دینی در کنار سیره، ممکن است، حجیت مراجعه به خبره را به دامنه‌ی وسیعتری از سیره گسترش دهد.

به سخن دیگر همچنان که گذشت شارع می‌تواند در دائره سیره تصرف کند. لذا از لسان روایات باید کشف کرد که آیا شارع، سیره را همچنان که هست امضاء نموده، یا سیره را مشروط و مقید کرده و یا این که سیره را توسعه داده است؟

اگر منابع دینی تقلید، اطلاق و عمومی بیشتر از دائره سیره داشته باشد، نشانه این است که شارع سیره را توسعه داده است.

پس از توجه شایسته به امور یاد شده نوبت به بیان مستندات وحیانی بر تقلید می‌رسد.

در مباحث گذشته اشاره‌ای داشتیم به تقسیم عالم، به عالم مطلق و عالم نسبی.

عالم نسبی، در واقع کسی است که نسبت به اموری عالم است و از همین رو در این حوزه احکام عالم بر آن بار می‌شود. اما نسبت به امور دیگری جاهل است و از همین رو در این حوزه احکام جاهل بر آن بار می‌شود.

برای شناخت احکام جاهل باید طبقات جاهل را بشناسیم.

در برخی از روایات «گوش سپاری به سخن دیگری»، مصداق بندگی او شمرده شده است. توجه کنید:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع قَالَ: مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ كَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ وَ إِنْ كَانَ النَّاطِقُ يَنْطِقُ عَنْ لِسَانِ إِبْلِيسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِيسَ.

امام جواد علیه السلام فرمودند: كسي كه گوش به گوينده‌اي بسپارد به تحقيق او را عبادت كرده است، پس اگر گوينده از جانب خدا سخن می‌گوید يقينا بندگي خدا كرده است و اگر گوينده از جانب شيطان سخن می‌گوید يقينا بندگي شيطان كرده است.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «مَنْ أَصْغی‏ إِلی‏ نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ كَانَ النَّاطِقُ يُؤَدِّي عَنِ اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَّ- فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ، وَ إِنْ كَانَ النَّاطِقُ يُؤَدِّي عَنِ الشَّيْطَانِ فَقَدْ عَبَدَ الشَّيْطَانَ».

امام جواد علیه السلام فرمودند: كسي كه گوش به گوينده‌اي بسپارد به تحقيق او را عبادت كرده است، پس اگر گوينده از خداي عز و جل مي‌رساند يقينا بندگي خدا كرده است و اگر گوينده از شيطان مي‌رساند يقينا بندگي شيطان كرده است.

جمله‌ی «فَإِنْ كَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ…» (پس اگر گوينده از جانب خدا سخن می‌گوید يقينا بندگي خدا كرده است)، مورد استدلال بر درستی تقلید است.

توضیح این که مسلما صرف شنیدن سخن کسی، بدون پذیرش آن، مصداق عبودیت و بندگی نیست. اندک نیست انسان سخن باطلی را گوش می‌کند، اما هرگز آن را نمی‌پذیرد. این گونه موارد خارج از روایت است.

آن چه مقصود از روایت است گوش سپاری به سخن دیگری، به معنی پذیرش قلبی و باور سخن دیگری است.

پیش از این روشن شد که باور سخن دیگری، همان تقلید است.

بر اساس این دسته از روایات، تقلید از کسی که سخن خدا را می‌گوید، مصداق عبودیت خداست. پس هیچ اشکالی در تقلید از چنین شخصی وجود ندارد.

از جمله فتوای فقیه، بیان احکام ظاهری دین است. این احکام از قرآن و سنت استنباط شده است. لذا مصداق سخن گفتن از جانب خداست. بنا بر این، پذیرفتن فتوای فقیه مصداق بندگی خداوند شمرده می‌شود.

همچنین بر اساس این دسته از روایات، تقلید از کسی که سخن غیر خدا را می‌گوید، مصداق عبودیت شیطان است. پس هیچ اشکالی در حرمت تقلید از چنین شخصی وجود ندارد.

آن چه مهم است این است که اصغاء، غیر از تعلم است.

توضیح این که اصغاء همچون استماع، اگر با هدف تعلم باشد، پس از اصغاء و استماع، خود متعلم، عالم و فقیه می‌گردد.

عمل عالم و فقیه، عمل به علم و فقاهت خود اوست. نه عمل به اصغاء و استماع از دیگری. بنا بر این، روایات یاد شده شامل استماع و اصغاء با هدف تعلم نمی‌شود.

گذشته از این که اگر این روایات را مربوط به تعلم بدانیم، سر از تناقض درمی‌آورد. چرا که نتیجه تعلم دین، عالم و فقیه شدن در دین است. اما با اصغاء به سخن ابلیس، محال است کسی عالم و فقیه در دین بشود.

بر اساس دلایل مطرح شده، اصغاء منحصر به گوش سپاری و پذیرش قلبی سخن دیگری است، بدون این که تعلمی در کار باشد.

لذا روایات مربوطه، ناظر به این است که گوش سپاری به سخن کسی، جایگزین شناخت شود.

اگر به سخنی گوش بسپاریم که در نهایت به خدا برسد، می‌شود بندگی خدا.

اگر به سخنی گوش بسپاریم که در نهایت به شیطان برسد، می‌شود بندگی شیطان.

توضیح بیشتر این که اگر محتوای سخن گوینده، مستدل و مستند و همراه با حجت و دلیل باشد، موضوع اصغاء و استماع منتفی می‌شود. زیرا نتیجه چنین اصغائی، علم است و عمل بر طبق آن، عمل به علم است.

و اگر محتوای سخن گوینده، مستدل و مستند و همراه با حجت و دلیل نباشد، موضوع اصغاء و استماع محقق می‌شود.

در این صورت، یعنی در صورت فقدان حجت نسبت به محتوای سخن، باید دید ناطق از طرف چه کسی سخن می‌گوید، سخن، منتسب به خداست یا به شیطان.

اگر ناطق بر اساس حجتی که دارد از خدا سخن بگوید این می‌شود تقلید درست و مصداق عبودیت خداوند.

اگر ناطق، فاقد حجت بر استناد به خدا باشد، این می‌شود تقلید نادرست و مصداق عبودیت شیطان.

ممکن است اشکال شود که این روایت تنها شامل اصغاء است و نه عمل. لذا شامل تقلید نمی‌شود.

اما باید توجه داشت که حقیقت تقلید همان پذیرش قلبی و راست پنداری است که با اصغاء حاصل شده است. اما عمل طبق سخن ناطق، لازمه باور و از آثار تقلید است.

روایات دیگری نیز گواه بر این است که اصغاء و استماع صرف گوش کردن با قصد و توجه نیست، بلکه باید پذیرش قلبی سخن در کار باشد. از جمله:

فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی السَّمْعِ مِنَ الْإِيمَانِ أَنْ لَا يُصْغِيَ إِلَی مَا لَا يَحِلُّ لَهُ وَ هُوَ عَمَلُهُ وَ هُوَ مِنَ الْإِيمَانِ

پس این آن ایمانی است که خداوند بر گوش واجب ساخته است که به آن چه خدا برای او حلال نکرده گوش نسپرد و همین گوش نسپردن به حرام کار (واجب) گوش است و همین کار از ایمان شمرده می‌شود.

اگر برخی از آیات قرآن به خوبی درایت شود همین امر نیز استفاده می‌شود. توجه کنید:

أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني‏ آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبين‏ (یس آیه60)

ای بنی آدم آیا با شما پیمان نبستیم که شیطان را نپرستید واقعا که او دشمن آشکار شماست

پیداست که عبادت شیطان تنها به این نیست که برای او سجده و رکوع شود. آن چه در بیشتر موارد محقق می‌شود، همان حرف شنوی از شیطان است. هر کس حرف شیطان را بپذیرد در واقع شیطان را عبادت کرده است.

بدیهی شد که استماع و اصغاء در پذیرش قلبی سخن دیگری و حرف شنوی از دیگری به کار برده می‌شود و طبق روایات اصغاء، این عمل مصداق عبادت است. پذیرش سخنی که به خدا منتهی می‌شود، عبادت خداست.

فتوای عن علم نیز مصداق سخنی است که به خدا منتهی می‌شود، لذا پذیرش قلبی چنین فتوایی و حرف شنوی از چنین فقیهی مصداق عبادت خداست.

لازمه پذیرش قلبی سخن عالم عادل، عمل بر طبق سخن عالم عادل نیز هست. پذیرش و عمل به سخن عالم عادل همان تقلید است.

رد پای تقلید در لابلای روایات فراوان است، آن هم با تعبیرات متفاوت و ترکیبات مختلف.

یکی از آنها قبول سخن عالم است.

در روایتی که پیش از این گذشت برخی از ثمرات علم را این گونه توصیف نمود:

الِاسْتِمَاعُ‏ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْقَبُولُ مِنْهُم

حرف شنوی از علماء و پذیرش از آنها

استدلال به فقره نخست یعنی «الِاسْتِمَاعُ‏ مِنَ الْعُلَمَاءِ» گذشت.

در این سرفصل به فقره «الْقَبُولُ مِنْهُم» بر درستی تقلید استدلال می‌شود.

قبول، یعنی پذیرش، و قبول از علماء، یعنی پذیرش آن چه علماء می‌گویند.

پیداست که مقوله تعلم از علماء با مقوله پذیرش سخن آنها متفاوت است. پذیرش با دلیل سخن علماء، مصداق تعلم است نه قبول.

با فرض تنزل از آن چه گفته شد، قبول سخن علماء می‌شود اعم از قبول با دلیل و قبول بدون دلیل. لذا بر فرض تنزل و عمومیت حدیث، باز هم باید سخن عالم را پذیرفت چه دلیلی بر آن اقامه کند و چه نکند.

البته ناگفته پیداست که عالم حقیقی سخن بدون علم نمی‌گوید، اعمیت آن، از نظر بیان دلیل و مستندات سخن عالم و عدم بیان آن برای عامی است.

همین نکته، یعنی سخنِ از روی علمِ عالمِ حقیقی است که قبول سخن علماء حقیقی را از علماء غیر حقیقی جدا می‌سازد و لذا دو موضوع و دو حکم مستقل را از هم جدا می‌سازد.

یکی پذیرش سخن عالم حقیقی که مصداق روایت یاد شده است.

و دیگری پذیرش سخن عالم غیر واقعی که در روایات از تقلید از چنین عالمی نهی شده است.

پذیرش سخن عالم به عنوان یکی از نیازهای دوران حضور معصومین نیز مطرح بوده است. لذا از امام می‌پرسیدند که سخن چه کسی را می‌شود پذیرفت.

أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ وَ قُلْتُ مَنْ أُعَامِلُ أَوْ عَمَّنْ آخُذُ وَ قَوْلَ مَنْ أَقْبَلُ فَقَالَ لَهُ- الْعَمْرِيُّ ثِقَتِي فَمَا أَدَّى إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّي وَ مَا قَالَ لَكَ عَنِّي فَعَنِّي يَقُولُ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ‏

احمد بن اسحاق از امام هادی علیه السلام پرسید (در امر دین) با چه کسی تعامل داشته باشم و از چه کسی دینم را اخذ نمایم و سخن چه کسی را قبول نمایم؟ حضرت به او فرمود عَمْری مورد وثوق و اعتماد من است پس آن چه از من به تو رساند از من رسانده است و آن چه به تو از جانب من گفت از من گفته است پس از او حرف شنوی و فرمانبرداری کن زیرا او ثقه‌ای امین است.

پذیرش سخن دیگری همان تقلید از اوست. پرسش یاد شده نشان می‌دهد که تقلید حتی در زمان حضور نیز وجود داشته است و مورد نیاز اصحاب بوده است.

فقره «فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ‏» نیز صریح است که در این که پذیرش سخن عالم برای عمل به آن بوده است.

نتیجه این شد که بر اساس روایت «الِاسْتِمَاعُ‏ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْقَبُولُ مِنْهُم»، سخن عالم جایگزین شناخت می‌شود و خود از ادله درستی تقلید است. این امر یعنی پذیرش سخن عالم به عنوان یک ضرورت، حتی در دوران حضور نیز مطرح بوده است.

بر اساس برخی از روایات، معیار دیانت، شنیدن از راستگو (سَمَاعٍ عَنْ صَادِقٍ) است. توجه کنید:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ دَانَ اللَّهَ بِغَيْرِ سَمَاعٍ عَنْ صَادِقٍ أَلْزَمَهُ اللَّهُ التِّيهَ إِلَی يَوْمِ الْقِيَامَةِ

امام باقر علیه السلام  فرمودند: كسی كه بدون شنیدن از راستگو بندگی خدا كند خداوند او را تا روز قیامت به حیرت مبتلا خواهد ساخت.

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  مَنْ دَانَ اللَّهَ بِغَیرِ سَمَاعٍ عَنْ صَادِقٍ أَلْزَمَهُ اللَّهُ التِّیهَ إِلَی الْفَنَاءِ…

امام صادق علیه السلام  فرمودند: كسی كه بدون شنیدن از راستگو بندگی خدا نماید البته كه خداوند او را تا هنگام مرگ دچار حیرت خواهد نمود…

روایات یاد شده، دیانت به غیر شنیدن از راستگو را، مصداق حیرت و گمراهی قرار داده است.

نقطه مقابل این امر این است که اساس دیانت، شنیدن از راستگوست.

همچنان که پذیرش خبر درباره امور غیبی و پنهان، مصداق تقلید است، پذیرش خبر راستگو نیز مصداق تقلید است.

توضیح این که دیانت از راه تعلم و آموختن، با دیانت از راه شنیدن از راستگو فرق می‌کند. موضوع سخن امام علیه السلام «سماع از صادق» است نه «تعلم از عالم».

حاصل تعلم از عالم، عالم شدن خود فرد است. اما حاصل سماع از راستگو، خبردار شدن فرد از امری است که مشهود او نبوده و نیست.

قید راستگویی، گواه بر این است که مورد، مورد تعلم نیست، بلکه مورد مختص به إخبار است.

زیرا پذیرش تعلم، متوقف بر برهان است نه بر راستگویی، اما پذیرش خبر از امری پنهان، متوقف بر راستگویی خبر دهنده است.

بر فرض تنزل از اختصاص سماع عن صادق به إخبار، باز هم می‌توان گفت که خبردار شدن توسط راستگو، اعم است از این که علمی برای ما نسبت به مورد حاصل شود یا خیر. پس هر دو مورد را شامل می‌شود.

در هر صورت اگر راستگویی از دین خبر داد، بدون این که علمی برای ما نسبت به محتوای خبر حاصل شود، در این صورت پذیرش خبر راستگو، آن هم به دلیل راستگویی خبردهنده، مصداق پذیرش سخن غیر است و پذیرش سخن غیر، همان تقلید است.

در این دسته از روایات، سماع از صادق، جانشین شناخت و علم شده است.

در روایات از بالا بردن اشخاص و تصدیق بدون حجت سخن آنها نهی شده است. توجه کنید:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ إِيَّاكَ وَ الرِّئَاسَةَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَطَأَ أَعْقَابَ الرِّجَالِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَمَّا الرِّئَاسَةُ فَقَدْ عَرَفْتُهَا وَ أَمَّا أَنْ أَطَأَ أَعْقَابَ الرِّجَالِ فَمَا ثُلُثَا مَا فِي يَدِي إِلَّا مِمَّا وَطِئْتُ أَعْقَابَ الرِّجَالِ فَقَالَ لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ إِيَّاكَ أَنْ تَنْصِبَ رَجُلًا دُونَ الْحُجَّةِ فَتُصَدِّقَهُ فِي كُلِّ مَا قَالَ.

امام صادق علیه السلام فرمودند: بپرهیز از ریاست و بپرهیز از این که پشت پای مردان قدم گذاری.

عرض کردم فدای شما شوم اما ریاست را واقعا می‌شناسم (که مقصود شما چیست؟) و اما این که پشت پای مردان قدم بگذارم، دو سوم آن چه در دست من است حاصل نشده مگر از آن چه که پشت پای مردان قدم گذاشته‌ام (و برای کسب آن از دیگران استفاده کرده‌ام).

حضرت فرمود معنای آن جمله آنی نیست که فکر تو به طرفش رفته است. مقصود این است که بپرهیز از این که مردی را بدون حجت برای خودت نصب کنی، پس در هر چه می‌گوید تصدیقش کنی.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ يَا سُفْيَانُ إِيَّاكَ وَ الرِّئَاسَةَ فَمَا طَلَبَهَا أَحَدٌ إِلَّا هَلَكَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ هَلَكْنَا إِذاً لَيْسَ أَحَدٌ مِنَّا إِلَّا وَ هُوَ يُحِبُّ أَنْ يُذْكَرَ وَ يُقْصَدَ وَ يُؤْخَذَ عَنْهُ فَقَالَ لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ إِلَيْهِ إِنَّمَا ذَلِكَ أَنْ تَنْصِبَ رَجُلًا دُونَ الْحُجَّةِ فَتُصَدِّقَهُ فِي كُلِّ مَا قَالَ وَ تَدْعُوَ النَّاسَ إِلَی قَوْلِهِ.

امام صادق علیه السلام فرمود: ای سفیان بپرهیز از ریاست، هیچ کس در پی آن نرفت مگر این که هلاک شد.

به حضرت عرض کردم فدای شما شوم پس ما واقعا هلاک شده‌ایم، چرا که کسی از ما نیست مگر این که دوست دارد نامش مطرح شود و مورد قصد مردم واقع شود و از علم او اخذ شود.

حضرت فرمود مقصود آنی نیست که فکر تو به طرفش رفته است. همانا مقصود این است که مردی را بدون حجت نصب کنی پس او را در تمام گفته‌هایش تصدیق کنی و مردم را به گفته او دعوت کنی.

موضوع مطرح شده در این روایات از چهار امر ترکیب شده است: ۱- مطرح کردن شخصی و ۲- بدون این که حجتی برای نصب چنین فردی وجود داشته باشد و ۳- تصدیق تمام سخنان او و ۴- دعوت مردم به سوی او. (أَنْ تَنْصِبَ رَجُلًا دُونَ الْحُجَّةِ فَتُصَدِّقَهُ فِي كُلِّ مَا قَالَ وَ تَدْعُوَ النَّاسَ إِلَی قَوْلِهِ)

روشن است که اگر یکی از دو امر اول مطرح شده، منتفی بشود موضوع روایت نیز منتفی شده و دیگر نهی‌ای در کار نیست.

آن چه مهم است شناخت اصلی‌ترین بند در بندهای چهارگانه است.

اگر کسی را نصب نکنیم که اصلا جایی برای طرح روایت نیست. (انتفاء بند۱)

اگر کسی را نصب کرده، ولی سخن او را تصدیق نکنیم که در واقع نصبی در کار نیست. پس باز هم جایی برای طرح روایت باقی نمی‌ماند. (انتفاء بند۲)

اگر کسی را به فرد نصب شده دعوت نکنیم، خود تصدیق گفته‌های فرد قطعا شامل نهی روایت می‌شود اما تنها، اثر تصدیق، بار نشده است. (انتفاء بند۴)

عمده بنده دوم است که باید بر آن درنگ نمود و آن شرط عدم حجت در نصب فرد است.

اگر نصب فرد یاد شده، فاقد حجت باشد که دقیقا موضوع روایت تحقق یافته و مورد نهی قرار می‌گیرد. زیرا مناط نهی از تصدیق گفته‌های فرد یاد شده، دقیقا همین امر است. به سخن دیگر نقطه اصلی روایت بند دوم است.

اما اگر نصب فرد یاد شده، واجد حجت باشد، امر معکوس می‌شود.

مثلا حجت اقامه شده است که این شخص پیامبر یا امام است، در این صورت نه تنها نهی از نصب چنین شخصی وجود ندارد، بلکه تصدیق گفته‌های او و دعوت به او واجب است.

حال اگر خود معصوم، غیر معصومی را نصب کرد چه حکمی دارد؟

شکی نیست که اطاعت از معصوم واجب است، و با نصب فرد خاص توسط معصوم، تصدیق گفته‌های فرد تعیین شده واجب و لازم است و عدم وجوب تصدیق فرد یاد شده، موجب لغویت نصب معصوم می‌گردد.

با تنزل از تمام آن چه گذشت، قطعا روایت شامل فرد نصب شده از سوی امام نمی‌گردد. زیرا نصب فرد یاد شده، همراه با حجت است که نصب معصوم باشد.

طبق فرض مسئله، تبعیت از فقیه و اطاعت عالم و استماع سخنان او همگی بر اساس حجت است.

در نتیجه شخص فقیه، می‌شود فرد منصوب مع الحجة علی نصبه. اما حجت نصب فقیه به شکل عام است، نه به شکل خاص که تنها شامل فردی معین گردد.

وقتی فقیه منصوب مع الحجة شد، اقتضای حجیت در نصب او این است که سخن چنین کسی را تصدیق نماییم.

به سخن دیگر در فرض مسئله، پذیرش سخن فقیه جایگزین شناخت گردیده است.

تصدیق سخن غیر، مصداق تقلید است. بنا بر این تقلید از فقیه جایز می‌گردد.

ایمان و باور، همان پذیرش و راست پنداری است.

یکی از صفات مؤمنین ایمان به غیب است.

الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ (بقره3)

آنان كه به غيب ايمان می‏آورند

در این آیه چند بحث مطرح است:

معنای ایمان

معنای غیب

ویژگی خبردهنده به غیب (خبر معصوم یا خبر راستگو)

ویژگی خبر از غیب

معنای ایمان

بر اساس روایات، ایمان کاربردهای چهارگانه دارد. یکی از آنها تصدیق و راست‌پنداری قلبی است.

وَ أَمَّا الْإِيمَانُ الَّذِي هُوَ التَّصْدِيقُ فَقَوْلُهُ‏ الَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْری‏ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ يَعْنِي صَدَّقُوا وَ قَوْلُهُ‏ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ‏ أَيْ لَا نُصَدِّقُكَ وَ قَوْلُهُ‏ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا أَيْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أَقَرُّوا صَدِّقُوا فَالْإِيمَانُ الْخَفِيُّ هُوَ التَّصْدِيقُ وَ لِلتَّصْدِيقِ شُرُوطٌ لَا يَتِمُّ التَّصْدِيقُ إِلَّا بِهَا…[1]

اما (شاهد کاربرد) ایمانی که (به معنی) تصدیق (و پذیرش قلبی است، این آیات سه‌گانه است:)… پس ایمان پنهان (در قلب) همان تصدیق است و برای تصدیق شروط هست که تصدیق تمام نمی‌شود مگر به این شروط…

تصدیق پنهان، همان پذیرش قلبی و راست پنداری است که آثار عملی دارد و رفتار فرد، واقعی بودن آن را اثبات می‌کند.

لذا این روایت شاهد بر معنای ایمان و باور است که پیش از این مفصل توضیح دادیم.

معنای غیب

غیب در لغت، امر پنهان و پوشیده است.

در روایات مصادیق متفاوتی برای غیب در این آیه ذکر شده است. از تنوع مصادیق بیان شده روشن می‌شود که غیب منحصر به این مصادیق نیست، بلکه این امور از مصادیق برجسته غیب هستند. در نتیجه غیب در این آیه می‌تواند به همان معنی لغوی آن باشد.[2]

آن چه مهم است این است که با درنگ در معنای غیب، روشن می‌شود که در مورد غیب، علمی در کار نیست. پس ایمان به غیب، مصداق باوری است که به جای شناخت نشسته است.

به سخن دیگر، غیب و شهود با یکدیگر متناقض هستند. لذا جمع این دو در یک جا شدنی نیست.

غیب یعنی پنهان، بدیهی است که امری تا وقتی پنهان است، امکان دانستن آن وجود ندارد.

ممکن است از آیات قرآن نیز این مطلب را استفاده نمود. توجه کنید:

وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ (انعام50 هود31)

و غيب نمی‏دانم‏

در این آیه غیب، مورد عدم علم قرار گرفته است. پس غیب با حفظ غیب بودنش، نمی‌تواند مورد علم قرار گیرد.

ارْجِعُوا إِلی‏ أَبيكُمْ فَقُولُوا يا أَبانا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَ ما شَهِدْنا إِلاَّ بِما عَلِمْنا وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ‏ حافِظينَ (یوسف81)[3]

پيش پدرتان بازگرديد و بگوييد: ای پدر، پسرت دزدی كرده، و ما جز آنچه می‏دانيم گواهی نمی‏دهيم و ما نگهبان غيب نبوديم.

در این آیه شهود، مورد علم واقع شده است. نقطه مقابل شهود، غیب است که نمی‌تواند مورد علم واقع شود.

آیات پیشین نشان داد که نه تنها ذات ایمان، ملازم با علم نیست، بلکه ایمان به غیب، همان باور امر پنهان است. پس در ایمان به غیب، علم منتفی است.

ایمان به غیب، در واقع خود مصداق باور سخن دیگری است که همان تقلید است.

توضیح این که ایمان و باور، به معنی پذیرش و راست پنداری است.

اگر امری غیب مطلق باشد، یعنی من هیچ اثر و خبری از آن نداشته باشم، پذیرش و راست پنداری آن ناشدنی است.

چون پذیرش و راست پنداری، از مفاهیم وابسته است، یعنی باید چیزی باشد که آن را بپذیریم و راست بدانم. غیب مطلق هم فرض این است که من با آن کاملا بیگانه‌ام و هیچ خبری از آن ندارم. ایمان به چنین چیزی چگونه ممکن است؟!

اما اگر اجمالا خبردار شوم که غیبی وجود دارد (مانند اصل وجود بهشت و دوزخ)، به همین اندازه ایمان اجمالی به غیب ممکن می‌گردد.

همچنین اگر به خبر تفصیلی بهشت و جهنم دست پیدا کنم، در این صورت نیز ایمان به جزئیات بهشت و جهنم ممکن و شدنی می‌گردد.

ایمان به خبر دیگری، (چه خبر اجمالی و چه خبر تفصیلی)، یکی از مصادیق تقلید به معنای عام آن است.

ممکن توهم شود که خبرداری از غیب، ملازم با علم است، در نتیجه در ایمان به غیب، تقلید منتفی می‌گردد. چرا که بر فرض خبردار شدنم، من دیگر عالِم به بهشت و دوزخ هستم و با فرض علم، جایی برای تقلید باقی نمی‌ماند.

این توهم ناشی از عدم درنگ در معنای غیب است.

إخبار پیامبر از بهشت و دوزخی که من ندیده‌ام، هرگز غیب را از پنهان بودنش خارج نمی‌سازد و موجب شهود من نمی‌شود. بلکه بهشت و دوزخ، حتی پس از خبر الهی، همچنان از من پنهان است.

با درنگ در روایات زیر این امر آشکارتر می‌گردد. توجه کنید:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ‏ نَحْنُ صَبَرْنَا وَ شِيعَتُنَا أَصْبَرُ مِنَّا- لِأَنَّا صَبَرْنَا بِعِلْمٍ‏ وَ صَبَرُوا عَلَی مَا لَا يَعْلَمُون‏

امام صادق علیه السلام فرمود ما صبر کردیم و(لی) شیعیان ما صبورتر از ما هستند. زیرا ما با علم (به پاداش الهی) صبر کردیم (و این امر صبر را آسان می‌کند) و(لی) شیعیان ما بر آن چه (از پاداش الهی) که نمی‌دانند، صبر کردند. (پس صبر آنان دشوارتر است.)

بر اساس این روایت، صبر معصومین علیهم السلام، ناشی از علم آنها به پاداش الهی است. با علم به پاداش بی‌نهایت الهی، صبر بر سختی‌ها آسان می‌گردد.

اما صبر شیعیان در طاعت خدا و تحمل سختی‌ها، ناشی علم آنان به پاداش الهی نیست. لذا صبر آنان دشوارتر از صبر معصومین علیهم السلام می‌گردد.

این در حالی است که قرآن و روایات معصومین علیهم السلام از پاداش مؤمنان خبر داده‌اند. با این که خبر پاداش مؤمنان به شیعیان رسیده است، اما باز هم پاداش یاد شده، همچنان پنهان و مصداق غیب است و مشهود نیست. همین امر نیز موجب شده است که صبر شیعیان از صبر امامان بیشتر باشد. پس خبرداری از امر پنهان هرگز به معنای آشکار شدن امر پنهان نیست.

به این جمله از دعای سمات توجه کنید:

اللَّهُمَّ وَ كَمَا غِبْنَا عَنْ ذَلِكَ وَ لَمْ نَشْهَدْهُ وَ آمَنَّا بِهِ وَ لَمْ نَرَهُ صِدْقاً وَ عَدْلًا

خداوندا همچنان که ما غایب بودیم و شاهد (امور یاد شده) نبودیم و (در عین حال به این امور پنهان) ایمان آوردیم در حالی که درستی و راستی آن را مشاهده نکردیم…

در این فقره از دعای سمات، تصریح به وجود ایمان شده است (آمَنَّا)، اما در عین حال پنهانی و عدم شهود آن چه به آن ایمان آورده‌ایم نیز محفوظ است (غِبْنَا عَنْ ذَلِكَ وَ لَمْ نَشْهَدْهُ) و این امر با عدم رؤیت درستی و راستی امور یاد شده نیز تأکید شده است (لَمْ نَرَهُ صِدْقاً وَ عَدْلًا).

پس ایمان به غیب، یعنی ایمان به امری پوشیده از ما که نه مورد تصدیق واقع شده و نه مورد علم قرار گرفته است.

اگر غیب را به همان معنای لغوی‌اش بگیریم (امر پنهان، در مقابل شهود) فتوای فقیه (یا همان حکم ظاهری استنباط شده)، از امور پنهانی است که برای فقیه مشهود است و برای عامی غیب. پس فتوای فقیه تخصصا خارج از آیه نیست.

ویژگی خبردهنده به غیب (خبر معصوم یا خبر راستگو)

همان گونه که پیش از این اشاره کردیم ایمان به غیب مطلق، ممکن نیست. لذا ایمان به غیب، متفرع بر این است که خبری از آن غیب به ما برسد تا به آن ایمان پیدا کنیم.

خبر غیب‌های قرآنی و روایی، توسط معصومین علیهم السلام به ما رسیده است.

بر این اساس ممکن است توهم شود که این گونه آیات، تنها تقلید از معصوم را اثبات می‌کند و ربطی به تقلید از فقهاء ندارد.

در دفع این توهم باید توجه داشت که مناط مدح مؤمنین به ایمان به غیب، تعبد مؤمنین به خبر راست از امور پنهان است. فقط کافی است که خبر راستی به مؤمن برسد تا او با ایمان به آن غیب، تسلیم بودنش را در مقابل خداوند اثبات کند.

این مناط، یعنی راستی خبر، همچنان که در معصوم وجود دارد، در غیر معصوم نیز وجود دارد. چرا موضوع تقلید، تقلید از خبر فقیه عادل است و فقیه عادل قطعا راستگوست.

مناط راستی خبر همچنان که شامل خبر معصوم می‌گردد شامل خبر فقهاء نیز می‌گردد.

اگر کسی این مناط را در مورد فقهاء انکار کند، دچار معضله‌ای غیر قابل حل می‌گردد.

زیرا به جز روایات متواتر، همه روایات، توسط روایان غیر معصوم به ما رسیده است. بنا بر این طریق و واسطه تمامی روایات تعبدی، افراد غیر معصوم هستند.

با جمود بر خبر معصوم، تمامی این دسته از روایات از گردونه تعبد خارج می‌شوند و دیگر این گونه روایات نمی‌توانند مصداق ایمان به غیب باشند. در نتیجه عمده روایات، لغو و بی‌اثر می‌گردند!

آیا کسی این این تالی فاسد را می‌پذیرد؟!

اگر تنزل کنیم و مناط ایمان به غیب را منحصر در خبر معصوم نماییم، این گونه آیات و روایات دلیل بر اصل تقلید می‌گردد، اما ادله متعددی آن را نسبت به خبر غیر معصوم توسعه می‌دهند.

نتیجه این شد معیاری که در آیات و روایات یاد شده وجود دارد، تنها ایمان به غیب است و نه چیز دیگری. ایمان به امر پنهانِ از ما، همان تقلید است. پس هر جا ایمان به امر پنهانی پیدا شد، در واقع تقلید تحقق یافته است.

روشن شد که آن چه در ایمان به غیب دخیل است، تنها خبر دادن عالم از آن امر پنهان است و این امر در مورد فقیه (طبق فرض فقاهت) نیز مصداق دارد. چرا که فقیه نیز از حکمی که بر من پنهان است خبر می‌دهد. ایمان به خبر فقیه، همان تقلید است.

بله عصمت آثاری دارد که معصوم را از غیر معصوم جدا می‌سازد. آثار یاد شده که اتفاقا خیلی هم مهم است، ربطی به درستی تقلید ندارد.

این امر در ادامه نوشتار به خوبی روشن می‌گردد.

آن چه مهم است این است که مسئله‌ای که نزد فرد ناآگاه مجهول است، برای ناآگاه پنهان است. ایمان به این حکم پنهان، پس از خبر دادن فقیه، دقیقا همان ایمان به غیب و تقلید است.

چرا که تقلید پذیرش و راست پنداری سخن دیگری است. این امر، یعنی پذیرش و راست پنداری، همچنان که در مورد غیبی که خداوند إخبار کرده صادق است، در مورد غیبی که فقیه إخبار کرده نیز صادق است.

نتیجه این شد که در آیات یاد شده، ایمان به غیب، جانشین علم به غیب شده است و این جایگزینی باور از شناخت است. لذا می‌تواند دلیل بر تقلید باشد.

ویژگی خبر از غیب

ممکن است گفته شود ایمان به غیب، شامل غیبهایی می‌شود نص صریحی داشته باشند، لذا شامل فتوا و مانند آن نمی‌شود.

این توهم، اشکالات فراوانی دارد که در مباحث آینده روشن می‌شود. اما در اینجا به یکی دو نکته به اختصار اشاره می‌کنیم.

نخست که این که این ادعا کاملا بی دلیل است.

ثانیا با توجه به مناط ایمان به غیب، هر گونه خبر معتبری که درباره امری غیبی برسد، ایمان به آن بایسته است، خواه لفظی در کار باشد یا آن خبر حاصل استنباط باشد.

عصاره مباحث این سرفصل این شد که ایمان به غیب، مصداق تقلید است، یعنی در این مورد راست‌پنداری غیب، به جای علم به غیب، نشسته است. بنا بر این آیه یاد شده یکی از رد پاهای تقلید در حوزه دین است.

قصه حضرت موسی و حضرت خضر از جریانات شگفتی است که قرآن آن را نقل کرده است.

در آغاز این جریان را مرور می‌کنیم.

فَوَجَدَا عَبْداً مِّنْ عِبَادِنَا ءَاتَینَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْماً ﴿65/18﴾ قَالَ لَهُ مُوسَیٰ هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَیٰ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً ﴿66/18﴾ قَالَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْراً ﴿67/18﴾ وَکَیفَ تَصْبِرُ عَلَیٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً ﴿68/18﴾ قَالَ سَتَجِدُنِی إِن شَاءَ ﭐللَّهُ صَابِراً وَلَا أَعْصِی لَکَ أَمْراً ﴿69/18﴾ قَالَ فَإِنِ ﭐتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیءٍ حَتَّیٰ أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً ﴿70/18﴾ فَـﭑنطَلَقَا حَتَّیٰ إِذَا رَکِبَا فِی ﭐلسَّفِینَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَیئاً إِمْراً ﴿71/18﴾ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْراً ﴿72/18﴾ قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا نَسِیتُ وَلَا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً ﴿73/18﴾ فَـﭑنطَلَقَا حَتَّیٰ إِذَا لَقِیا غُلَاماً فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْساً زَکِیةً بِغَیرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیئاً نُّکْراً ﴿74/18﴾‏ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِی صَبْراً ﴿75/18﴾ قَالَ إِن سَأَلْتُکَ عَن شَیءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِن لَّدُنِّی عُذْراً ﴿76/18﴾ فَـﭑنطَلَقَا حَتَّیٰ إِذَا أَتَیا أَهْلَ قَرْیةٍ ﭐسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْاْ أَن یضَیفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَاراً یرِیدُ أَنْ ینقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَـﭑتَّخَذْتَ عَلَیهِ أَجْراً ﴿77/18﴾ قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَینِی وَبَینِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَیهِ صَبْراً ﴿78/18﴾ أَمَّا ﭐلسَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یعْمَلُونَ فِی ﭐلْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَکَانَ وَرَاءَهُم مَّلِکٌ یأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً ﴿79/18﴾ وَأَمَّا ﭐلْغُلَامُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَینِ فَخَشِینَا أَن یرْهِقَهُمَا طُغْیاناً وَکُفْراً ﴿80/18﴾ فَأَرَدْنَا أَن یبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیراً مِّنْهُ زَکَوٰةً وَأَقْرَبَ رُحْماً ﴿81/18﴾ وَأَمَّا ﭐلْجِدَارُ فَکَانَ لِغُلَامَینِ یتِیمَینِ فِی ﭐلْمَدِینَةِ وَکَانَ تَحْتَهُ کَنزٌ لَّهُمَا وَکَانَ أَبُوهُمَا صَالِحاً فَأَرَادَ رَبُّکَ أَنْ یبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیسْتَخْرِجَا کَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَ ٰلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیهِ صَبْراً ﴿82/18﴾[1]

نکات مربوط به بحث ما از این جریان عبارتند از:

۱) خضر عالم بود و موسی نسبت به علوم خاصی جاهل بود وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْماً

۲) هدف موسی، تعلم از خضر بود عَلَیٰ أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً

۳) خضر تعلیم به موسی را مشروط به عدم پرسش و عدم اعتراض نمود فَلَا تَسْأَلْنِی عَن شَیءٍ حَتَّیٰ أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً

۴) موسی نتوانست به این شرط عمل نماید

۵) علت تخلف موسی از شرطی که با خضر کرده بود، عبارت بود از عدم صبر بر آن چه که بدان احاطه نداشت وَکَیفَ تَصْبِرُ عَلَیٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً

6) در پایان نیز روشن شد که تمامی کارهای خضر، بر خلاف تصور موسی هم حکیمانه بوده است و هم، از امر الهی ناشی شده بود وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذَ ٰلِکَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیهِ صَبْراً

آن چه به استدلال بر تقلید مربوط است، بند سوم است.

بند سوم عبارت است از عدم پرسش و عدم اعتراض نسبت به کارهای خضر.

به سخن دیگر شرط خضر بر موسی، پذیرش کارهای خضر، بدون درخواست دلیل بود.

پذیرش بدون دلیل، همان تعبد و تقلید است.

در این مورد، پذیرش سخن خضر، جایگزین شناخت از علل کارهای خضر شده است.

هر چند هدف نهایی از ملاقات موسی با خضر، تعلم بود، اما این تعلم مشروط به گذر از مرحله تقلید شده بود.

مسلم شرط حضرت خضر بر موسی، شرط حق (یعنی مطابق عقل و شرع) بوده است و نه شرط باطل. پس در این مرحله تقلید موسی از خضر باطل نبوده است.

طبق این بیان، درستی تقلید اثبات می‌گردد.

پر واضح است اگر موسی به شرطش وفا می‌کرد، به شناخت می‌رسید و موضوع تقلید از بین می‌رفت. همچنین در سایر موارد نیز اگر شرایط تعلم رعایت شود، شناخت حاصل می‌شود و موضوع تقلید از بین می‌رود.

یکی از عناوینی که در روایات مطرح شده است «کفالت ایتام آل محمد» علیهم السلام است.

خود تعبیر به «کفالت» بهترین دلیل بر جواز افتاء و نیز تعبیر به «ایتام آل محمد» بهترین دلیل بر حجیت تقلید است.

پیش از هر چیزی توجه شما را به متن برخی از این دسته از روایات جلب می‌کنیم.

الْإِمَامُ الْهُمَامُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيُّ ع فِي تَفْسِيرِهِ، حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ آبَائِهِ ع ِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ الْيَتِيمِ الَّذِي انْقَطَعَ عَنْ أَبِيهِ يُتْمُ يَتِيمٍ انْقَطَعَ عَنْ إِمَامِه وَ لَا يَقْدِرُ عَلَی الْوُصُولِ إِلَيْهِ وَ لَا يَدْرِي حُكْمَهُ فِيمَا يُبْتَلَی بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا فَهَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِي حِجْرِهِ أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَی.

پيامبر خدا صلی الله عليه و آله: از يتيمیِ كسی كه پدرش را از دست داده، سخت‌تر، يتيمی كسی است كه از امام خود بريده شده و توان دسترسی به او را ندارد و حكم مسائل دينی مورد ابتلايش را نمی‌داند. بدانيد كه هر كس از شيعيان ما به علوم ما آگاه باشد، اين شخصی كه به شريعت ما آگاه نيست و دسترسی به ما ندارد، [همچون] يتيمی است در دامان او. بدانيد كه هر كس او را هدايت و ارشاد كند و شريعت و احكام ما را به او بياموزد، در جمع بهشتيان برين با ما خواهد بود.

وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع: مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِشَرِيعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ إِلَی نُورِ الْعِلْمِ الَّذِي حَبَوْنَاهُ بِهِ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَلَی رَأْسِهِ تَاجٌ إِلَی أَنْ قَالَ أَلَا فَمَنْ أَخْرَجَهُ فِي الدُّنْيَا مِنْ حَيْرَةِ جَهْلِهِ فَلْيَتَشَبَّثْ بِنُورِهِ لِيُخْرِجَهُ مِنْ حَيْرَةِ ظُلْمَةِ هَذِهِ الْعَرَصَاتِ إِلَی نُزْهَةِ الْجِنَانِ فَيخْرِجُ كُلَّ مَنْ كَانَ عَلَّمَهُ فِي الدُّنْيَا خَيْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ الْجَهْلِ قُفْلًا أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَةٍ.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس از شیعیان ما که دانای به شریعت ما باشد، شیعیان ناتوان ما را از تاریکی نادانی‌شان به نور علمی که ما به او بخشیدیم، بیرون سازد، روز قیامت می‌آید در حالی که بر سرش تاجی است… آگاه باشید پس هر کس که در دنیا عالم او را از حیرت نادانی بیرون آورده، به نور عالم چنگ زند تا از سرگردانی تاریکی این عرصات (عرصات قیامت) او را به سوی بوستان بهشت، رهنمون گرداند. پس هر کسی که عالم او را در دنیا خیری آموخته یا از دلش قفل جهل را گشوده یا برای او شبهه‌ای را برطرف ساخته (از میان مردم) بیرون می‌آید.

قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ع‏ فَضْلُ كَافِلِ يَتِيمِ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُنْقَطِعِ عَنْ مَوَالِيهِ النَّاشِبِ فِي رُتْبَةِ الْجَهْلِ يُخْرِجُهُ مِنْ جَهْلِهِ وَ يُوضِحُ لَهُ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ عَلَی فَضْلِ كَافِلِ يَتِيمٍ يُطْعِمُهُ وَ يَسْقِيهِ كَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَی السُّهَا. (بحارالأنوار/ج‏2/ص3/ب8/ح4)

امام حسن عليه السلام: برتری كسی كه يتيم آل محمّد را كه از سرپرستان خود جدا شده و در جهل فرو رفته است سرپرستی كند و او را از جهل بيرون آورد و امور مشتبه را برای او روشن سازد، بر كسی كه يتيمی را سرپرستی كند و به او آب و غذا دهد، مانند برتری خورشيد بر ستاره سُهی است.

عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ: يَأْتِي عُلَمَاءُ شِيعَتِنَا الْقَوَّامُونَ بِضُعَفَاءِ مُحِبِّينَا وَ أَهْلِ وَلَايَتِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ الْأَنْوَارُ تَسْطَعُ مِنْ تِيجَانِهِمْ إِلَی أَنْ قَالَ فَلَا يَبْقَی هُنَاكَ يَتِيمٌ قَدْ كَفَلُوهُ وَ مِنْ ظُلْمَةِ الْجَهْلِ أَنْقَذُوهُ وَ مِنْ حَيْرَةِ التِّيهِ أَخْرَجُوهُ إِلَّا تَعَلَّقَ بِشُعْبَةٍ مِنْ أَنْوَارِهِمْ الْخَبَرَ.

علماء شیعیان ما که نگهدارنده و حافظ دوستداران و اهل ولایت ناتوان ما هستند، در روز قیامت می‌آیند، در حالی که نور از تاج‌های آنها ساطع است… پس در آنجا یتیمی که علماء او را کفالت کرده‌اند و از تاریکی نادانی نجاتش داده‌اند و از سرگردانی حیرت بیرونش آورده‌اند، باقی نمی‌ماند، مگر این به شاخه‌ای از نور علماء چنگ می‌زند…

قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَی ع: يُقَالُ لِلْعَابِدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ نِعْمَ الرَّجُلُ كُنْتَ هِمَّتُكَ ذَات‏ نَفْسِكَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ يُقَالُ لِلْفَقِيهِ يَا أَيُّهَا الْكَافِلُ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ ع الْهَادِي لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مُوَالِيهِمْ قِفْ حَتَّی تَشْفَعَ لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ فَيَقِفُ فَيَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَعَهُ فِئَامٌ وَ فِئَامٌ وَ فِئَامٌ حَتَّی قَالَ عَشْراً وَ هُمُ الَّذِينَ أَخَذُوا عَنْهُ عُلُومَهُ وَ أَخَذُوا عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ وَ عَمَّنْ أَخَذَ عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَی يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَانْظُرُوا كَمْ فَرْقٌ مَا بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ.

امام رضا علیه السلام فرمود: روز قیامت به عابد گفته می‌شود خوب مردی بودی، (چون) همت‌ات (نجات) خودت بود… و به فقیه گفته می‌شود ای کافل ایتام آل محمد و ای هادی ناتوانان از دوستداران و موالیان ما، بایست، تا این که برای کسانی که از تو اخذ کرده‌اند و یا از تو آموخته‌اند، شفاعت کنی…

همان گونه که در آغاز اشاره شد، خود تعبیر به «کفالت» بهترین دلیل بر جواز افتاء و نیز تعبیر به «ایتام آل محمد» بهترین دلیل بر حجیت تقلید است.

و اینک توضیح بیشتر.

نخست ببینیم در کفالت یتیمِ از پدر و مادر مادی، چه اتفاق می‌افتد.

یتیم کسی است که توانایی اداره امور خودش را نداشته و در زمان زنده بودن پدر و مادرش، مدیریت آنها، کاستی او را جبران می‌کرده است. اما حالا که پدر و مادرش مرده‌اند، دیگر عدم استقلال در اداره امورش، درماندگی او را کاملا آشکار کرده است.

هنگامی که پای کفیل به میان می‌آید، کفیل تا حدی به جای پدر و مادرش می‌نشیند. یعنی اموری که تدبیر آن از عهده یتیم خارج است، کفیل بر عهده می‌گیرد.

ناگفته پیداست که وقتی یتیم به رشد (عقلی و شرعی) رسید، مستقل می‌شود و نیازی به کفیل ندارد. اما در همین رسیدن به سرحد رشد، نیازمند تعلیم کفیل است.

پس باید دوران پیش از استقلال و پس از استقلال را از هم جدا کرد.

مسلم است که آموزش استقلال، در دوران پیش از استقلال اتفاق می‌افتد. اما این، همه آن چه که کفیل برای یتیم می‌کند، نیست.

زیرا زندگی یتیم تنها با آموزش به جریان نمی‌افتد و سر و سامان نمی‌گیرد. یتیم نیازمند خورد و خوراک، مسکن و هزاران امر دیگر است که باید توسط کفیل تأمین گردد.

به سخن دیگر برطرف کردن نیازهای فوری و فوتی و روزمره، بر عهده کفیل است. کفیل باید غذای یتیم را آماده کند لباسش را آماده کند و…. به سخن دیگر یتیم نیازمند سفره آماده کفیل است.

حالا می‌آییم سراغ ایتام آل محمد علیهم السلام.

مشکل ایتام آل محمد، ناتوانی دینی است. یعنی استقلال دینی ندارند، یعنی فقیه نیستند.

البته بخشی از کار کفیل، تعلیم و آموزش است. اما صد البته تعلیم، درمان نیازهای روزمره فوتی و فوری یتیم نیست.

لذا پای تأمین نیازهای فوری به میان می‌آید. نیازهای فوری عبارت است مرتفع ساختن شبهات دشمنان، برطرف ساختن سرگردانی‌های خودش و….

یکی از نیازهای روزمره نیز گرفتن فتوای فقیه، برای انجام وظایف روزمره است. این همان تقلید است.

به دلیل اهمیت امر، مطلب پیشین را با توضیحات فنی همراه می‌کنیم.

روایات یاد شده شامل نکات زیر است:

ویژگی‌های ایتام آل محمد، عبارت است از:

۱- ندانستن حکم دین. لَا يَدْرِي حُكْمَهُ فِيمَا يُبْتَلَی بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ،

۲- ناتوانی علمی، فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ إِلَی نُورِ الْعِلْمِ، الْقَوَّامُونَ بِضُعَفَاءِ مُحِبِّينَا وَ أَهْلِ وَلَايَتِنَا الْهَادِي لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مُوَالِيهِمْ

۳- گرفتار نادانی، يَتِيمِ آلِ مُحَمَّدٍ الْمُنْقَطِعِ عَنْ مَوَالِيهِ النَّاشِبِ فِي رُتْبَةِ الْجَهْلِ

ویژگی‌های عالمی که کفیل ایتام آل محمد شده است، عبارت است از:

۱- آگاهی از علوم اهل بیت است، فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا، مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِشَرِيعَتِنَا

۲- قوامیت نسبت به امور ایتام است عُلَمَاءُ شِيعَتِنَا الْقَوَّامُونَ بِضُعَفَاءِ مُحِبِّينَا وَ أَهْلِ وَلَايَتِنَا

تکفل یتیم (يَتِيمٌ قَدْ كَفَلُوهُ) عبارت است از:

۱- محافظت یتیم در دامن عالم، فَهَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِي حِجْرِهِ

۲- هدایت، أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا، الْهَادِي لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مُوَالِيهِمْ

۳- ارشاد

۴- تعلیم، وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا، كُلَّ مَنْ كَانَ عَلَّمَهُ فِي الدُّنْيَا خَيْراً

۵- اخراج از تاریکی نادانی به روشنایی دانایی، مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ إِلَی نُورِ الْعِلْمِ، يُخْرِجُهُ مِنْ جَهْلِهِ، وَ مِنْ ظُلْمَةِ الْجَهْلِ أَنْقَذُوهُ

۶- گشودن قفل نادانی، أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ الْجَهْلِ قُفْلًا

۷- مرتفع ساختن شبهات، أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَةٍ، وَ يُوضِحُ لَهُ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ، وَ مِنْ حَيْرَةِ التِّيهِ أَخْرَجُوهُ

۸- برطرف ساختن سرگردانی، فَمَنْ أَخْرَجَهُ فِي الدُّنْيَا مِنْ حَيْرَةِ جَهْلِهِ

واکنش یتیم عبارت است از:

۱- یتیم دو کار می‌کند یکی اخذ دین، لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ

۲- آموختن دین، أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ

نکته‌ای که باید توجه داشت این است که در یک روایت عناوین متعدد در کنار یکدیگر قرار گرفته است. توجه کنید:

أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا (سه امر هدایت و ارشاد و تعلیم در کنار یکدیگر آمده است.)

عَلَّمَهُ فِي الدُّنْيَا خَيْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ الْجَهْلِ قُفْلًا أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَةٍ (تعلیم و باز کردن قفل نادانی و توضیح شبهه در کنار یکدیگر آمده است.)

يُخْرِجُهُ مِنْ جَهْلِهِ وَ يُوضِحُ لَهُ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ (اخراج از نادانی و توضیح شبهه در کنار یکدیگر آمده است.)

يَتِيمٌ قَدْ كَفَلُوهُ وَ مِنْ ظُلْمَةِ الْجَهْلِ أَنْقَذُوهُ وَ مِنْ حَيْرَةِ التِّيهِ أَخْرَجُوهُ (کفالت یتیم و نجات از تاریکی نادانی و از سرگردانی در کنار یکدیگر آمده است.)

لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ (اخذ دین و آموختن دین در کنار یکدیگر آمده است.)

برخی از عناوین متعدد، ممکن است تعبیرات گوناگون از یک مطلب باشد. اما اختلاف میان برخی دیگر از عناوین قطعی و مسلم است.

در بیشتر شواهدی که ذکر شد، نفس ذکر عناوین متعدد در کنار یکدیگر نشان از اختلاف آنها با یکدیگر است.

اما در میان همه اینها، آخرین تعبیر بسیار جالب است، «لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ».

عطف با حرف «أَوْ» دلیل قاطع بر تقسیم کفالت به دو بخش «اخذ» و «تعلم» است.

معنای تعلم که روشن است.

مهم درک معنای اخذ است.

شاه مصداق اخذ، اخذ معالم دین و فتاوی مورد نیاز است.

اخذ یتیم از فقیه، از دو حال خارج نیست یا جایز است و یا جایز نیست.

اگر جایز نیست، چرا به کفالت ایتام آل محمد به شکل کلی و نجات یتیم از نادانی و…، و نیز به شکل خاص امر شده است؟! مسلما امر به کفالت مطلق است و مقید به قیدی نیست.

و اگر اخذ فتوا جایز است، این دقیقا همان حجیت تقلید است.

ناگفته پیداست که مردم به دو دسته کلی عالم و جاهل طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی علاوه بر این که وجدانی و عقلی است، در منابع دینی نیز با تعبیرات متنوعی مورد تأکید فراوان قرار گرفته است.

عناوینی همچون عالم و فقیه و عارف به احکام و…، همگی ناظر به طبقه اول هستند و عناوینی هم چون جاهل، مقلد و… ناظر به طبقه دوم.

تمامی آیات و روایاتی که ناظر به تقسیم جامعه به عالم و جاهل، فقیه و غیر فقیه، عارف به احکام و غیر عارف و… همگی متضمن استدلال بر تقلید است.

زیرا تکلیف عالم و فقیه و… روشن است و آن عمل به علم خودش است.

جاهل، غیر فقیه و… همچنان که از اسمش پیداست، نمی‌تواند به علمش عمل کند. به تعبیر دقیق‌تر جاهل علمی ندارد که به آن عمل کند. سالبه منتفی به انتقاء موضوع است.

تردیدی هم نیست که تعلم و آموختن، کمال هر انسانی است و رجحان آن (صرف نظر از درجه آن) از منظر عقل و دین قابل تردید نیست.

سخن بر سر جاهلی که از روی تقصیر یا قصور یا اصلا سراغ تعلم نرفته است و یا این که در راه تعلم است، اما هنوز عالم نشده است.

چنین شخصی یا مکلف است یا غیر مکلف.

با غیر مکلف کاری نداریم.

در بیشتر موارد، جاهلِ مکلف، پیش از تعلم، اگر تقلید را نپذیرد به تعطیلی دین منجر می‌گردد.

چون از یک سو تکالیف مسلمی دارد و از سوی دیگر عمل به تکالیف از روی علم برای او ممکن نیست. در نتیجه یا باید کلا عمل به تکالیف را رها کند و یا این که اقدامی کند که نمی‌داند امتثال تکالیف هست یا خیر.

در هر دو صورت دین تعطیل می‌گردد.

بر این اساس تمامی روایات تقسیم مردم به عالم و جاهل، فقیه و غیر فقیه و… همگی دلیل بر درستی تقلید است.

توضیح بیشتر این که عالم تقسیم می‌شود به:

عالم مطلق، یعنی عالمی که هیچ جهلی در او راه ندارد.

به ضرورت عقل و شرع، علم مطلق بالذات، منحصر به ذات اقدس الهی است.

در رتبه دوم و با اعطاء الهی، معصومین علیه السلام نیز عالم مطلق شده‌اند. اما این علم، ذاتی آنان نیست و حدوث و بقائش به دست خداوند است.

عالم نسبی، یعنی عالمی که بعضی از مسائل را می‌داند، خواه یک مسئله و یا هزاران هزار، در جریان احکامِ علم، تفاوتی میان یک مسئله و هزار مسئله نیست. عالم، ولو عالم به یک مسئله، در همان حیطه علمش، باید به تکلیف عالم عمل نماید.

پس تکلیف قطعی طبقه عالم (حتی عالم نسبی)، عمل به علم است.

جاهل نیز طبقات مختلفی دارد که در «اقسام جاهل را بشناسیم» با آنها آشنا شدیم.

آن چه مهم است این است که تکلیف جاهل چیست؟

ناگفته پیداست که در درجه نخست تکلیف جاهل (صرف نظر از وجوب و استحباب و سائر ویژگی‌هایش)، آموختن و تعلم است. در اصل این تکلیف، هیچ حرف و حدیثی نیست.

اما مسلما جاهل، به محض اراده تعلم، بلافاصله عالم نمی‌شود. بلکه باید عالمی پیدا کند و به تناسب موضوع، وقت بگذارد و به تناسب استعدادش تلاش کند و…، تا این که عالم شود. فعلا کاری به تقصیر و قصور جاهل هم نداریم، اصل موضوع را بررسی می‌کنیم.

به محض این که متعلم، عالم شد، ولو در یک مسئله، در همان یک مسئله، تکلیف عالم نسبی را پیدا می‌کند، یعنی باید به علم خودش عمل کند.

اما تکلیف متعلم، در حین تعلم، یعنی پیش از عالم شدن، چیست؟

۱- هیچ حرکتی نکند، ۲- تحصیل شناخت نماید، ۳- تیری در تاریکی بیندازد و یا ۴- سخن عالم را بپذیرد؟

حکم عقل روشن است و آن را پیش از این توضیح دادیم.

حکم شرع چیست؟ آیا شرع این مسئله مهم را مهمل گذاشته است یا برایش حکمی دارد؟

تردیدی نیست که دین در این باره حرف دارد و نخستین حرف آن، لزوم تعلم است.

فرض این است که متعلم در راه تعلم است، پس از این جهت به تکلیفش عمل کرده است، اما مشکله دقیقا همین جاست، متعلمی که در حال تعلم است، اما هنوز عالم نشده است چه باید بکند؟

در بسیاری از امور، توقف و احتیاط ممکن است. پس به حکم عقل و شرع باید احتیاط کند.

اما در موارد بیشتری، یا احتیاط اصلا ممکن نیست (مانند دوران بین المحذورین) و یا خارج از توان و طاقت مکلف است.

لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها… (بقره233)

لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها… (بقره286)

لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها… (انعام152، اعراف42، مؤمنون62)

آیا دین جایگزینی برای شناخت معرفی نکرده است؟!

اگر دین جایگزینی معرفی کرده است، جایگزین شناخت در فرض مسئله چیست؟!

مسلما اگر دین جایگزینی معرفی نکرده باشد، مستلزم نقص بسیار بزرگی در دین است.

با علم به کمال دین و حکیمانه بودن آن، پی می‌بریم که یقینا دین برای این معضله راهکاری دارد، چه ما آن راهکار را بدانیم و چه ندانیم.

کدام راهکار از راهکارهای ممکن و موجود، نزدیک‌تر و آسان‌تر و حکیمانه‌تر از پذیرش سخن عالم است؟!

راست پنداری سخن عالم، همان جایگزین عقلی و حکیمانه برای شناخت است که از آن با عنوان تقلید یاد می‌کنیم.

نتیجه این شد که حکمت، ضرورت اجمالی تقلید را اثبات می‌کند.

اما اثبات تقلید، دلایل تفصیلی فراوانی هم دارد که در همین نوشتار با آن آشنا شدیم.

همچنان که در آغاز اشاره کردیم بستر این استدلال روایات تقسیم مردم به عالم و جاهل، فقیه و غیر فقیه و… است. بر این اساس تمامی روایات تقسیم مردم به عالم و جاهل، فقیه و غیر فقیه و… همگی دلیل بر درستی تقلید است.

در روایات از عالم با تعبیرات فراوانی یاد شده است. یکی از این تعبیرات، تشبیه عالم به شمع است.

شمع دو ویژگی دارد: ۱- برافروختن شمع دیگر توسط شمع اول و ۲- استفاده دیگران از نور شمع اول.

برافروختن شمع دیگر از شمع عالم، به منزله تعلم از عالم است. فرآیند تعلم، همان تولد شمعی جدید از شمع اول است. حاصل این فرآیند نیز استقلال شمع دوم از شمع اول است. یعنی وقتی کسی از عالم تعلم کرد و آموخت، خودش می‌شود صاحب شمع و در حد آموخته‌اش نیازی به شمع اول ندارد، تا آن جا که اگر شمع اول خاموش شود و عالم بمیرد، شمع دوم مستقلا نور افشانی می‌کند.

اما ویژگی دوم شمع، نور افشانی برای دیگرانی است که خود شمع ندارند. در این صورت با خاموشی شمع اول و مرگ عالم، خلأ بزرگی برای کسانی که از نور او استفاده می‌کردند به وجود می‌آید.

در روایات از این خلأ با تعبیر رخنه یاد شده است.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ الْفَقِيهُ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‏ءٌ.

هنگامی مؤمن فقیه بمیرد در اسلام (خلأ و) رخنه‌ای پیدا می‌شود که هیچ چیزی آن را پر نمی‌کند.

روایت زیر به ویژگی دوم شمع نظر دارد:

قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْبَاقِرُ ع الْعَالِمُ كَمَنْ مَعَهُ شَمْعَةٌ تُضِي‏ءُ لِلنَّاسِ فَكُلُّ مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ دَعَا بِخَيْرٍ كَذَلِكَ الْعَالِمُ مَعَهُ شَمْعَةٌ تُزِيلُ ظُلْمَةَ الْجَهْلِ وَ الْحَيْرَةِ فَكُلُّ مَنْ أَضَاءَتْ لَهُ فَخَرَجَ بِهَا مِنْ حَيْرَةٍ أَوْ نَجَا بِهَا مِنْ جَهْلٍ فَهُوَ مِنْ عُتَقَائِهِ مِنَ النَّارِ وَ اللَّهُ يُعَوِّضُهُ عَنْ ذَلِكَ بِكُلِّ شَعْرَةٍ لِمَنْ أَعْتَقَهُ مَا هُوَ أَفْضَلُ لَهُ مِنَ الصَّدَقَةِ بِمِائَةِ أَلْفِ قِنْطَارٍ عَلَی الْوَجْهِ الَّذِي أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ بَلْ تِلْكَ الصَّدَقَةُ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهَا لَكِنْ يُعْطِيهِ اللَّهُ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ رَكْعَةٍ يُصَلِّيهَا مِنْ بَيْنِ يَدَيِ الْكَعْبَةِ.

امام باقر علیه السلام فرمود: عالم مانند کسی است که با او شمعی است که برای مردم راه را روشن می‌کند. هر کس به سبب شمع، ببیند، برای صاحب آن دعای به خیر می‌کند.

عالم نیز چنین است با او شمعی است که تاریکی نادانی و حیرت را نابود می‌کند، پس هر کسی که شمع عالم برای او روشنگری کند و آن فرد به سبب شمع عالم، از حیرت بیرون آید و از نادانی نجات پیدا کند، چنین شخصی از آزاد شوندگان عالم از آتش دوزخ است…

اما درایت روایت:

تعبیرات ۱- تُضِي‏ءُ لِلنَّاسِ (برای مردم روشنگری می‌کند)، ۲- فَكُلُّ مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ (هر کس که به نور شمع او بینا شود)، ۳- كَذَلِكَ الْعَالِمُ مَعَهُ شَمْعَةٌ تُزِيلُ ظُلْمَةَ الْجَهْلِ (شمع عالم، تاریکی جهل را نابود می‌کند. فاعل «تزیل» شمعِ عالم است)، ۴- فَكُلُّ مَنْ أَضَاءَتْ لَهُ، (پس هر کس که شمع عالم برای او روشنگری کرد. فاعل «اضائت» نیز شمع عالم است.) و ۵- فَخَرَجَ بِهَا مِنْ حَيْرَةٍ (پس جاهل به شمع عالم از نادانی بیرون آمد)، همه این تعبیرات گواه بر ویژگی دوم شمع است.

نکته کلیدی برای فهم این روایت، این است که غیر عالم در صورتی به مقصد می‌رسد که با عالم همراهی نماید. پر واضح است کسانی که همراهی نمی‌کنند به مقصد نمی‌رسند.

اما عالم احتیاج به همراهی کسی ندارد.

بر اساس روایت پیشین، اتفاقی که برای جاهل پس از همراهی با عالم می‌افتد، این است که جاهل از نور علم عالم استفاده می‌کند و نه این که خود او عالم و صاحب شمع شود.

در این روایت همراهی جاهل با عالم، جایگزین شناخت شده است.

بنا بر این روایت:

۱- تنها عالم شمع دارد. یعنی علم منحصر به عالم است. (نقطه اختلاف)

۲- همراهان عالم همانند خود عالم به سرمنزل مقصود می‌رسند. (نقطه اشتراک)

۳- روشنگری شمع عالم، مشروط به همراهی با عالم است. (شرط اشتراک)

۴- همراهان عالم با این که از نور علم عالم استفاده می‌کنند، اما خود صاحب شمع نیستند. (نقطه اختلاف)

از همراهی عملی جاهل با عالم، می‌توان با تعبیر تقلید یاد کرد.

بر اساس این روایت می‌توان گفت تقلید عامی (با حفظ موضوع) از عالم واجب است.

نکته جالب دیگر این حدیث این است که از حاصل همراهی با عالم (و نه تعلم از عالم) با تعبیر تُزِيلُ ظُلْمَةَ الْجَهْلِ… فَخَرَجَ بِهَا مِنْ حَيْرَةٍ أَوْ نَجَا بِهَا مِنْ جَهْلٍ… یاد شده است.

به سخن دیگر همراهی با عالم (و نه آموختن از عالم) نیز مصداق نجات از نادانی شمرده شده است.

این نکته ثابت می‌کند که عمل مقلد نیز از مصادیق عمل به علم است.

ممکن است توهم شود که عبارت «مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ» و مانند آن اعم از تعلم از عالم و تقلید از اوست. اما با درنگ شایسته روشن می‌شود که این فقرات مختص به تقلید از عالم است و شامل تعلم از عالم نمی‌شود.

توضیح این که اگر عبارت «مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ» تنها ناظر به حدوث باشد، ممکن است برای توهم یاد شده مجالی باشد. اما اگر این عبارت ناظر به حدوث و بقاء باشد، دیگر منحصر به تقلید می‌شود. زیرا بر فرض تنزل و پذیرش این که «مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ» حدوثا شامل متعلم هم بشود، متعلم پس از تعلم دیگر با نور شمع خودش بینا می‌گردد و نه با نور شمع عالم. لذا اطلاق «مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ» روایت را منحصر به ویژگی دوم شمع که روشنگری برای دیگران است می‌کند و شامل تعلم نمی‌شود.

در روایات از عالم با تعبیر «مناره هدایت» یاد شده است. این تعبیر به مشعل‌داری عالم بسیار نزدیک است.

در روایتی چنین آمده است:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْعُلَمَاءُ أُمَنَاءُ وَ الْأَتْقِيَاءُ حُصُونٌ‏ وَ الْأَوْصِيَاءُ سَادَةٌ

علماء امینان خداوند هستند و متقین دژهای (تسخیر ناپذیر)ند و اوصیاء بزرگان (امت) هستند.

روایت دیگری شبیه به این روایت نقل شده است که یک تفاوت اساسی دارد.

وَ فِي رِوَايَةٍ أُخْرَى الْعُلَمَاءُ مَنَارٌ وَ الْأَتْقِيَاءُ حُصُونٌ‏ وَ الْأَوْصِيَاءُ سَادَةٌ.

علماء مناره‌ها(ی هدایت) هستند و متقین دژهای (تسخیر ناپذیر)ند و اوصیاء بزرگان (امت) هستند.

مناره، بنای بلندی است که بر سر آن چراغ می‌گذاشتند تا شبها از دور دیده شود و تا مسافرین راه را گم نکنند. هنوز هم این مناره‌ها در مناطق دریایی وجود دارد که با تعبیر فانوس دریایی شناخته می‌شود.

آن چه در درایت این روایت مهم است عملکرد مناره و فانوس دریایی است.

ناگفته پیداست که اگر روز باشد مناره و فانوس دریایی کاربردی ندارد. زیرا با وجود نور خورشید مسیر برای خود شخص قابل رؤیت است و موضوعی برای وجود مناره و فانوس دریایی باقی نمی‌ماند.

هنگامی که خود شخص فاقد نور روشنگر باشد، آن گاه نیاز به حرکت در پرتو نور دیگری (مانند مشعل عالم) و یا میزان کردن مسیر با موقعیت مناره و فانوس دریایی زنده می‌شود.

اینجاست که تنظیم مسیر با موقعیت مناره، جایگزین نور خورشید در مرتبه بعد و در هنگام شب می‌گردد و در نتیجه فرد به مسیر درست هدایت می‌شود.

در نهج البلاغة یکی از نشانه‌های آخر الزمان نابود شدن مناره‌های دین بیان شده است:

وَ تَثْلِمُ‏ مَنَار الدِّينِ‏

مناره‌های (هدایت) شکسته می‌شود

در شرح این جمله گفته شده است اصل ماده ثلم، شکستگی است و مقصود از شکستگی منار الدین، کشته شدن علماء‌ است.[1]

نکته مهمی که شایسته است نکته‌سنجان به آن توجه کنند این است که کاربردهای مناره در روایات دو گونه است:

در کاربرد نخست از قرآن و علم تعبیر به مناره شده است.

در کاربرد دوم از عالم تعبیر به مناره شده است.

کاربرد نخست ناظر به عالم شدن خود فرد است، یعنی هنگامی که خود فرد حامل نور علم و نور قرآن شد، به همان اندازه‌ای که حامل نور علم است، به همان اندازه خودش عالم است. در نتیجه نیازی به عالم دیگر ندارد. همان گونه که در روز نیازی به مناره و فانوس دریایی وجود ندارد.

اما در کاربرد دوم، خود فرد فاقد نور علم است، یعنی جاهل است. در نتیجه حرکت در مسیر درست، تنها در صورتی ممکن می‌گردد که مسیرش را با مناره و فانوس دریایی تنظیم کند.

در حوزه هدایت دین نیز، هدایت و حرکت درست، دائر مدار این است که شخص جاهل کارهایش را بر اساس نظر و رأی عالم تنظیم کند.

تنظیم کردن کارها بر اساس نظر عالم، تعبیر دیگری از تقلید است. لذا روایت یاد شده همانند روایت مشعل‌داری عالم دلیل بر تقلید است.

در روایت مشعل‌داری عالم این چنین آمده بود:

الْعَالِمُ كَمَنْ مَعَهُ شَمْعَةٌ تُضِي‏ءُ لِلنَّاسِ فَكُلُّ مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ دَعَا بِخَيْرٍ كَذَلِكَ الْعَالِمُ مَعَهُ شَمْعَةٌ تُزِيلُ ظُلْمَةَ الْجَهْلِ وَ الْحَيْرَةِ فَكُلُّ مَنْ أَضَاءَتْ لَهُ فَخَرَجَ بِهَا مِنْ حَيْرَةٍ أَوْ نَجَا بِهَا مِنْ جَهْلٍ…

روایت «الْعُلَمَاءُ مَنَارٌ» نیز همین مطلب را اما در قالب پر بارتری بیان کرده است.

توضیح بیشتر این که موقعیت مناره همیشه در نقطه مرتفع‌تر از موقعیت افراد عادی است و لذا هر کسی به خود مناره دسترسی ندارد.

این ارتفاع موقعیت است که بُرد هدایت او را بیشتر و بهتر می‌کند، هر چه مناره بلندتر باشد، افراد دوردست‌تری از نور آن سود می‌برند.

در دعای امام سجاد علیه السلام برای پیروان پیامبران این چنین آمده است:

اللَّهُمَّ وَ أَوْصِلْ إِلَى التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ، الَّذِينَ‏ يَقُولُونَ: رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ‏ خَيْرَ جَزَائِكَ. (10) الَّذِينَ قَصَدُوا سَمْتَهُمْ، وَ تَحَرَّوْا وِجْهَتَهُمْ، وَ مَضَوْا عَلَى شَاكِلَتِهِمْ. (11) لَمْ يَثْنِهِمْ رَيْبٌ فِي بَصِيرَتِهِمْ، وَ لَمْ يَخْتَلِجْهُمْ شَكٌّ فِي قَفْوِ آثَارِهِمْ، وَ الِائْتِمَامِ بِهِدَايَةِ مَنَارِهِمْ‏. (12) مُكَانِفِينَ وَ مُوَازِرِينَ لَهُمْ، يَدِينُونَ بِدِينِهِمْ، وَ يَهْتَدُونَ بِهَدْيِهِمْ، يَتَّفِقُونَ عَلَيْهِمْ، وَ لَا يَتَّهِمُونَهُمْ فِيمَا أَدَّوْا إِلَيْهِمْ.

بار خدايا، تابعان اصحاب محمد را بهترين پاداش ارزانى دار؛ آنان كه به نيكى در پى اصحاب رفتند و مى‏گويند: «پروردگار ما، ما را و برادران ما را كه در ايمان بر ما پيشى گرفتند بيامرز.» آنها به جانب ايشان آهنگ كردند و مقصد و مقصود آنان جستند و به شيوه آنان رفتند و در دلشان شائبه ترديد پديد نيامد تا از راهشان منحرف سازد يا در پيروى آثار ايشان خلل آورد و از اقتدا به فروغ تابناك هدايتشان بازدارد…

درنگ شایسته در تعبیرات دعا روشن می‌سازد که برخی از فقرات دعای حضرت ناظر به تقلید بوده است.

یکی از کلید واژه‌های بسیار حیاتی در حوزه شناخت، واژه استنباط است.

واژه استنباط جایگاه ویژه‌ای در دین دارد. زیرا:

۱) استنباط کاربرد قرآنی دارد.

۲) استنباط کاربرد روایی دارد.

۳) کاربرد روایی استنباط، عام است و همزمان شامل معصومین و فقهاء می‌گردد..

۴) تجزیه و تحلیل استنباط، یکی از طبقه‌بندی‌های بنیادین در حوزه شناخت را رقم می‌زند.

۵) استنباط گویاترین و جامع‌ترین واژه برای تحقیق و کشف مجهول است.

تفصیل مباحث یاد شده در بحث «تحقیق در تحقیق» ارایه شده است. لذا به همین فهرست بسنده می‌کنیم.

آن چه مهم است این است که:

پیش از استنباط، همه افراد مساوی هستند.

اما پس از استنباط، مردم در دو طبقه دسته‌بندی می‌گردند: طبقه استنباط کنندگان که پس از استنباط عالم شده‌اند و طبقه‌ای که استنباط نکرده‌اند و همچنان در جهل پیشین باقی مانده‌اند.

اگر:

۱ـ استنباط حق است.

۲- استنباط در دین موضوع و مورد هم دارد.

۳- کسی که استنباط کرده و عالم به دین می‌شود و دیگران جاهل به دین.

۴- کاستی در استنباط، چه تقصیری و چه قصوری، هرگز مجوز عمل به غیر علم نمی‌شود.

۵- تنها راه باقیمانده برای غیر مستنبط، منحصر در استفاده از آنی است که استنباط کننده، استخراج کرده است.

این راه همان تقلید است، یعنی امر استنباط شده فقیه، به جای شناخت غیر فقیه می‌نشیند.

توضیح بسیار ساده آن را با مَثَل استنباط آب ارایه می‌دهیم.

یکی از کاربردهای رایج واژه استنباط، در مورد استخراج آب است.

در فرضی که آبی در دسترس نباشد، اقدام به استنباط می‌شود.

ارکان استنباط آب عبارتند از:

۱- بستر استنباط که همان زمین است.

۲- مستنبِط که همان شخصی است که با حفاری آب را استخراج می‌کند.

۳- ابزار استنباط که همان بیل و کلنگ است.

۴- عملیات استنباط که همان حفاری است.

۵- مستنبَط که همان آب استخراج شده است.

ناگفته پیداست که اگر آب در دسترس باشد اصلا موضوعی برای استنباط نیست.

حالا اگر آب در دسترس نبود، همه نیاز به آب دارند و در نتیجه باید استنباطی بشود.

در این میان یک نفر استنباط کرد و به آب رسید. پیداست که خودش سیراب می‌شود.

اما دیگرانی که توانایی بر استنباط ندارند چه باید بکنند؟

از یک طرف توانایی استنباط ندارند که خود به آب برسند و از دسترنج خود سیراب شوند.

از یک طرف تشنگی همه را از پا در می‌آورد.

تنها راه منحصر این است که بروند از آبی که استنباط کننده استنباط کرده خود را سیراب کنند.

این توضیح استنباط فیزیکی آب است. حالا می‌آییم سر استنباط شناختی احکام الهی.

حکمی که به ضرورت دین ثابت است، در دسترس همگان هست، پس موضوعی برای استنباط احکام ضروری وجود ندارد و همگان به چنین احکامی عالم هستند و به آن عمل می‌کنند.

می‌ماند احکامی که در دسترس همگان نیست.

ارکان استنباط احکام الهی عبارتند از:

۱- بستر استنباط که ثقلین یعنی قرآن و عترت است.

۲- مستنبِط که فقیه است.

۳- ابزار استنباط که عقل است.

۴- عملیات استنباط که استدلال است.

۵- مستنبَط که فتوا و حکم استخراج شده است.

یک نفر استنباط احکام کرده است، پیداست که خود به آن حکم عمل می‌کند و از عهده تکلیفش برمی‌آید.

دیگرانی که نتوانسته‌اند استنباط کنند چه باید بکنند؟

از یک طرف توانایی استنباط ندارند که خود به حکم شرعی برسند و از علم خود سیراب شوند.

از یک طرف تکلیف، عمومی است و همه باید مثلا نماز بخوانند.

تنها راه منحصر این است که با حکمی که فقیه استنباط کرده تکلیف خود را انجام دهند.

نتیجه این شد که کاربرد قرآنی استنباط، به علاوه کاربرد روایی آن، مستلزم درستی تقلید است.

همان گونه که اشاره شد مباحث استنباط بسیار گسترده و حیاتی و عمیق است و لذا در این بحث تنها به شاکله اصلی استدلال به استنباط، بر تقلید و توضیح بسیط آن اشاره شد.

نوشتاری با عنوان «تحقیق در استنباط (دومین‌اساس‌فتوا)» از زیر مجموعه «تحقیق در تحقیق از منظر خرد و وحی» مباحث تفصیلی استنباط را ارایه می‌دهد.

در روایت جالبی نقش فقیه این چنین بیان شده است:

عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص نِعْمَ الرَّجُلُ الْفَقِيهُ فِي الدِّينِ إِنِ احْتِيجَ إِلَيْهِ نَفَعَ وَ إِنْ لَمْ يُحْتَجْ إِلَيْهِ نَفَعَ نَفْسَهُ.

چه خوب مردی است فقیه در دین. اگر به او احتیاج شود او (به دیگران) سود می‌رساند و اگر به او احتیاجی پیدا نشود، خودش از علمش سود می‌برد.

در این روایت مردم به دو طبقه فقیه و غیر  فقیه، طبقه بندی شده‌اند.

ویژگی فقیه، این است که در دین از دیگران بی‌نیاز است. اما سایر مردم در دین‌شان نیازمند فقیه هستند.

موضوع روایت فقیه است، نه محدث صرف.

بر محدث صرف، عنوان فقیه صادق نیست. این مطلب شواهد فراوانی دارد. از جمله:

فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَا فِقْهَ لَهُ…

چه بسا حامل فقهی که خودش فقیه نیست…

همچنین در روایتی فقیه به گلستان و محدث صرف به برکه تشبیه شده است. توجه کنید:

قَالَ ص‏ إِنَّ مَثَلَ‏ مَا بَعَثَنِي‏ اللَّهُ‏ بِهِ‏ مِنَ‏ الْهُدَی‏ وَ الْعِلْمِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَصَابَ أَرْضاً وَ كَانَ مِنْهَا طَائِفَةٌ طَيِّبَةٌ فَقَبِلَتِ الْمَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلَأَ وَ الْعُشْبَ الْكَثِيرَ وَ كَانَ مِنْهَا أَجَادِبُ أَمْسَكَتِ الْمَاءَ فَنَفَعَ اللَّهُ بِهَا النَّاسَ وَ شَرِبُوا مِنْهَا وَ سَقَوْا وَ زَرَعُوا وَ أَصَابَ طَائِفَةً مِنْهَا أُخْرَی إِنَّمَا هِيَ قِيعَانٌ لَا تُمْسِكُ مَاءً وَ لَا تُنْبِتُ كَلَأً فَذَلِكَ مَثَلُ مَنْ فَقُهَ فِي دِينِ اللَّهِ وَ تَفَقَّهَ مَا بَعَثَنِي اللَّهُ بِهِ فَعَلِمَ وَ عَلَّمَ وَ مَثَلُ مَنْ لَمْ يَرْفَعْ بِذَلِكَ رَأْساً وَ لَمْ يَقْبَلْ هُدَی اللَّهِ الَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی که مَثَل آن چه خداوند مرا به آن مبعوث کرده از هدایت و علم، مثل بارانی است که به زمین می‌رسد.

یک دسته از زمین‌ها، (قابلیت) نیکو دارند، پس آب را می‌پذیرند و گیاه و علف فراوانی می‌رویاند.

یک دسته از زمین‌ها، زمین‌های سخت هستند که آب را (از نفوذ در زمین) نگه می‌دارند، پس مردم به این آب منتفع می‌گردند و از آن می‌آشامند و سیراب می‌کنند و با آن کشاورزی می‌نمایند.

و باران به دسته‌ای دیگر از زمین‌ها می‌رسد که آنها فقط خاک (بی قابلیت) هستند، نه آبی نگه می‌دارند و نه گیاهی می‌رویانند.

مثل کسانی که در دین خدا فقیه شده نیز چنین است، آن چه خداوند مرا به آن مبعوث کرده می‌فهمند، پس خود دانا شده و به دیگران نیز می‌آموزند.

و مثل کسی که (قابلیت نداشته و) به سبب تفقه سری بلند نکرده است و هدایت خداوند که مرا به آن فرستاده را نپذیرفته است (نیز همانند زمین بی قابلیت است).

به تعبیر فنی، اخذ عنوان فقیه، مشعر به علیت است، یعنی سودی که مردم از فقیه می‌برند به خاطر تفقه فقیه است، نه به خاطر محدث بودنش.

تفصیل این مطلب را در بحث «یک تیر حدیث با سه هدف» ببینید.

پس از جدا شدن فقیه از محدث، ببینیم سودی که تنها از فقیه حاصل می‌شود چیست. احتمالات عبارتند از:

اخذ علم (تعلم)

اخذ حدیث (حمل حدیث)

اخذ فتوا (استفتاء)

ناگفته پیداست که برترین نقش فقیه تعلیم و آموختن به کسانی است که شایستگی آموختن را دارند.

اما اخذ حدیث صرف، اختصاصی به فقیه ندارد، بلکه از محدث نیز می‌شود اخذ حدیث کرد. لذا اخذ حدیث صرف نمی‌تواند سود منحصر به فقیه باشد.

البته ممکن است گفته شود اخذ حدیث صرف، با اخذ حدیث با درایت متفاوت است. اخذ حدیث با درایت اختصاص به فقیه دارد و از عهده محدث صرف برنمی‌آید. از این رو می‌توان اخذ حدیث با درایت را، یک مصداق از سود فقیه برای دیگران شمرد.

اما اگر پای درایت به میان آمد، اخذ حدیث با درایت، خودش یکی از مصادیق تعلم است. لذا در سودمندی از فقیه، نمی‌توان اخذ حدیث را، به عنوان مستقل بیان کرد.[1]

یکی دیگر از سودهای متصور از فقیه، اخذ فتواست.

اخذ فتوا، غیر از اخذ علم و اخذ حدیث است. زیرا فتوا حاصل استنباط است.

در حالی که حدیث، منبع استنباط است.

آموزش خود استنباط هم مصداق تعلیم است.

نتیجه این شد که سود انحصاری فقیه شد: تعلیم و فتوا.

روایت نیز شامل هر دو می‌شود، یعنی اطلاق دارد و هر دو را فرامی‌گیرد.

اگر اخذ فتوا باطل باشد، هرگز نمی‌تواند به عنوان سود فقیه مطرح شود.

اما اگر اخذ فتوا، یک مصداق از فوائد فقیه باشد، قهرا باید فتوا حجت باشد و اخذ آن نیز حق و درست باشد.

اخذ فتوا، همان تقلید است.

بر این اساس، روایت یاد شده دلیل بر حجیت تقلید است.

حدیثی درباره قبض علم این چنین می‌فرماید:

عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص‏ أَنَّ اللَّهَ لَا يَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعاً يَنْتَزِعُهُ مِنَ النَّاسِ وَ لَكِنْ يَقْبِضُهُ بِقَبْضِ الْعُلَمَاءِ فَإِذَا لَمْ يُنْزِلْ عَالِمٌ إِلَی عَالِمٍ يَصْرِفُ عَنْهُ طُلَّابُ حُطَامِ الدُّنْيَا وَ حَرَامِهَا وَ يَمْنَعُونَ الْحَقَّ أَهْلَهُ وَ يَجْعَلُونَهُ لِغَيْرِ أَهْلِهِ وَ اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالًا فَسُئِلُوا فَأَفْتَوْا بِغَيْرِ عِلْمٍ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی که خداوند علم را قبض نمی‌کند (نمی‌گیرد) به گرفتن خود علم از مردم و لکن علم را به مرگ علماء می‌گیرد. هنگامی که عالم (بمیرد) و علم به عالم دیگر نرسد، دنیاپرستان و حرام خوران، دین را به بیراهه می‌کشانند و حق را از اهلش باز می‌دارند و برای غیر اهلش قرار می‌دهند و مردم، سردمداران نادان برای خود خود می‌گیرند، پس آن نادانان، سؤال می‌شوند و آنان به غیر علم فتوا می‌دهند که هم خود را گمراه می‌کنند و هم مردم را.

در این حدیث، قبض علم، به مرگ علماء تفسیر شده است و استدلال شده است که اگر عالمی نباشد که علمش را به عالم دیگر منتقل کند، خواه ناخواه پس از مرگ عالم، علم او نیز از مردم گرفته می‌شود.

حاصل گرفتن علم از مردم نیز، سردمداران نادان هستند که با فتوای بدون علم هم خود گمراه می‌شوند و هم مردم را گمراه می‌کنند.

نقطه مقابل قبض علم، بسط علم است. بسط علم چیست؟

بسط علم ، وجود علمائی است که علمشان را به دیگران منتقل کنند و علم دین در میان طبقه علماء باقی می‌ماند.

به قرینه تقابل، حاصل وجود سردمداران عالم در میان مردم نیز، فتوای به علم است. در نتیجه فتوای به علم، هم خود علماء هدایت یافته و هم مردم را هدایت می‌کنند.

فتوای به علمی که موجب هدایت مردم است، دقیقا مستلزم حجیت تقلید است.

لذا می‌توان حجیت تقلید را ثمره بسط علم شمرد.

نوشتاری با عنوان «فتوا، مفتیان و شرایط فتوا» به تفصیل درباره فتوا سخن گفته است. عصاره آن نوشتار عبارت است از:

مراجعه به روایات و لغت روشن می‌سازد که:

استفتا و فتوا، عنوان پرسش و پاسخ درباره‌ي حكم الهي مي‌باشد.

همچنین هيچ اشكالي در كاربرد فتوا براي غير معصومين وجود ندارد.

همچنین هيچ دليلي بر حرمت فتواي غير معصومين به شکل کلی وجود ندارد.

همچنین دستور ائمه علیهم السلام به افتاء فقهاء اصحاب، مهمترين دليل جواز فتوای فقیه است.

بنا بر این تنها شرطي كه در فتوا بايد رعايت شود اين است كه فتوا (همانند سایر افعال مکلف) باید به علم باشد.

بر اساس روایاتِ فتوا، با دو دسته از مردم سر و کار داریم:

غیر فقیه که دیانتش متوقف بر استفتاء (پرسش) است.

مفتی که با سرمایه فقاهت، به حکم الهی افتاء می‌کند.

از یک سو غیر فقیه، برای دیانتش نیاز به استفتاء (پرسش) دارد.

از سوی دیگر فتوای به علم، قطعا فتوای به حق است و در نتیجه افتاء (پاسخ) فقیه جایز است.

لازمه حق بودن فتوای فقیه و لازمه جواز افتاء او، جواز استفتاء غیر فقیه از اوست.

توضیح این که فتوای به حق، یعنی بیان حکم خداوند (اعم از حکم واقعی و ظاهری) نتیجه این امر برای غیر فقیه، این است که اخذ فتوا از فقیه، جایز، بلکه واجب است.

به سخن دیگر حق بودن فتوا و جایز بودن افتاء، با عدم جواز اخذ فتوا از فقیه در تناقض است. نمی‌شود افتاء حق و جایز باشد، اما اخذ فتوا حرام.

چرا که اگر خداوند از یک سو به مفتی بگوید «تو مجاز هستی حکم مرا برای دیگران بیان کنی» اما از سوی دیگر به مستفتی بگوید «تو حق نداری به حکم بیان شده من عمل کنی»، این یک تناقض آشکار است.

اخذ فتوای فقیه، یا همان استفتاء، دقیقا همان تقلید است.

با این بیان روشن شد که تمامی روایات فتوا، دلیل بر جواز تقلید است.

ناگفته پیداست که جواز تقلید، شرایط خاصی دارد که در بخش «دامنه و شرایط تقلید» بیان خواهد شد.

همان گونه که اشاره شد مباحث تفصیلی فتوا در نوشتار «فتوا، مفتیان و شرایط فتوا» آمده است.

در نوشتار «برترین و فروترین لبیک به آیه نَفْر» به تفصیل درباره آیه نفر سخن گفته شده است. بخشی از این نوشتار به بحث تقلید ارتباط دارد. توجه شما را به گزیده‌ای از آن بخش، جلب می‌کنیم.

در آغاز نگاهی به خود آیه نفر می‌افکنیم.

وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ (التوبه 122)

و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند.

آیه نفر به کمک روایات ذیل آن، مردم را به سه طبقه نافرین (کوچ کنندگان برای تفقه) و قاعدین (کسانی که کوچ نکرده‌اند ولی به انذار نافرین حذر می‌کنند) و اعرابی (بیگانگان از دین) تقسیم می‌کند.

اعرابی یعنی همان بیگانگان از دین، خارج از بحث ماست.

به تصریح قرآن، ویژگی نافرین، تفقه و سپس انذار است.

آن چه برای بحث ما مهم است، شناخت ویژگی قاعدین است.

حکم وجوب نَفْر طائفه‌ای از هر فرقه‌ای، به غرض تحقق چند امر طولی و مترتب بر هم است که عبارتند از: ۱- کوچ نافرین با هدف تفقه، ۲- تفقه نافرین با هدف انذار، ۳- انذار (هشدار) نافرین با هدف حذر قاعدین و ۴- حذر (آماده‌باشی) قاعدین.

روشن است که اگر انذار نافرین، اعتبار نداشته باشد، جایی برای حذر قاعدین باقی نمی‌ماند. در نتیجه امتثال امر چهارم در آیه، محال می‌گردد.

از این تالی فاسد می‌توان نتیجه گرفت که انذار فقیهانه نافرین، علاوه بر اعتبار عقلایی، به حسب آیه نَفْر نیز نزد شارع معتبر است.

به سخن دیگر اگر امتثال «لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ» در آیه، محال و ناشدنی گردد، این حکم آیه نَفْر لغو می‌گردد. به برهان استحاله لغو در افعال حکیم، نتیجه می‌گیریم که نزد شارع، انذار نافر برای حذر قاعدین معتبر است. بدین سان امتثال «لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ» ممکن می‌گردد و این حکم آیه از لغویت خارج می‌شود.

هنگامی انذار نافر معتبر شد، پس از این که نافرین، انذار کردند، نوبت به واکنش قاعدین می‌رسد.

واکنش قاعدین، همان حذر است.

گذشت که حذر، غایت انذار است. وقتی انذار واجب باشد، قهرا غایت آن نیز که حذر باشد واجب خواهد بود.

توضیح این که وجوب حذر، بدون حجت الزام‌آوری ممکن نیست.

روشن است که برای وجوب حذر قاعد، الزام‌آوری جز انذار نافر وجود ندارد. بنا بر این منشأ وجوب حذر، منحصرا حجیت انذار نافر برای حذر قاعد است.

پس وجوب حذر، ناشی از اعتبار انذار نافر است.

به اقتضای وجوب حذر که از حجیت انذار ناشی شده است، پذیرفتن فتوای نافرین توسط قاعدین نیز ضروری می‌گردد.

پذیرفتن فتوای نافرین، توسط قاعدین، همان تقلید است.

با درنگ شایسته و درایت بایسته روشن می‌شود که آیه نَفْر، قوی‌ترین برهان بر وجوب تقلید است.

همان گونه که اشاره شد مباحث تفصیلی آیه نفر در نوشتار «برترین و فروترین لبیک به آیه نَفْر» آمده است.

یکی از سرفصلهای «درایت «فقهاء‌ حصن اسلام»»، «تلازم حصن اسلام با تقلید» است. توجه شما را به گزیده‌ای از آن جلب می‌کنیم.

اگر مؤمن علاوه بر صفت تقوا، به صفت فقاهت هم آراسته شود، دستگاه دیگری گشوده می‌شود که از آن با تعبیر «حصن اسلام» یاد شده است. توجه کنید:

عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‏ إِذَا مَاتَ‏ الْمُؤْمِنُ‏ بَكَتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَيْهَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ الَّتِي كَانَ يُصْعَدُ فِيهَا بِأَعْمَالِهِ وَ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‏ءٌ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ حُصُونُ الْإِسْلَامِ كَحِصْنِ سُورِ الْمَدِينَةِ لَهَا.

هنگامی که مؤمن بمیرد فرشتگان و مکان‌های زمین که مؤمن بر آن مکان خدا را عبادت می‌کرد و درهای آسمان که از آن درها کارهای مؤمن بالا برده می‌شد، بر او گریه می‌کنند و در اسلام رخنه‌ای ایجاد می‌شود که چیزی آن را جبران نمی‌کند. زیرا مؤمنین فقیه، دژهای اسلام هستند، همانند بارو و حصار شهر که برای شهر حفاظ هستند.

…

دژ بودن فقیه متفرع بر این است که:

۱) فقیه توانایی ویژه‌ای دارد که او را آسیب ناپذیر می‌کند.

۲) غیر فقیه به خاطر فقدان این توانایی، آسیب‌پذیر و فاقد امنیت است.

۳) آسیب ناپذیری فقیه، کاستی غیر فقیه را جبران می‌کند.

۴) امنیت غیر فقیه، توسط فقیه تحقق می‌یابد.

…

آثار فقاهت فقیه برای حفظ اسلام فراوان است که خارج از حوصله نوشتار است.

دو اثر عمده فقاهت فقیه، تعلیم و مرجعیت است.

ناگفته پیداست که فقیه می‌تواند با تعلیم دین به جاهلان، فقیهی دیگر بپروراند.

پرورش فقیهی دیگر، به منزله تولید یک دژ جدید برای اسلام است. هر دژی در دژ بودن، مستقل از دژ دیگر است.

به سخن دیگر نتیجه تعلیم، «دژ سازی» است و نه «دژ بودن».

تعبیر به حصون الاسلام ظهور در دژ بودن خود فقیه دارد. لذا تعلم نمی‌تواند حصن بودن فقیه برای اسلام را توجیه کند.

در ماهیت دژ افتاده است که جان پناه عده‌ای دیگر است، تعبیر به دژ بودن نیز جان پناه بودن برای دیگران را می‌رساند.

البته تعلم از فقیه دو حالت دارد، یا تعلم پیش از تحقق فقاهت برای متعلم است که متعلم می‌شود مصداق جاهل اما در مسیر تعلم.

یا بعد از تحقق فقاهت برای متعلم است. اگر بعد از تحقق فقاهتِ متعلم باشد، خود متعلم می‌شود فقیه.

با توجه به تشکیکی بودن فقاهت، متعلم به هر درجه‌ای که فقیه شود، به همان درجه خودش حصن می‌شود.

پیداست در اموری که تعلمِ متعلم هنوز فعلیت نیافته و به ثمر ننشسته، باز هم در پناه حصن فقیه است. این روال همچنان ادامه دارد تا این که متعلم به کمال علمی برسد و از سایر فقهاء بی‌نیاز گردد.

در هر صورت حصن بودن فقیه برای خودش که معنا ندارد، برای متعلمی هم که با تعلم از فقیه، خودش فقیه شده است نیز معنا ندارد. لذا بایسته است حصن بودن برای اسلام درایت شود.

هر حصنی جان پناه کسانی است که به آن پناه برده‌اند. حصن اسلام نیز از اسلام محافظت می‌کند. محافظت از اسلام به معنی محافظت از دین مسلمانان است.

مسلمانانی که در حصن پناه گرفته‌اند، یا عالم هستند و یا جاهل.

روشن شد که عالم خودش حصن است و نیازی به حصن ندارد.

پس اهل حصن تنها جاهلانی هستند که در پناه فقاهت عالم، دینشان امنیت می‌یابد.

بنا بر این، تجسم و تبلور عمده‌ی حصن بودن فقیه برای اسلام، پناه گرفتن غیر فقیهان در پناه فقاهت فقیه است.

اگر غیر فقیهان خود را در پناه فقاهت فقیه قرار دهند، کاستی‌هایشان جبران شده و از خطرات معنوی و علمی و اعتقادی و عملی در امان خواهند بود.

یکی از شؤونی که فقیه حافظ آن است و خطرات آن را دفع می‌کند، برطرف ساختن تحیرات عملی جاهلان است.

پناه گرفتن از فقیه، همان تبعیت علمی و عملی از فقیه است.

تبعیت از فقیه نیز ریشه در پذیرفتن و قبول سخن فقیه دارد.

با درایت حصن بودن فقهاء برای اسلام، با تبیین جدیدی از تبعیت و تقلید از فقیه آشنا شدیم.[1]

بنا بر این، این دسته از روایات نیز دلیل بر درستی و ضرورت تقلید است.

…

جایگاه حصن اسلام، اقتضاء می‌کند که فقیه، جان پناه عوام در مقابل همه آسیب‌ها و خطرات باشد.

از جمله خطراتی که مردم به آن مبتلا هستند، تحیر در مقام عمل به وظایف شرعی است. حصن بودن فقیه اقتضا می‌کند که مردم را از تحیر عملی خارج سازد. این مهم با استنباط وظیفه شرعی و افتاء تحقق می‌یابد. با اخذ فتوای فقیه توسط مردم، تحیر عملی مردم برطرف می‌شود. اخذ فتوای فقیه همان تقلید است.

شناخت ویژگی‌های رابطه عالم و جاهل از اموری است که حلّال بسیاری از مشکلات شناختی و عملی است. به بخشی از رساله حقوق امام سجاد علیه السلام توجه کنید:

فَحُقُوقُ أَئِمَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ وَ كُلُّ سَائِس‏ إِمَامٌ وَ حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ رَعِيَّةُ الْعَالِمِ‏ وَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْمِلْكِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَكْتَ مِنَ الْأَيْمَانِ…[1]

پس حق امامان تو سه چیز است که واجب‌ترین آنها حق سائس (و فرمانروا و حکمران) تو به (سبب) سلطنت است. در رتبه بعد حق سائس (و فرمانروا و حکمران) تو به (سبب) علم است. در رتبه بعد حق سائس (و فرمانروا و حکمران) تو به (سبب) ملکیت است.

هر سائسی امام است.

حق رعیت تو سه چیز است که واجب‌ترین آنها حق رعیت تو به (سبب رابطه) سلطنت (تو بر او) است.

در رتبه بعد حق رعیت تو به (سبب رابطه) علم (تو و جهل او) است. پس واقعا جاهل، رعیت عالم است.

در رتبه بعد حق رعیت تو به (سبب رابطه) ملکیت (تو بر او) است که عبارتند از زنان(ی که به همسری گرفتید) و بردگانی که شما مالک آنان هستید.

نکته مهمی که در این روایت وجود دارد در کلمه «سائس» نهفته است.

«سائس» در فارسی به کسی که شایستگی و فن اداره کردن امور را داشته باشد، ترجمه شده است.

آن چه مهم است نکاتی است که در این واژه عربی وجود دارد و آن را از واژه‌هایی چون «تدبیر»، «سیادت»، «ریاست» و… جدا ساخته است.

نکته نخست این است که امتیاز سیاست بر تدبیر و ریاست و سیادت در این است که سیاست، اداره امور با همه جزئیات و ریزه‌کاری‌های آن است. بر خلاف سیادت و تدبیر که به تمام ریزه‌کاری‌ها کاری ندارند.

نکته دوم این است که اگر تدبیر استمرار یافت، مصداق سیاست می‌شود.[2]

نکته سوم این است که لازمه جدا ناشدنی سیاست، امر و نهی است.

نکته چهارم این است که جهت و غایت سیاست نیز اصلاح امور رعیت است.[3]

همه نکات یاد شده در هیچ  معادل فارسی وجود ندارد. لذا همان واژه سائس را به کار می‌بریم.

اگر از ویژگی‌های واژه سائس چشم پوشی نماییم، خود عبارتهای حدیث نیز گویای اهمیت مطلب است.

طبق حدیث یاد شده رابطه عالم و جاهل، رابطه سائس و رعیت است. این رابطه این گونه بیان شده است:

ثُمَّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ… كُلُّ سَائِس‏ إِمَامٌ… ثُمَّ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ رَعِيَّةُ الْعَالِمِ…

سلطان، سائس کلان زندگی مادی رعیت کشورش است.

مالک، سائس خُرْد زندگی مادی رعیت خانه‌اش است.

عالم نیز سائس در حیات علمی تمام رعیت است.

سلطان، کاستی‌های کلان معاش رعیتش را برآورده می‌سازد و مالک، کاستی‌های خُرْد معاش رعیتش را.

عالم نیز کاستی‌های علمی جاهلین را برطرف می‌سازد.

تردیدی نیست که در رتبه نخست، نقش عالم، تعلیم است. هر آن که با تعلیم عالم، عالم گردید خودش می‌شود سائس دیگر جاهلان.

اما سایر افراد جامعه، همگی رعیت عالم هستند و عالم کاستی‌های علمی آنان را جبران می‌کند.

پیش از این گذشت که لازمه جدا ناشدنی سیاست، امر و نهی در راستای مصلحت رعیت است.

امر و نهی عالم، مصلحت علمی رعیتش را تأمین می‌کند. بر رعیت نیز بایسته است برای تحقق مصالح خودشان، سخن عالم را بپذیرند و امر و نهی او را امتثال نمایند.

بالاترین مصداق جبران کردن کاستی‌های علمی، فتوای عالم در امور استنباطی است. افرادی که از استنباط ناتوان هستند، ناتوانی آنها با اخذ فتوای عالم و تعبد به قول عالم جبران می‌گردد.

نتیجه این شد که اقتضای سائس بودن عالم و رعیت بودن جاهل، تقلید و تعبد جاهل به قول عالم است.

در روایات متعددی سخن از این رفته است که از چه کسی می‌توان معالم دین را گرفت.

عن عَلِيِّ بْنِ الْمُسَيَّبِ الْهَمْدَانِيِّ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا عليه السلام شُقَّتِي بَعِيدَةٌ وَ لَسْتُ أَصِلُ إِلَيْكَ فِي كُلِّ وَقْتٍ فَمِمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِينِي قَالَ مِنْ زَكَرِيَّا بْنِ آدَمَ الْقُمِّيِّ الْمَأْمُونِ عَلَي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْمُسَيَّبِ فَلَمَّا انْصَرَفْتُ قَدِمْنَا عَلَي زَكَرِيَّا بْنِ آدَمَ فَسَأَلْتُهُ عَمَّا احْتَجْتُ إِلَيْهِ[1]

علي بن مسيب گويد به حضرت رضا عليه السلام عرض كردم: راه من بسيار دور است و در هر وقتي نمي‌توانم به شما دسترسي پيدا كنم، از چه كسي معالم دينم را بگيرم؟ حضرت فرمودند: از زكريا بن آدم قمي، كه او بر دين و دنيا امانتدار است، علي بن مسيب گفت وقتي برگشتم وارد بر زكريا بن آدم شدم و از هر چه كه احتياج پيدا كردم از او سؤال كردم.

عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ الْمُهْتَدِي وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ جَمِيعاً عَنِ الرِّضَا عليه السلام قَالَ قُلْتُ لَا أَكَادُ أَصِلُ إِلَيْكَ أَسْأَلُكَ عَنْ كُلِّ مَا أَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِينِي أَ فَيُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ ثِقَةٌ آخُذُ عَنْهُ مَا أَحْتَاجُ إِلَيْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِينِي فَقَالَ نَعَمْ.[2]

عبد العزيز مهتدي و حسن بن علي بن يقطين به حضرت رضا عرض كردند: هميشه به شما دسترسي نداريم تا از آنچه دربارة معالم دينمان بدان نياز پيدا مي‌كنيم از شما بپرسم، آيا يونس بن عبد الرحمن مورد اعتماد است تا از او دربارة آنچه از معالم دينمان كه بدان احتياج پيدا كردم بپرسم؟ حضرت فرمودند: آري.

سَأَلْتُ الرِّضَا عليه السلام فَقُلْتُ إِنِّي لَا أَلْقَاكَ فِي كُلِّ وَقْتٍ فَعَمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِينِي فَقَالَ خُذْ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ

عبد العزيز مهتدي مي‌گويد: از حضرت رضا عليه السلام سؤال كردم: من هر وقتي شما را ملاقات نمي‌كنم، پس از چه كسي معالم دينم را بگيرم؟ حضرت فرمودند: از يونس بن عبد الرحمن بگير.

در این روایات، روایان از امام درباره افراد مشخصی پرسش می‌کنند و امام نیز افراد مشخصی را برای اخذ معالم دین تأیید می‌فرماید.

علت این امر در روایت زیر نهفته است که می‌گوید گرفتن معالم دین از هر کسی جایز نیست.

وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ يَا عَلِيُّ مِمَّنْ تَأْخُذُ مَعَالِمَ دِينِكَ لَا تَأْخُذَنَّ مَعَالِمَ دِينِكَ عَنْ غَيْرِ شِيعَتِنَا فَإِنَّكَ إِنْ تَعَدَّيْتَهُمْ أَخَذْتَ دِينَكَ عَنِ الْخَائِنِينَ الَّذِينَ خَانُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ خَانُوا أَمَانَاتِهِمْ إِنَّهُمُ اؤْتُمِنُوا عَلَي كِتَابِ اللَّهِ فَحَرَّفُوهُ وَ بَدَّلُوهُ فَعَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ رَسُولِهِ وَ لَعْنَةُ مَلَائِكَتِهِ وَ لَعْنَةُ آبَائِيَ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَ لَعْنَتِي وَ لَعْنَةُ شِيعَتِي إِلَي يَوْمِ الْقِيَامَةِ فِي كِتَابٍ طَوِيلٍ[3]

حضرت موسي بن جعفر عليهما السلام در جواب نامه علي بن سويد مي‌نويسد: اي علي اما دربارة آنچه كه پرسيده بودی كه: از چه كسي معالم دينت را بگيري، [جوابت اين است كه] هرگز نبايد معالم دينت را از غير شيعيان ما بگيري [پس ] اگر تو [در گرفتن معالم دين] از شيعيان تجاوز كني [و به ديگران مراجعه كني] دينت را از خائنين گرفته‌اي…

این در حالی است که اخذ روایت از غیر شیعه، البته با شرایطی منعی ندارد. توجه کنید:

عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‏ إِنَ‏ لَنَا أَوْعِيَةً نَمْلَؤُهَا عِلْماً وَ حُكْماً وَ لَيْسَتْ لَهَا بِأَهْلٍ فَمَا نَمْلَؤُهَا إِلَّا لِتُنْقَلَ إِلَی شِيعَتِنَا فَانْظُرُوا إِلَی مَا فِي الْأَوْعِيَةِ فَخُذُوهَا ثُمَّ صَفُّوهَا مِنَ الْكُدُورَةِ تَأْخُذُونَهَا بَيْضَاءَ نَقِيَّةً صَافِيَةً وَ إِيَّاكُمْ وَ الْأَوْعِيَةَ فَإِنَّهَا وِعَاءُ سَوْءٍ فَتَنَكَّبُوهَا.

جابر جعفی گفت از امام باقر علیه السلام شنیدم که می‌فرمود: به راستی که برای ما ظرفهایی است که از علم و حکم پر می‌کنیم و(لی) آن ظرفها (یعنی حاملین روایات) برای علم و حکم شایسته نیستند. ما آنها را پر نمی‌کنیم مگر برای این که آن علم و حکم را به شیعیان ما انتقال دهند. پس به آن چه در ظرفهاست (یعنی روایاتی که نقل می‌کنند) بنگرید و آن را اخذ کنید (البته بعد از) تصفیه از کدورتها (تا این که محتوایی) سفید و پاک صاف اخذ کنید و بپرهیزید از خود ظرفها (یعنی حاملین روایت) که واقعا آنها ظرف بدی هستند پس آنها را رها کنید.

عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ كُتُبِ بَنِي فَضَّالٍ- فَقَالَ خُذُوا بِمَا رَوَوْا وَ ذَرُوا مَا رَأَوْا.

از امام حسن عسگری علیه السلام درباره کتابهای بنی فضال پرسیده شد حضرت فرمود آن چه که روایت کرده‌اند بگیرید و آن چه نظر داده‌اند رها کنید.

از ضمیمه روایات استفاده می‌شود که مقصود از اخذ معالم دین در عباراتی مانند «فَمِمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِينِي»، «لَا تَأْخُذَنَّ مَعَالِمَ دِينِكَ عَنْ غَيْرِ شِيعَتِنَا» و… اخذ روایت نیست، بلکه اخذ فتواست. روایت زیر به تغایر افتاء به معالم دین و نقل حدیث تصریح می‌کند.

وَ كَانَ ع لَا يَنْزِلُ بَلَداً إِلَّا قَصَدَهُ النَّاسُ يَسْتَفْتُونَهُ فِي مَعَالِمِ دِينِهِمْ فَيُجِيبُهُمْ وَ يُحَدِّثُهُمُ الْكَثِيرَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَمَّا وَرَدْتُ بِهِ عَلَی الْمَأْمُونِ

در نقل حالات امام رضا علیه در سفر به مرو این چنین آمده است: و امام علیه السلام به هیچ سرزمینی فرود نمی‌آمدند مگر این که مردم سراغ آن حضرت آمده و درباره معالم دینشان از آن حضرت استفتاء می‌کردند و آن حضرت نیز به آنها پاسخ داده و احادیث فراوانی از پدرش از پدرانش از علی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌فرمود…

در این حدیث چند نکته وجود دارد:

نکته نخست این که معالم دین مورد استفتاء قرار می‌گرفته و امام درباره معالم دین فتوا می‌دادند.

نکته دوم هم این که فتوای درباره معالم دین در قبال نقل حدیث قرار گرفته است.

پس اخذ معالم دین نمی‌تواند اخذ روایت صرف باشد.

از سایر روایات نیز استفاده می‌شود که اخذ فتوا غیر از تعلم است. توجه کنید:

قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُوسَی ع: يُقَالُ لِلْعَابِدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ نِعْمَ الرَّجُلُ كُنْتَ هِمَّتُكَ ذَات‏ نَفْسِكَ إِلَی أَنْ قَالَ وَ يُقَالُ لِلْفَقِيهِ يَا أَيُّهَا الْكَافِلُ لِأَيْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ ع الْهَادِي لِضُعَفَاءِ مُحِبِّيهِمْ وَ مُوَالِيهِمْ قِفْ حَتَّی تَشْفَعَ لِمَنْ أَخَذَ عَنْكَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْكَ فَيَقِفُ فَيَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَعَهُ فِئَامٌ وَ فِئَامٌ وَ فِئَامٌ حَتَّی قَالَ عَشْراً وَ هُمُ الَّذِينَ أَخَذُوا عَنْهُ عُلُومَهُ وَ أَخَذُوا عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ وَ عَمَّنْ أَخَذَ عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَی يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَانْظُرُوا كَمْ فَرْقٌ مَا بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ.

در این روایت اخذ در مقابل تعلم قرار گرفته است. اخذ در مقابل تعلم، همان تقلید است.

بر فرض تنزل، اخذ معالم دین، شامل اخذ فتوا، اخذ حدیث و تعلم می‌شود. پس بر فرض تنزل، باز هم حجیت فتوا از عموم این روایات استفاده می‌شود.

نتیجه این شد که روایات اخذ معالم دین دلالت بر اخذ فتوا می‌کند. اخذ فتوا همان تقلید است. لذا روایات اخذ معالم دین دلیل بر حجیت تقلید است.

اما در بسیاری از موارد اعتماد شناختی بر شخص است، همانند روایت احمد بن حاتم.

لازمه تفکیک ناپذیر اعتماد بر شخص، مرجعیت نظر و رأی آن شخص است.

در یکی از مناجاتهای امام سجاد علیه السلام از نافرمانی و عصیان و مخالفت با علماء به خداوند پناه برده شده است:

وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْكَسَلِ… وَ عِصْيَانِ الْعُلَمَاءِ وَ الرَّغْبَةِ عَنِ الْقُرَّاءِ وَ مُجَالَسَةِ الدُّنَاة…[1]

ما را از (صفات بد مانند) سستی و کسالت… و نافرمانی علماء و روگردانی که قاریان قرآن و همنشینی با افراد پست… پناه ده…

عصیان در مقابل اطاعت است. در نتیجه یکی از امور شایسته، فرمانبرداری و اطاعت از علماء است.

فرمانبرداری از عالم، به پیروی از عالم است و پیروی از عالم مصداق تقلید است.

ممکن است توهم شود که پیروی از عالم، به پیروی از دستورات خداوند و اولیاء خداوند است که عالم بیان می‌کند. در نتیجه نکوهش از عصیان علماء، دلالت بر تقلید نمی‌کند.

برای دفع این توهم بایسته است به این آیه از قرآن توجه کرد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم‏[2]

اى كسانی كه ایمان آورده‏ايد، خدا را فرمان برید و پيامبر و اولوا الامر از خود را [نيز] فرمان برید

در این آیه به سه فرمانبرداری امر شده است: فرمانبرداری از خدا و فرمانبرداری از رسول و فرمانبرداری از اولوا الامر.

فرمانبرداری از خداوند به پیروی از دستورات قرآن است و فرمانبرداری از پیامبر صلی الله علیه و آله به پیروی از سنت اوست و فرمانبرداری از از اولوا الامر نیز عمل به دستورات معصومین علیهم السلام است.

در روایات نیز تصریح شده است که خداوند، فرمانبرداری از پیامبر و امام را همراه فرمانبرداری از خودش نموده است.

همچنان که فرمانبرداری از پیامبر و امام، غیر از فرمانبرداری از خداست، همچنین فرمانبرداری از عالم نیز غیر از فرمانبرداری از امام است. بنا بر این، امر و نهی عالم نیز شایسته پیروی و امتثال است و این همان روی دوم سکه تقلید است.

بر همین اساس نیز در روایات به حرف شنوی و فرمانبرداری از عالمان معینی مانند «عَمْری» و پسرش امر شده است.

أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ وَ قُلْتُ مَنْ أُعَامِلُ أَوْ عَمَّنْ آخُذُ وَ قَوْلَ مَنْ أَقْبَلُ فَقَالَ لَهُ- الْعَمْرِيُّ ثِقَتِي فَمَا أَدَّى إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّي وَ مَا قَالَ لَكَ عَنِّي فَعَنِّي يَقُولُ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ‏

احمد بن اسحاق از امام هادی علیه السلام پرسید (در امر دین) با چه کسی تعامل داشته باشم و از چه کسی دینم را اخذ نمایم و سخن چه کسی را قبول نمایم؟ حضرت به او فرمود عَمْری مورد وثوق و اعتماد من است پس آن چه از من به تو رساند از من رسانده است و آن چه به تو از جانب من گفت از من گفته است پس از او حرف شنوی و فرمانبرداری کن زیرا او ثقه‌ای امین است.

وَ أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا مُحَمَّدٍ ع عَنْ مِثْلِ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ- الْعَمْرِيُّ وَ ابْنُهُ ثِقَتَانِ فَمَا أَدَّيَا إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّيَانِ وَ مَا قَالا لَكَ فَعَنِّي يَقُولَانِ فَاسْمَعْ لَهُمَا وَ أَطِعْهُمَا فَإِنَّهُمَا الثِّقَتَانِ الْمَأْمُونَانِ

ابوعلی مانند همین پرسش را از امام حسن عسکری کرد پس حضرت به او فرمود عَمْری و پسرش ثقه هستند پس آن چه از من به تو رسانند از من رسانده‌اند و آن چه به تو از جانب من گفتند از من گفته‌اند پس از آنها حرف شنوی و فرمانبرداری کن زیرا آنها ثقه‌ای امین هستند.

در روایت دیگری فرمانبرداری از عالم، سبب به دست آوردن حسنات شمرده شده است. توجه کنید:

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: «اعْلَمُوا أَنَّ صُحْبَةَ الْعَالِمِ وَ اتِّبَاعَهُ دِينٌ يُدَانُ اللَّهُ بِهِ، وَ طَاعَتَهُ مَكْسَبَةٌ لِلْحَسَنَاتِ، مَمْحَاةٌ لِلسَّيِّئَاتِ، وَ ذَخِيرَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ رِفْعَةٌ فِيهِمْ فِي حَيَاتِهِمْ، وَ جَمِيلٌ بَعْدَ مَمَاتِهِمْ»

بدانید که همراهی با عالم و پیروی از او، دینی است که خداوند به وسیله آن اطاعت می‌شود و فرمانبرداری از عالم اسباب به دست آوردن حسنات است…

فرمانبرداری از عالم در عمل به فتوا و امر و نهی اوست. عمل به فتوای عالم همان تقلید است.

در برخی از روایات سخن از إتّباع و پیروی از عالم به میان آمده است. مانند بخشی از روایتی که پیش از این، این  چنین گذشت:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَانِيَالَ أَنَّ أَمْقَتَ عَبِيدِي إِلَيَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ التَّارِكُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِيدِي إِلَيَّ التَّقِيُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِيلِ اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاءِ

به راستی که خداوند تبارک و تعالی به دانیال وحی فرستاد: واقعا که دشمن‌ترین بندگان من نادانی است که در حق اهل علم استخفاف به خرج می‌دهد (و آنان را خوار می‌شمارد) نادانی که اقتداء به اهل علم را ترک گفته است…

در این روایت تعبیر «اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاءِ» در مقابل «التَّارِكُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ» آمده است.

در روایت دیگری این چنین است:

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: «اعْلَمُوا أَنَّ صُحْبَةَ الْعَالِمِ وَ اتِّبَاعَهُ دِينٌ يُدَانُ اللَّهُ بِهِ، وَ طَاعَتَهُ مَكْسَبَةٌ لِلْحَسَنَاتِ، مَمْحَاةٌ لِلسَّيِّئَاتِ، وَ ذَخِيرَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ، وَ رِفْعَةٌ فِيهِمْ فِي حَيَاتِهِمْ، وَ جَمِيلٌ بَعْدَ مَمَاتِهِمْ»

بدانید که همراهی با عالم و پیروی از او، دینی است که خداوند به وسیله آن اطاعت می‌شود…

عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ: قِيلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص مَا الْحَزْمُ قَالَ مُشَاوَرَةُ ذَوِي الرَّأْيِ وَ اتِّبَاعُهُمْ‏.

مسلم این معنی در روایات بسیاری آمده است.

درایت این گونه روایات نیاز به طرح مقدمه‌ای دارد.

مراجعه به عالم، با اهداف متعددی همچون اخذ علم، اخذ حدیث و اخذ فتوا صورت می‌گیرد. لذا آثار مراجعه به عالم به حسب اهداف نیز متفاوت است.

یکی از آثار مراجعه به عالم، إتّباع و پیروی از اوست. باید دید اتباع از عالم، با کدام مراجعه به عالم متناسب است.

از اهداف عمده مراجعه به عالم، تعلم از عالم است.

پیش از این گذشت که تعلم، شامل دو دوران متفاوت است که عبارت است از:

۱) تعلم با موفقیت تمام شده باشد که در این صورت جاهل متعلم به عالم منقلب می‌گردد.

۲) موفقیت در تعلم حاصل نشده باشد، اعم از این که احتیاج به زمان بیشتری دارد یا نیاز به مقدماتی دارد و یا…

تمامی علل عالم نشدن پس از تعلم (فعلیت نیافتن علم)، به دو عنوان کلی نقص در فاعلیت فاعل (عدم کمالِ عالمِ تعلیم دهنده) و یا نقص در قابلیت قابل (عدم شایستگی‌های لازم متعلمِ تعلیم گیرنده) برمی‌گردد.

حالا می‌خواهیم ببینیم که إتّباع و پیروی از عالم، با کدام یک از دو دوران متعلم سازگار است.

اگر متعلم در تعلم موفق شده باشد، به همان اندازه‌ی موفقیت در تعلم، می‌شود مصداق عالم (ولو در یک مسئله). پس از این که متعلم عالم شد، عمل متعلمِ عالم‌شده، ناشی از علم خودش است و نه از إتّباع و پیروی عالم.

برای توضیح این مطلب مَثَلی می‌زنیم.

من آدرس حرم را نمی‌دانم. برای همین هم می‌روم سراغ کسی که راه حرم را بلد است. سه صورت محتمل است:

صورت اول با پرسش راه حرم را از راه بلد یاد می‌گیرم و پس از آگاهی لازم از مسیر، خودم به تنهایی و بر اساس علم خودم حرکت می‌کنم و به حرم می‌روم.

صورت دوم با پرسش راه حرم را از راه بلد یاد می‌گیرم و پس از آگاهی لازم از مسیر، همراه راه بلد به طرف حرم می‌روم. در این صورت نیز بر اساس علم خودم حرکت می‌کنم و اثر وجود راه بلد، تنها در حد همراهی و مصاحبت صرف است و نه پیروی و إتّباع از او.

صورت سوم بدون یادگیری مسیر حرم، همراه راه بلد به حرم می‌روم، در این صورت وجود راه بلد دیگر همراهی صرف نیست، بلکه من از راه بلد إتّباع و پیروی می‌کنم.

با درنگ در این مَثَل روشن می‌شود که خود إتّباع و پیروی، دلالت می‌کند که شخص پیروی کننده، فاقد علم است و راه بلد، واجد علم است. یعنی تعبیر به إتّباع و پیروی نشان می‌دهد که تعلمی در کار نیست، بلکه تبعیت ناآگاه از راه بلد است.

ممکن است این مطلب یعنی تقابل إتّباع با عمل به علم را از برخی از آیات قرآن نیز استفاده کرد:

يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جاءَني‏ مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْني‏ أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا (مریم43)

اى پدر، به راستى مرا از دانش [وحى، حقايقى به دست‏] آمده كه تو را نيامده است. پس، از من پيروى كن تا تو را به راهى راست هدايت نمايم

این دلیل اول است بر این که تعبیر إتّباع العالم، همان جایگزینی تبعیت از عالم، به جای شناخت است.

البته باید توجه داشت که عالم تازه کار، ممکن است احساس نیاز به همراهی با عالم کامل داشته باشد، ولی این امر نقض بر آن چه گذشت نیست، بلکه دلیل بر عدم فعلیت کامل عالم تازه کار است.

دلیل دوم بر این که اتباع العالم غیر از تعلم از عالم است، تفاوت میان اتباع العلم و اتباع العالم است.

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَميعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ‏ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (بقره38)

فرموديم: «جملگى از آن فرود آييد. پس اگر از جانب من شما را هدايتى رسد ، آنان كه هدايتم را پيروى كنند بر ايشان بيمى نيست و غمگين نخواهند شد.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ إِنَّ لِأَهْلِ الدِّينِ عَلَامَاتٍ يُعْرَفُونَ بِهَا صِدْقَ الْحَدِيثِ… وَ اتِّبَاعَ‏ الْعِلْمِ‏ و…

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود به راستی که برای اهل دین نشانه‌هایی است که به آن نشانه‌ها اهل دین شناخته می‌شوند: راستی سخن… و پیروی از علم و…

اتباع علم، همان عمل به علم است که از طریق تعلم حاصل شده است. تغایر میان اتباع علم و اتباع عالم اثبات می‌کند که اتباع العالم همان تقلید از عالم است.

دلیل سوم بر این که اتباع عالم غیر از تعلم است، کاربرد اتباع در موارد منفی است چرا که اتباع از امور و یا اشخاص باطل هرگز نمی‌تواند مصداق تعلم و عمل به علمی باشد که عقلا و شرعا شایسته و بلکه بایسته است.

از جمله موارد اتباع منفی و باطل این موارد است:

ذلِكَ بِأَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ (محمد3)

اين بدان سبب است كه آنان كه كفر ورزيدند، از باطل پيروى كردند، و كسانى كه ايمان آوردند از همان حقّ -كه از جانب پروردگارشان است- پيروى كردند. اين گونه خدا براى [بيدارى‏] مردم مثالهايشان را مى‏زند.

يَا كُمَيْلُ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا احْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ

ای کمیل این دلها، ظرف‌هایی هستند (که علوم در آنها جای می‌گیرند) پس بهترین آنها با ظرفیت‌ترین (و یا حافظ‌ترین) آنهاست. آن چه را که به تو می‌گویم از من حفظ نما. مردم سه (دسته) هستند: عالم ربانی و متعلمی که بر راه نجات است و احمقان بی‌ارزشی که دنباله‌رو هر صدایی هستند، با هر بادی می‌چرخند. (این گروه) به نور علم روشن نشده‌اند و به پایه استواری پناه نبرده‌اند

إتّباع و پیروی از باطل و گمان، هرگز با تعلم و علمی که مورد امر شارع است، سازگار نیست. به خصوص این که در برخی از آیات إتباع از ظن در مقابل علم قرار گرفته است. بنا بر این در دل واژه إتّباع عالم، عدم تعلم خوابیده است.

نتیجه می‌گیریم که إتّباع و پیروی از عالم، در مقابل تعلم از عالم است.

بر این اساس تمامی روایاتی که امر به إتّباع و پیروی از عالم می‌کند دلیل بر تقلید است.

در روایات علاوه بر «إتّباع العالم»، سخن از ملازمه با علماء و قبول از حکماء نیز به میان آمده است.

از جمله در یکی از روایات پیشین این چنین گذشت:

اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاء

با توضیحاتی که در دلیل إتّباع از عالم در سرفصل «اتباع و پیروی عالم، جایگزین شناخت» داده شد، نحوه استدلال به این دو فقره بر تقلید روشن می‌شود.

لذا برای اختصار از تکرار آن چشم پوشی می‌کنیم.

در سفارشات لقمان به فرزندش نیز آمده است:

أَيْ بُنَيَّ صَاحِبِ الْعُلَمَاءَ وَ جَالِسْهُم وَ زُرْهُمْ فِي بُيُوتِهِمْ لَعَلَّكَ أَنْ تَشْبَهَهُمْ فَتَكُونَ مِنْهُمْ

ای پسرکم همراه علماء باش و با آنان همنشینی کن و آنان را در خانه‌هایشان زیارت نما شاید تو شبیه آنان شوی پس از آنان (شمرده) شوی.

نکته جالبی که در این روایت است، بیان هدف از مصاحبت و مجالست و زیارت علماء است و آن شباهت پیدا کردن به آنهاست.

تردیدی نیست که اگر کسی از عالم تعلم نماید، خودش می‌شود عالم و نه شبیه عالم.

آن چه شباهت به عالم را توجیه می‌کند، انطباق رفتار و کردار جاهل با عالم است. شباهت به عالم هم درجات مختلف دارد و به قول منطقیون تشکیکی است. هر کسی هر اندازه رفتار خودش با عالم منطبق نماید به همان اندازه شبیه عالم شده است.

انطباق رفتار جاهل با عالم همان تقلید است.

یکی از عناوینی که در روایات مطرح شده است «اقتداء به عالم» است.

اقتداء، در نگاه لغت شناسان عبارت است از متابعت از عمل یا سخن دیگری. هر چند بیشتر در متابعت عملی به کار می‌رود.

دو واژه آشنای این ماده نیز «مقتدا» و «قُدْوَة» است که به معنای پيشوا و کسی است كه از او پيروی می‌كنند.

قالَ الجَوْهرِي: القُدْوَةُ: الأُسْوَةُ. يقالُ: فلانٌ قُدْوَةٌ يُقْتَدَى به. تاج العروس

القُدْوَة و القِدْوَة ما تَسَنَّنْتَ به‏ القُدوة و القِدوة: الأُسْوة. يقال: فلان‏ قُدْوَة يقتدى به. ابن الأَعرابي: القَدْوةُ التقَدُّم‏ لسان العرب

الْقِدْوَةُ: الإسوة. يقال: فلانٌ‏ قِدْوَةٌ يُقْتَدَى‏ به. و قد يضمّ فيقال: لى بك‏ قُدْوَةٌ، و قِدْوَةٌ، و قِدَةٌ. الصحاح ؛ ج‏6 ؛ ص2459

[القِدوة]: الأسوة، يقال: فلانٌ‏ قِدْوَة: أي‏ يُقتدى‏ به. شمس العلوم ؛ ج-8 ؛ ص5392

القُدْوَةُ: اسْم مِن اقْتَدَى بِهِ إِذَا فَعَلَ مِثْلَ فِعْلِهِ تَأْسِّياً وَ فُلان (قُدْوَةٌ) أَيْ يُقْتَدَى بِهِ المصباح المنير ج‏2 ؛ ص494

و فلان‏ قُدوة لفلان، إذا كان يتّبعه. جمهرة اللغة ؛ ج‏2 ؛ ص677

[اقْتَدَى‏] اقْتَدَى‏ بِهِ از پس او برفت اقتدا كرد بوى و هو القِدْوَةُ پيش‏رَو الإِمام الاقتِدَاءُ و المُقْتَدَى‏ بِه‏ مقدمة الأدب متن ص243

اقْتدَى- اقْتِدَاءً [قدو] بفلان في كذا: در آن كار از فلانى پيروى و تقليد كرد. القِدَة- [قدو]: پيروى از ديگران، آنچه كه از ديگرى فراگيرند. القُدْوَة- [قدو]: پيشوا، مقتداى، آنچه كه از آن پيروى كنند. القَدْوَة- [قدو]: مترادف (القُدْوَة) است. فرهنگ ابجدی

البته اقتداء به عمل و سخن دیگران، دو وجهی است و ارزش آن وابسته به مقتدا و قدوه است. بر همین اساس نیز اقتداء، به اقتدای حق و اقتدای باطل تقسیم می‌شود.

در دو آیه از قرآن سخن از اقتداء به میان آمده است، یکی اقتداء حق و یکی هم اقتداء باطل.

وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ في‏ قَرْيَةٍ مِنْ نَذيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‏ أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى‏ آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ (زخرف23)

و بدين گونه در هيچ شهرى پيش از تو هشداردهنده‏اى نفرستاديم مگر آنكه خوشگذرانان آن گفتند: «ما پدران خود را بر آيينى [و راهى‏] يافته‏ايم و ما از پى ايشان راهسپريم.»

أُولئِكَ الَّذينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ… (انعام90)

اينان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده است؛ پس به هدايت آنان اقتدا كن…

در روایتی هم این چنین آمده است:

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ أَنَّهُمْ مَنَعُوا النَّاسَ الْحَقَّ فَاشْتَرَوْهُ وَ أَخَذُوهُمْ بِالْبَاطِلِ فَاقْتَدَوْه‏

اما بعد همانا کسانی که پیش از شما هلاک شدند از این جهت بود که آنها مردم را از حق منع کردند و حق را فروختند و (در مقابل آن) باطل را گرفتند، پس مردم هم در این کار به آنها اقتداء کردند

روشن است که اقتداء به باطل، باطل است. در نقطه مقابل، اقتدای به حق، حق شمرده می‌شود.

روایات فراوانی در ضرورت اقتداء به اهل بیت علیهم السلام وارد شده است. با درنگ در این روایات نیز روشن می‌شود که واژه اقتداء، اعم است از متابعت از عمل و متابعت از سخن دیگری.[1]

ضرورت عقلی اقتداء به معصومین علیهم السلام کاملا آشکار است. اما باز هم در روایات به ریشه آن که اطمینان و اعتماد باشد، اشاره رفته است.

وَ اللَّهِ إِنِّي لَأُحِبُّ رِيحَكُمْ وَ أَرْوَاحَكُمْ فَأَعِينُوا مَعَ هَذَا بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ إِنَّهُ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ إِذَا ائْتَمَمْتُمْ بِعَبْدٍ فَاقْتَدُوا بِه‏

سوگند به خدا که مؤکدا من بوی شما و ارواح شما را دوست دارم، با این همه (مرا) به ورع و تلاش یاری کنید، آن چه نزد خداوند است دست یافتنی نیست، مگر به ورع و اجتهاد، و زمانی که به بنده‌ای ائتمان و اعتماد کردید پس به او اقتداء نمایید

نکته بسیار جالب این روایت فقره «إِذَا ائْتَمَمْتُمْ بِعَبْدٍ فَاقْتَدُوا بِه» است.

از این فقره استفاده می‌شود که نگاه این گونه روایات به اقتداء، نگاه تعبدی نیست، بلکه به یک امر عقلانی و عقلائی اشاره دارد و آن این که اقتداء حق و درست جایی است که ائتمان و اطمینان باشد.

آن چه مهم است این است که بدانیم آیا ضرورت اقتداء منحصر است به اعتماد و اطمینان به معصومین یا اعم است؟

به سخن دیگر شرط درستی اقتداء، اعتماد و اطمینان خاص است و در واقع شرط درستی، عصمتِ قُدوة و اسوة است، یا شرط درستی اقتداء، مطلق اعتماد و اطمینان است؟

اگر درستی اقتداء اعم باشد، نتیجه و ثمر مهمی را به دنبال دارد و آن این که اگر اعتماد و اطمینان به غیر معصوم حاصل شد، درستی اقتداء به او نیز ضروری می‌گردد.

با مراجعه به روایات روشن می‌شود که در اقتداء، عصمت شرط نیست. بلکه هر جا ائتمان و اطمینان باشد، اقتداء درست است.

البته حصول ائتمان و اطمینان، دائر مدار این است که شخص عاقل و عالم و عادل باشد. تنها در صورت وجود امور یاد شده، اقتداء عقلانی و شرعی است.

برای این مهم برخی از روایات در این زمینه را مرور می‌کنیم.

بر اساسِ معیار ائتمان و اطمینان و اعتماد، امر به اقتداء به رأی و نظر عاقل شده است:

إِذَا أَنْكَرْتَ مِنْ عَقْلِكَ شَيْئاً فَاقْتَدِ بِرَأْيِ عَاقِلٍ يُزِيلُ مَا أَنْكَرْتَهُ.

هنگامی که از عقلت چیزی را انکار کردی (و نتوانستی آن بپذیری) پس به رأی و نظر عاقلی اقتدا کن (اگر چنین کنی) رأی عاقل دیگر آن چه را انکار کردی، زایل می‌کند.

بر همین اساس نیز اقتداء به جاهل و ترک اقتداء به عالم نکوهش شده است.

إِنَّ مِنْ أَبْغَضِ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَرَجُلَيْنِ رَجُلٌ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ مَشْعُوفٌ بِكَلَامِ بِدْعَةٍ قَدْ لَهِجَ بِالصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَى‏ بِهِ فِي حَيَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ حَمَّالٌ خَطَايَا غَيْرِهِ رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلًا فِي جُهَّالِ النَّاس‏

(کسی که) از هدایت کسانی که پیش از او بوده‌اند (بی‌بهره و) گمراه است و برای کسانی که به او اقتدا می‌کنند گمراه کننده…

در حدیثی پیش از این نیز این چنین گذشت:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَانِيَالَ أَنَّ أَمْقَتَ عَبِيدِي إِلَيَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ التَّارِكُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِيدِي إِلَيَّ التَّقِيُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِيلِ اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاءِ

به راستی خداوند تبارک و تعالی به دانیال وحی فرستاد: واقعا دشمن‌ترین بندگان من، نادانی است که در حق اهل علم استخفاف به خرج می‌دهد (و آنان را خوار می‌شمارد و) اقتداء به اهل علم را ترک گفته است…

در این روایت نکوهش نادان، از جمله به دلیل ترک اقتداء به علماء است. از این جمله نتیجه گرفته می‌شود که باید به علماء اقتداء نمود.

هر چند مطلب یاد شده کاملا روشن است، اما باز هم فقرات بعدی روایت بر این مطلب تأکید می‌کند:

«أَنَّ أَحَبَّ عَبِيدِي إِلَيَّ التَّقِيُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِيلِ اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاءِ».

در نقطه مقابل امر به اقتداء به شیعه عالم شده است.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ دِينَهُ وَ أَمَانَتَهُ، وَ صَلَاحَهُ وَ عِفَّتَهُ، وَ تَيَقُّظَهُ‏ فِيمَا يَشْهَدُ بِهِ، وَ تَحْصِيلَهُ وَ تَمْيِيزَهُ، فَمَا كُلُّ صَالِحٍ مُمَيِّزٌ، وَ لَا مُحَصِّلٌ، وَ لَا كُلُّ مُحَصِّلٍ مُمَيِّزٍ صَالِحٌ، وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ لَمَنْ هُوَ أَهْلُ [الْجَنَّةِ] لِصَلَاحِهِ وَ عِفَّتِهِ- لَوْ شَهِدَ لَمْ تُقْبَلْ شَهَادَتُهُ لِقِلَّةِ تَمْيِيزِهِ‏ فَإِذَا كَانَ صَالِحاً عَفِيفاً، مُمَيِّزاً مُحَصِّلًا، مُجَانِباً لِلْمَعْصِيَةِ وَ الْهَوَى وَ الْمَيْلِ وَ التَّحَامُل‏ فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ الْفَاضِلُ، فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا، وَ بِهُدَاهُ فَاقْتَدُوا، وَ إِنِ انْقَطَعَ عَنْكُمُ الْمَطَرُ فَاسْتَمْطِرُوا بِهِ، وَ إِنِ امْتَنَعَ عَلَيْكُمُ النَّبَاتُ فَاسْتَخْرِجُوا بِهِ النَّبَاتَ، وَ إِنْ تَعَذَّرَ عَلَيْكُمُ الرِّزْقَ فَاسْتَدِرُّوا بِهِ الرِّزْقَ، فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّنْ لَا يَخِيبُ طَلَبُهُ، وَ لَا تُرَدُّ مَسْأَلَتُهُ.

پس زمانی که (فرد) نیکوکارِ با عفت، تشخیص دهنده‌ی به دست آورده (مطالب)، دوری کننده از معصیت و هواپرستی و میل به باطل و تحامل (و ظلم) پس این همان مرد فاضل است پس به او چنگ زنید و به هدایت او اقتدا کنید…

همچنین به اقتداء به ما فوق در دین امر شده است.

قَالَ ص‏: خَصْلَتَانِ مَنْ كَانَتَا فِيهِ كَتَبَهُ اللَّهُ شَاكِراً صَابِراً وَ مَنْ لَمْ يَكُونَا فِيهِ لَمْ يَكْتُبْهُ اللَّهُ شَاكِراً وَ لَا صَابِراً مَنْ نَظَرَ فِي دِينِهِ إِلَى مَنْ فَوْقَهُ فَاقْتَدَى‏ بِهِ وَ نَظَرَ فِي دُنْيَاهُ إِلَى مَنْ دُونَهُ فَحَمِدَ اللَّهَ عَلَى مَا فَضَّلَهُ عَلَيْهِ بِهِ.

دو خصلت هستند که هر کس در او این دو خصلت باشد خداوند او را سپاس‌گزار و شکیبا می‌نویسد و کسی که این دو خصلت در او نباشد، او را سپاس‌گزار و شکیبا نمی‌نویسید، (خصلت اول) کسی که در دینش به بالاتر از خودش اقتدا کند و (خصلت دوم) در دنیایش به پایین‌تر از خودش بنگرد پس خدا را بر نعمتهایی که بر او تفضل کرده ستایش کند.

نظام اقتداء به ما فوق، همیشه دو وجهی است. یعنی فرد از یک سو خودش به بالاتر از خودش اقتداء می‌کند و از سوی دیگر افراد ما دون وی، به این فرد اقتداء می‌کنند.

يُخَالِطُ النَّاسَ بِعِلْمٍ وَ يُفَارِقُهُمْ بِسِلْمٍ يَتَكَلَّمُ لِيَغْنَمَ وَ يَسْأَلُ لِيَفْهَمَ نَفْسُهُ مِنْهُ فِي عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَتْعَبَهَا لِإِخْوَتِهِ إِنْ بُغِيَ عَلَيْهِ صَبَرَ لِيَكُونَ اللَّهُ تَعَالَى هُوَ الْمُنْتَصِرُ يَقْتَدِي بِمَنْ سَلَفَ مِنْ أَهْلِ الْخَيْرِ قَبْلَهُ فَهُوَ قُدْوَةٌ لِمَنْ خَلَفَ مِنْ طَالِبِ الْبِرِّ بَعْدَهُ أُولَئِكَ عُمَّالٌ لِلَّهِ وَ مَطَايَا أَمْرِهِ وَ طَاعَتِهِ وَ سُرُجُ أَرْضِهِ وَ بَرِيَّتِهِ أُولَئِكَ شِيعَتُنَا وَ أَحِبَّتُنَا وَ مِنَّا وَ مَعَنَا آهاً شَوْقاً إِلَيْهِمْ فَصَاحَ هَمَّامُ بْنُ عُبَادَةَ صَيْحَةً وَقَعَ مَغْشِيّاً عَلَيْهِ فَحَرَّكُوهُ فَإِذَنْ هُوَ قَدْ فَارَقَ الدُّنْيَا

به اهل خیری که پیش از او گذشته‌اند اقتدا می‌کند، پس او (خود) مقتدای طالبان خیری است که پس از او در آینده می‌آیند…

آن چه مهم است این است که انسان در هر درجه‌ای از کمال باشد، بایسته است پیوسته به علماء مافوق خودش اقتدا نماید.

إِذَا عَلَوْتَ فَلَا تَفَكَّرْ فِيمَنْ دُونَكَ مِنَ الْجُهَّالِ وَ لَكِنِ اقْتَدِ بِمَنْ فَوْقَكَ مِنَ الْعُلَمَاءِ.

هنگامی که (در طی درجات کمال) بالا رفتی در نادانان پایین‌تر از خودت میندیش و لکن به علماء برتر از خودت اقتدا نما.

روایت پیش مفسر روایاتی است که از عنوان کلی شیعه به عنوان «قُدوة» یاد کرده است. مانند روایت زیر:

قَالَ ع‏ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْوَرَعِ آلُ مُحَمَّدٍ ص وَ شِيعَتُهُمْ لِكَيْ يَقْتَدِيَ النَّاسُ بِهِمْ فَإِنَّهُمُ الْقُدْوَةُ لِمَنِ اقْتَدَى‏

واقعا که سزاوارترین مردم به ورع داشتن، آل محمد علیهم السلام و شیعیان آنها هستند، تا این که مردم به آنها اقتدا نمایند زیرا آنها مقتدای کسانی هستند که به آنها اقتدا می‌نمایند

از کنار هم گذاشتن روایات روشن می‌شود که شیعه‌ای مقتدا قرار می‌گیرد که عالم باشد.

در روایات دیگری برای اقتداء به شیعه، شرایط و صفاتی بیان شده است.

أَنْفَقُوا أَمْوَالَهُمْ وَ بَذَلُوا دِمَاءَهُمْ وَ اشْتَرَوْا بِذَلِكَ رِضَا خَالِقِهِمْ عَلِمُوا أَنِ اشْتَرَى مِنْهُمْ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ بِالْجَنَّةِ فَبَاعُوهُ وَ رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ عَظُمَتْ سَعَادَتُهُمْ وَ أَفْلَحُوا وَ أَنْجَحُوا فَاقْتَفُوا آثَارَهُمْ رَحِمَكُمُ اللَّهُ وَ اقْتَدُوا بِهِمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَصَفَ لِنَبِيِّهِ ص صِفَةَ آبَائِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ ذُرِّيَّتَهُمَا وَ قَالَ‏ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ‏ وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّكُمْ مَأْخُوذُونَ بِالاقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ الِاتِّبَاعِ لَهُمْ فَجِدُّوا وَ اجْتَهِدُوا… (إرشاد القلوب ج‏1، ص: 76)

امام حسن علیه السلام در وصف گروهی می‌فرماید: در راه خدا اموالشان را انفاق کردند و خونشان را بذل کردند و به این عمل خشنودی آفریده‌شان را خریدند، دانستند که خداوند اموال و جان‌هایشان را به بهای بهشت می‌خرد، پس آن را به خدا فروختند و تجارتشان سود کرد و خوشبختی‌شان بزرگ شد و رستگار شدند و پیروز گردیدند، پس آثار بر جا مانده از آنان را پیروی کن و به آنان اقتداء نما، زیرا خداوند تعالی برای پیامبرش صفات پدرانش ابراهیم و اسماعیل و نسل آنها را توصیف کرده و فرمود: «پس به هدایت آنها اقتدا نما» (انعام 90) و ای بندگان خدا بدانید شما به (ترک) اقتداء به این بندگان و پیروی از آنها مؤاخذه می‌شوید پس در (اقتداء و پیروی از اینان) جدیت و تلاش کنید…

فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ نِعْمَ الرَّجُلُ فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا وَ بِسُنَّتِهِ فَاقْتَدُوا وَ إِلَی رَبِّكُمْ بِهِ فَتَوَسَّلُوا فَإِنَّهُ لَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ لَا تُخَيَّبُ لَهُ طَلِبَة

پس این مرد(ی که وصف آن گذشت) خوب مردی است پس به او چنگ زنید و به روش او اقتدا نمایید و به وسیله او به پروردگارتان متوسل شوید…

عقلا روشن است که شیعه جاهل، شایستگی اقتداء ندارد و قدوه دیگران قرار نمی‌گیرد. بلکه شیعه عالم است که شایستگی قدوه بودن دارد.

روایات نیز بر همین امر عقلی تأکید می‌کنند.

ناگفته پیداست که عالمیت، درجات متفاوتی دارد و مقول به تشکیک است. شیعه هر اندازه که عالم باشد به همان اندازه شایستگی اقتداء دارد.

اهمیت اقتداء به عالم، در رشد جامعه به حدی است که از افراد قُدوة و اسوة با تعبیر حجت الهی یاد شده است.

عَنِ الْفَضْلِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: شَكَوْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَلْقَى مِنْ أَهْلِ بَيْتِي مِنِ‏ اسْتِخْفَافِهِمْ بِالدِّينِ فَقَالَ يَا إِسْمَاعِيلُ لَا تُنْكِرْ ذَلِكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِكُلِّ أَهْلِ بَيْتٍ حُجَّةً يَحْتَجُّ بِهَا عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ فِي الْقِيَامَةِ فَيُقَالُ لَهُمْ أَ لَمْ تَرَوْا فُلَاناً فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا هَدْيَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا صَلَاتَهُ فِيكُمْ أَ لَمْ تَرَوْا دِينَهُ فَهَلَّا اقْتَدَيْتُمْ‏ بِهِ فَيَكُونُ حُجَّةً عَلَيْهِمْ فِي الْقِيَامَةِ.

اسماعیل هاشمی گفت به امام صادق علیه السلام از آن چه که از اهل بیتم مشاهده می‌کردم که به دین استخفاف می‌کردند، شکایت کردم.

حضرت فرمود ای اسماعیل این مسئله از اهل بیت‌ات را انکار نکن، پس به راستی که خداوند تبارک و تعالی برای هر اهل بیتی (از میان خودشان) حجتی قرار داده که در روز قیامت بر آن اهل بیت احتجاج می‌کند، پس گفته می‌شود آیا فلانی را در میان خودتان ندیدید؟ آیا روش او را در میان شما ندیدید؟ آیا نمازش را در میان خودتان ندیدید؟ آیا دینش را ندیدید؟ پس (اگر دیدید) چرا به او اقتدا نکردید؟! (این چنین است که) او روز قیامت حجت بر شماست.

حاصل مجموعه روایات پیشین این شد که عالم، حجت است و اقتداء به او، آن چنان ضروری است که در صورت ترک، در قیامت مورد بازخواست الهی قرار می‌گیرد.

معنی اقتداء به عالم نیز تبعیت و تقلید از عالم است.

هر چند منابع لغوی و کاربردهای روایی به خوبی روشن می‌سازد که اقتداء غیر از تعلم است، اما باز هم برای تأکید بر تفکیک اقتداء از تعلم به روایت زیر توجه کنید:

وَ عَلِمَ مَا [بِمَا] يَمْضِي وَ مَا مَضَى مُبْتَدِعِ الْخَلَائِقِ بِعِلْمِهِ وَ مُنْشِئِهِمْ بِحُكْمِهِ بِلَا اقْتِدَاءٍ وَ لَا تَعْلِيمٍ وَ لَا احْتِذَاءٍ لِمِثَال‏

و او آگاه است به آن چه می‌گذرد و آن چه گذشته است، به علمش مبدع خلایق است و به حکمتش انشاء کننده آنان است، بدون این که (در آفرینش) به کسی اقتدا کرده باشد و بدون این که از کسی تعلم کرده باشد و بدون این که از کسی پیروی کرده باشد

این حدیث میان تعلم و اقتداء و احتذاء تفاوت قائل شده است.

در هر صورت با درنگ در استعمالات اقتداء روشن می‌شود که عمل یا سخن عالم، جایگزین شناخت می‌شود. این همان تقلید است.

گذشت که اهل لغت نیز تصریح کرده‌اند اقتداء به معنی تبعیت و تقلید است. کاربردهای روایی نیز بر این امر تأکید دارند.

ممکن است گفته شود اقتداء نتیجه رجوع جاهل به عالم است و از همین رو نتیجه تقلید است نه خود تقلید.

از این رو تمامی روایات اقتداء، برهان إنی بر درستی تقلید شمرده می‌شود.

بحث جواز سجده بر غیر خدا، بحثی مفصل و عمیق است. از جمله این مباحث، تجزیه و تحلیل سجده فرشتگان بر حضرت آدم است.

به یک روایت جالب در این باره توجه کنید:

وَ لَمْ يَكُنْ سُجُودُهُمْ لآِدَمَ إِنَّمَا كَانَ آدَمُ قِبْلَةً لَهُمْ يَسْجُدُونَ نَحْوَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَانَ بِذَلِكَ مُعَظِّماً مُبَجِّلًا لَهُ وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَسْجُدَ لِأَحَدٍ مِنْ دُونِ اللَّهِ يَخْضَعَ لَهُ خُضُوعَهُ لِلَّهِ وَ يُعَظِّمَهُ بِالسُّجُودِ لَهُ كَتَعْظِيمِهِ لِلَّهِ وَ لَوْ أَمَرْتُ أَحَداً أَنْ يَسْجُدَ هَكَذَا لِغَيْرِ اللَّهِ لَأَمَرْتُ ضُعَفَاءَ شِيعَتِنَا وَ سَائِرَ الْمُكَلَّفِينَ مِنْ شِيعَتِنَا- أَنْ يَسْجُدُوا لِمَنْ تَوَسَّطَ فِي عُلُومِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ مَحَّضَ وِدَادَ خَيْرِ خَلْقِ اللَّهِ عَلَيَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ احْتَمَلَ الْمَكَارِهَ وَ الْبَلَايَا فِي التَّصْرِيحِ بِإِظْهَارِ حُقُوقِ اللَّهِ…

سجده فرشتگان بر آدم، برای خود آدم نبود، همانا آدم قبله فرشتگان بود (که به سوی آدم اما) برای خدای عز و جل سجده کنند و (در واقع) کار فرشته به شکل سجود، بزرگ داشتن و گرامی داشتن برای خود خدا بود.

و اگر من (یعنی امام معصوم علیه السلام که این روایت از آن حضرت صادر شده است) کسی را فرمان دهم که این چنین برای غیر خدا سجده کند، البته به شیعیان ضعیف (الایمان) خودمان و به دیگر مکلفین از شیعیان‌مان، فرمان می‌دادم بر کسانی سجده کنند که در رساندن علوم پیامبر صلی الله علیه و آله به مردم، واسطه هستند و دوستی بهترین خلق خدا بعد از پیامبر، یعنی علی، را در دلشان خالص گردانده‌اند و در راه تصریح به آشکار کردن حقوق خدا مکاره و بلایا را تحمل کرده باشند…

در این روایت به حرمت سجده بر غیر خدا و دلیل آن اشاره شده است.

اما در کنار آن آمده است که اگر سجده بر غیر خدا جایز بود، فرمان می‌دادم که شیعیان بر علمائشان سجده کنند.

دو نکته‌ی مهمی که در روایت است این است که:

عوام به ناتوانی علمی توصیف شده‌اند.

علماء نیز به وساطت در رساندن علوم پیامبر صلی الله علیه و آله به شیعیان.

این نکته بیانگر این است که علماء پرورش علمی شیعیان را به عهده دارند. لذا شایستگی سجده را دارند اما به دلیل این که جواز سجده منحصر در خداست سجده بر عالم جایز نیست.

سجده، بالاترین درجه خضوع و تسلیم است، همچنان که اشاره شد، این امر در مورد علماء، محذور عقلی دارد.

اما سایر درجات خضوع و تسلیم در مقابل علماء، قطعا دچار مشکل عقلی نیست. لذا جواز آن به اولویت ثابت می‌گردد.

طبق این روایت، مهم‌ترین شأن عالم، وساطت در علم است.

همچنین مهم‌ترین ویژگی عوام شیعه، ناتوانی علمی آنهاست.

تقلید و پذیرش سخن عالم توسط عامی، مناسب‌ترین اقدام متواضعانه عامی در مقابل عالم است.

تنها سجده بر عالم دچار محذور بود و لذا از آن چشم پوشی شده است. اما تقلید نه تنها خالی از محذور است بلکه یک ضرورت شیعه ناتوان است به اولویت قطعی جایز می‌گردد.

به سخن دیگر چگونه عالم عادل، شایسته نهایت تواضع و تسلیم است و اما سخنی که از روی علم می‌زند قابل پذیش نباشد؟!

به تعبیر فنی، تناسب حکم و موضوع اقتضاء می‌کند که بر اساس این روایت حکم به جواز تقلید از عالم بنماییم.

در برخی از روایات تمسک به افرادی با ویژگی‌های خاصی سفارش شده است. از جمله روایت زیر:

فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ نِعْمَ الرَّجُلُ فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا وَ بِسُنَّتِهِ فَاقْتَدُوا وَ إِلَی رَبِّكُمْ بِهِ فَتَوَسَّلُوا فَإِنَّهُ لَا تُرَدُّ لَهُ دَعْوَةٌ وَ لَا تُخَيَّبُ لَهُ طَلِبَة.[1]

چنین مردی خوب مردی است پس تنها به او تمسک کنید[2] و به روش او اقتدا نمایید و به او متوسل شوید…

در فقره «فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا» امر به تمسک به شخص خاصی شده است.

تمسک یعنی چنگ زدن به کسی و او را دستاویز خود قرار دادن و به او آویختن و از او تبعیت کردن.

تمسک به شخص، غیر از تمسک به علمِ شخص است.

ممکن است تمسک به علمِ شخص، همان تعلم از او باشد، اما تمسک به خود شخص، یعنی کردار و گفتار او را معیار عمل خود قرار دادن. حرکت بر اساس کردار و گفتار فرد دیگری، این همان تقلید است.

جمله بعدی یعنی وَ بِسُنَّتِهِ فَاقْتَدُوا نیز بر همین مطلب تأکید می‌کند.

بنا بر این روایاتی که امر به تمسک به علماء دارد نیز از ادله درستی تقلید است.

یکی از سرفصلهای «درایت «فقهاء‌ حصن اسلام»»، «تلازم رخنه جبران ناپذیر با تقلید» است. توجه شما را به گزیده‌ای از آن جلب می‌کنیم.

در برخی از احادیث، از مرگ فقیه با تعبیر «رخنه‌ی جبران ناپذیر» یاد شده است.

إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‏ءٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة

هنگامی که عالم بمیرد در اسلام رخنه‌ای ایجاد می‌شود که تا روز قیامت چیزی آن را جبران نمی‌کند.

وَ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‏ءٌ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ حُصُونُ الْإِسْلَامِ كَحِصْنِ سُورِ الْمَدِينَةِ لَهَا

و در اسلام رخنه‌ای ایجاد می‌شود که چیزی آن را جبران نمی‌کند. زیرا مؤمنین فقیه، دژهای اسلام هستند، همانند بارو و حصار شهر که برای شهر حفاظ هستند.

…

اگر راز حصن اسلام بودن، جان پناه بودن برای دیگران باشد، ضایعه مرگ فقیه، دیگر کاستی فردی نیست، بلکه کاستی اجتماعی است.

تجسم و تبلور جان پناهی فقیه برای دیگران، همان پیروی و تبعیت مردم از فقهاء است. لذا با مرگ یک فقیه، همه افرادی که در پناه دژ او قرار داشتند، بی سر پناه می‌شوند.

اینجاست که با مرگ فقیه، کاستی بر یک فرد وارد نشده است، بلکه کاستی بر مجموعه‌ای وارد شده است که در میان آنها فقیه نیست. این همان رخنه‌ای است که تا قیامت جبران شدنی نیست.

به سخن دیگر تا هنگامی که فقیه زنده است، از نظر ایمانی و عقیده‌ای، حملات شیاطین جنی و انسی را از مردم دفع می‌کند.

از منظر عملی نیز حیرتهای آنان را در انجام وظیفه برطرف می‌سازد.

با مرگ فقیه، مردم در مقابل حملات شیاطین و حیرتهای علمی و عملی، پناه و جان پناه‌شان را از دست داده‌اند. این همان بی‌پناهی است که تا روز قیامت هرگز جبران شدنی نیست.

با این بیان روشن شد که تعبیر «رخنه‌ی جبران ناپذیر» اگر تناسب بیشتر با مقام مرجعیت فقیه نداشته باشد، حداقل هم با مرجعیت فقیه و هم معلمیت او سازگار است.

روی دوم سکه مرجعیت نیز تقلید از فقیه است.

در نتیجه خود تعبیر «رخنه‌ی جبران ناپذیر»، ناظر به درستی تقلید از فقیه است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در سخنی به کمیل می‌فرماید:

يَا كُمَيْلُ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا احْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ

ای کمیل این دلها، ظرف‌هایی هستند (که علوم در آنها جای می‌گیرند) پس بهترین آنها با ظرفیت‌ترین (و یا حافظ‌ترین) آنهاست. آن چه را که به تو می‌گویم از من حفظ نما. مردم سه (دسته) هستند: عالم ربانی و متعلمی که بر راه نجات است و احمقان بی‌ارزشی که دنباله‌رو هر صدایی هستند، با هر بادی می‌چرخند. (این گروه) به نور علم روشن نشده‌اند و به پایه استواری پناه نبرده‌اند

نکته‌ی جالبی که در این روایت به چشم می‌خورد این است که گروه سوم به اوصافی توصیف شده‌اند.توجه کنید:

هَمَجٌ رَعَاعٌ (احمقان بی‌ارزشی که…)

أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ (دنباله‌رو هر صدایی هستند…)

يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ (با هر بادی می‌چرخند…

لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ (به نور علم روشن نشده‌اند…)

وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ (و به پایه استواری پناه نبرده‌اند)

با درنگ شایسته روشن می‌شود که سه وصف نخست (یعنی هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ) معلول دو وصف آخری (لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ ) هستند.

به سخن دیگر چون این گروه «به نور علم روشن نشده‌اند و به پایه استواری پناه نبرده‌اند»، در نتیجه شده‌اند «احمقان بی‌ارزشی که دنباله‌رو هر صدایی هستند، با هر بادی می‌چرخند».

حاصل روایت این است که اگر کسی یکی از دو وصف «يَسْتَضِيئ بِنُورِ الْعِلْمِ وَ يَلْجَئ إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ» را دارا بود، از «هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ» شمرده نمی‌شود.

پس بایسته است بر دو وصف اخیر درنگی جدی داشت که عبارتند از:

استضائه به نور علم

پناه به پایه استوار

«استضائه به نور علم»، ناظر به آموختن و تعلم است.

در مقابل «لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ» که «تعلم» باشد، «لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ» قرار گرفته است.

پس «پناه بردن به پایه استوار» نمی‌تواند همان «تعلم» باشد. آن چه مهم است شناخت «پناه بردن به پایه استوار» است.

مسلم افراد جاهل نمی‌توانند پایه استوار باشند و پناه به آنها نیز نجات دهنده نیست.

آنی که پایه استوار است، عالم عادل است که نجات در گرو پناه بردن به اوست.

پناه گرفتن در سایه عالم عادل است که انسان را از خطرات نجات می‌دهد.

پناه گرفتن در سایه عالم عادل، به پذیرش و گوش سپاری به سخن عالم است.

پذیرش سخن عالم همان تقلید از عالم است.

در روایتی استخفاف به عالم نشانه بی‌خردی و سبب تباهی دین شمرده شده است:

الْعَاقِلُ لَا يَسْتَخِفُّ بِأَحَدٍ وَ أَحَقُّ مَنْ لَا يُسْتَخَفُّ بِهِ ثَلَاثَةٌ الْعُلَمَاءُ وَ السُّلْطَانُ وَ الْإِخْوَانُ لِأَنَّهُ مَنِ اسْتَخَفَّ بِالْعُلَمَاءِ أَفْسَدَ دِينَهُ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِالسُّلْطَانِ أَفْسَدَ دُنْيَاهُ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِالْإِخْوَانِ أَفْسَدَ مُرُوَّتَه…[1]‏

خردمند کسی را سبک نمی‌شمارد و (لکن) سزاوارترین افرادی که سبک شمرده نمی‌شوند سه گروه هستند: علماء و پادشاه و برادران دینی.

زیرا کسی که علماء را سبک بشمارد دینش را تباه می‌کند و کسی که سلطان را سبک بشمارد دنیایش را تباه می‌کند و کسی که برادرانش را سبک بشمارد مروتش را تباه می‌کند.

نخست به سخن لغت‌شناسان می‌نگریم تا ببینیم استخفاف یعنی چه؟

معادل فارسی استخفاف عبارت است از:

اهانت، تحقیر، خفت، خواری، بی‌حرمتی، توهین، وهن، هتک‌حرمت، سبک‌داشتن، کوچک شمردن، بی‌اهمیت دانستن.

معاجم عربی هم استخفاف را این گونه معنا کرده‌اند:

مجمع البحرین: وَ فِي الْحَدِيثِ مَنْ‏ اسْتَخَفَ‏ بِصَلَاتِهِ لَا يَرِدُ عَلَيَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ. أي من استهان بها و لم يعبأ بها و لم يعظم شعائرها مثل قولهم‏ اسْتَخَفَ‏ بدينه: إذا أهانه و لم يعبأ به و لم يعظم شعائره. و الاسْتِخْفَافُ‏ بالشي‏ء: الإهانة به.

وَ فِي حَدِيثِ الصَّادِقِ ع إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ‏ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ. أي مستهينا بها مستحقرا لها على جهة التكذيب و الإنكار لا مطلقا.

فرهنگ ابجدی: اسْتخَفَ‏- اسْتِخْفَافاً هُ: او را سبك يافت، او را نادان شمرد،- بهِ: او را خوار شمرد

مفردات: قوله تعالى: فَاسْتَخَفَ‏ قَوْمَهُ‏ [43/ 54] أي حمله على‏ الْخِفَّةِ و الجهل. و مثله‏ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ‏ [30/ 60] أي لا يستجهلنك‏

مصباح اللغة: استخفّ الرجل بحقّى: استهان به. و فَاسْتَخَفَ‏ قَوْمَهُ‏: حملهم على الخفّة و الجهل.

مقاییس اللغة: خفّ: أصل واحد، و هو شي‏ء يخالف الثقل و الرزانة.

التهذيب: الْخِفَّةُ خِفَّةُ الوزن و خفّة الحال،

از مجموع لغت این گونه استفاده می‌شود که خفت، به معنی سبکی است، اعم از سبکی مادی و روحی و معنوی و شخصیتی.

معانی‌ای هم که در معادل فارسی بیان شد غالبا لازمه‌ی سبک شمردن شخصیتی است.

پس از روشن شدن لغت، سراغ درایت روایت می‌رویم.

برای روشن شدن استخفاف به عالم، نخست باید دید استخفاف به سلطان و اخوان چیست؟

تردیدی نیست که استخفاف به سلطان مصادیق فراوانی دارد از عدم احترام و تجلیل او گرفته تا جنگیدن با او.

این امر همانی است که اگر سلطان متوجه شود، دنیای فرد را تباه می‌کند.

اما در میان همه مصادیق، اعتناء نکردن به فرمان سلطان و مخالفت با دستورات او، استخفاف آشکارتر و رایج‌تر است.

همچنین در استخفاف به اخوان، إعراض از اخوان و عدم اعتناء به حقوق و نیازهای آنان نیز مصداق کاملا برجسته‌ای است.

إعراض از اخوان نیز موجب تباهی مروت و انسانیت فرد می‌گردد.

اینک باید دید استخفاف به عالم چیست که موجب تباهی دین می‌گردد.

هر چند انواع و اقسام احترامات به عالم نقطه مقابل استخفاف است. اما بالاترین درجه استخفاف به عالم حرف نشنوی از عالم است.

حرف نشنوی از عالم همان ترک تقلید است.

در نتیجه از مهم‌ترین مصادیق استخفاف به عالم، ترک متابعت و تقلید از اوست.

با توجه به خصوصیت مورد، یعنی عالمیت واقعی عالم و عدالت و تقوای عالم، بدیهی است که استخفاف عالم، موجب تباهی دین خود فرد می‌گردد.

در بخشی از سفارشات امام صادق علیه السلام به شیعیان کوفه در مجلس وداع این چنین آمده است:

كَانَ أَوْلِيَاؤُنَا وَ شِيعَتُنَا فِيمَا مَضَى خَيْرَ مَنْ كَانُوا فِيهِ إِنْ كَانَ إِمَامُ مَسْجِدٍ فِي الْحَيِّ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ مُؤَذِّنٌ فِي الْقَبِيلَةِ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ صَاحِبُ وَدِيعَةٍ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ صَاحِبُ أَمَانَةٍ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ عَالِمٌ‏ مِنَ النَّاسِ يَقْصِدُونَهُ لِدِينِهِمْ وَ مَصَالِحِ أُمُورِهِمْ كَانَ مِنْهُمْ فَكُونُوا أَنْتُمْ كَذَلِكَ حَبِّبُونَا إِلَى النَّاسِ وَ لَا تُبَغِّضُونَا إِلَيْهِمْ.[1]

موالیان و شیعیان ما در زمان گذشته بهترین افراد جامعه بودند. اگر کسی شایستگی امامت جماعت داشت از شیعیان بود و اگر مؤذنی در قبیله بود از آنان بود و اگر امانتداری بود از آنان بود و اگر امینی بود از آنان بود و اگر عالمی از مردم بود که مردم برای دین‌شان و مصالح امورشان سراغ او بروند، از آنان بود. پس همان گونه باشید (و با رفتارتان) ما را محبوب مردم کنید و مبغوض آنان نکنید.[2]

شاهد در این روایت جمله «وَ إِنْ كَانَ عَالِمٌ‏ مِنَ النَّاسِ يَقْصِدُونَهُ لِدِينِهِمْ وَ مَصَالِحِ أُمُورِهِمْ» است.

مراجعه به عالم برای گرفتن دین، اطلاق دارد هم شامل اخذ علم و تعلم می‌شود و هم شامل اخذ حدیث صرف می‌شود و هم شامل اخذ فتوا می‌شود. از این رو این روایت دلیل بر جواز تقلید است.

اما با درنگ در تناسب موضوع، که عالم باشد، و حکم، که مراجعه غیر عالم به عالم باشد، این روایت اگر منحصر در اخذ فتوا نباشد، قطعا در اخذ فتوا ظهور بیشتری دارد.

به سخن دیگر همچنان که در تمامی فقرات حدیث، مردم از نتیجه فعل عالم بهره‌مند می‌شدند در فقره عالم نیز چنین است، مردم از نتیجه فعل عالم که فتوای استنباط شده او از روایات است، سود می‌برند.

به عبارت سوم شیعه در تمامی فقرات، گل سرسبد جامعه است و دیگران در رتبه پایین‌تر از او قرار دارند. مثلا شیعه امام جماعت است و مردم مأموم او، شیعه امانتدار است و مردم امانتگذار و…، در یک کلام شیعه در جامعه نقش منحصر به فرد دارد.

در فقره عالم نیز چنین است، شیعه عالم است و مردم جاهل. لذا مردم نیاز به عالم پیدا می‌کنند.

اگر حدیث را منحصر در تعلم نماییم، پس از تعلم دیگران نیز عالم می‌شوند و خود از عهده دین و مصالح امورشان برمی‌آیند و نیازی به عالم ندارند.

تنها در صورتی این فقره همیشه صادق است که ظهور آن در اخذ فتوا و تقلید از عالم باشد.

البته این به معنی نفی تعلم از عالم نیست، بلکه سخن از ظهور روایت است.

امام هادی علیه السلام درباره نقش عالم در دروان غیبت این چنین فرموده است:

قَالَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ع لَوْ لَا مَنْ يَبْقَى بَعْدَ غَيْبَةِ قَائِمِنَا ع مِنَ الْعُلَمَاءِ الدَّاعِينَ إِلَيْهِ وَ الدَّالِّينَ عَلَيْهِ وَ الذَّابِّينَ عَنْ دِينِهِ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ الْمُنْقِذِينَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ مِنْ شِبَاكِ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخَاخِ النَّوَاصِبِ لَمَا بَقِيَ أَحَدٌ إِلَّا ارْتَدَّ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ لَكِنَّهُمُ الَّذِينَ يُمْسِكُونَ أَزِمَّةَ قُلُوبِ ضُعَفَاءِ الشِّيعَةِ كَمَا يُمْسِكُ صَاحِبُ السَّفِينَةِ سُكَّانَهَا أُولَئِكَ هُمُ الْأَفْضَلُونَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[1]

اگر نبودند کسانی از علماء که بعد از غیبت قائم ما باقی می‌مانند، علمائی که مردم را به سوی قائم دعوت می‌کنند و به طرف حضرت راهنمایی می‌کنند و با حجتها و براهین خداوند از دین او دفاع می‌کنند و بندگان ضعیف خدا را از دام ابلیس و یارانش و از تله‌های ناصبیان نجات می‌دهند، (اگر نبودند چنین علمائی) هرگز کسی باقی نمی‌ماند مگر این که از دین خدا برمی‌گشت و لکن علماء‌ کسانی هستند که مهارهای قلوب ضعفای شیعه را نگه می‌دارند (تا گمراه نشوند) همچنان که ناخدای کشتی سکان کشتی را نگه می‌دارد. اینان همان برترین‌های نزد خداوند عز و جل هستند.

این روایت ناظر به نقش‌های متعدد عالم در دوران غیبت است. نقش‌های یاد شده به دو شکل مشروح (مانند دفاع از دین و دعوت به سوی او و…) و کلی (یعنی سکانداری) بیان شده است.

نقش کلی سکانداری، در واقع خلاصه تمامی نقش‌های دیگر عالم است.

بر این اساس رابطه عالم با مردم، رابطه ناخدا و کشتی‌سواران است. کاری هم که عالم برای مردم می‌کند، همان سکانداری جامعه است.

اگر سکانداری را در تعلم مردم از عالم خلاصه نماییم، پس از تعلم دیگر همه مردم، ناخدا می‌شوند و دیگر نیازی به سکانداری دیگران ندارند.

اما اگر یکی از مصادیق سکانداری را افتاء قرار دهیم، نیاز پیوسته مردم به عالم، که در روایت بیان شده، به خوبی توجیه می‌شود.

تعبیر به «ضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ» نیز شاهد بر نقش افتاء عالم است و بر این مطلب تأکید می‌کند.

افتاء عالم برای شیعیان ناتوان، روی دوم سکه تقلید است. لذا این روایت نیز از ادله درستی تقلید شمرده می‌شود.

به سخنی دیگر یکی از شؤون سکاندار کشتی، بیان وظیفه کشتی سواران و امر و نهی به آنها در زمان حادثه است.

بر همین وزان یکی از شؤون فقیه بیان وظیفه مردم در عمل به دیانتشان است. بدیهی است که تکلیف مردم نیز اخذ فتوا و وظایف از فقیه و عمل بر طبق آنهاست.

روایت بسیار جالبی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که نکات فراوانی در آن وجود دارد.

ابتداء متن روایت را می‌بینیم.

عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ:

طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فَاطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنْ مَظَانِّهِ وَ اقْتَبِسُوهُ مِنْ أَهْلِهِ

فَإِنَّ تَعْلِيمَهُ لِلَّهِ حَسَنَةٌ وَ طَلَبَهُ عِبَادَةٌ وَ الْمُذَاكَرَةَ بِهِ تَسْبِيحٌ وَ الْعَمَلَ بِهِ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَةٌ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى

لِأَنَّهُ مَعَالِمُ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مَنَارُ سُبُلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُونِسُ فِي الْوَحْشَةِ وَ الصَّاحِبُ فِي الْغُرْبَةِ وَ الْوَحْدَةِ وَ الْمُحَدِّثُ فِي الْخَلْوَةِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ السِّلَاحُ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ الزَّيْنُ عِنْدَ الْأَخِلَّاءِ

يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً فَيَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ قَادَةً تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ يُهْتَدَى بِفِعَالِهِمْ وَ يُنْتَهَى إِلَى رَأْيِهِمْ

وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خُلَّتِهِمْ وَ بِأَجْنِحَتِهَا تَمْسَحُهُمْ وَ فِي صَلَاتِهَا تُبَارِكُ عَلَيْهِمْ يَسْتَغْفِرُ لَهُمْ كُلُّ رَطْبٍ وَ يَابِسٍ حَتَّى حِيتَانُ الْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ وَ سِبَاعُ الْبَرِّ وَ أَنْعَامُهُ

إِنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ مِنَ الْجَهْلِ وَ ضِيَاءُ الْأَبْصَارِ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ

يَبْلُغُ بِالْعَبْدِ مَنَازِلَ الْأَخْيَارِ وَ مَجَالِسَ الْأَبْرَارِ وَ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ

الذِّكْرُ فِيهِ يَعْدِلُ بِالصِّيَامِ وَ مُدَارَسَتُهُ بِالْقِيَامِ بِهِ يُطَاعُ الرَّبُّ وَ يُعْبَدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ بِهِ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ

الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ تَابِعُهُ يُلْهِمُهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ فَطُوبَى لِمَنْ لَمْ يَحْرِمْهُ اللَّهُ مِنْهُ حَظَّهُ.

محتوای کلی روایت به چند بخش تقسیم می‌شود:

۱) تکلیف و وظیفه نسبت به علم

طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فَاطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنْ مَظَانِّهِ وَ اقْتَبِسُوهُ مِنْ أَهْلِهِ

۲)‌ فضیلت علم

فَإِنَّ تَعْلِيمَهُ لِلَّهِ حَسَنَةٌ وَ…

إِنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ مِنَ الْجَهْلِ وَ…

۳) فضیلت عالم

يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً…

در بخش اول عموم مردم مکلف شده‌اند به طلب علم.

بخش دوم با بیان فضائل علم به تشویق مردم می‌پردازد.

اما بخش سوم آن عبارت است از:

يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً فَيَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ قَادَةً تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ يُهْتَدَى بِفِعَالِهِمْ وَ يُنْتَهَى إِلَى رَأْيِهِمْ

وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خُلَّتِهِمْ وَ بِأَجْنِحَتِهَا تَمْسَحُهُمْ وَ فِي صَلَاتِهَا تُبَارِكُ عَلَيْهِمْ يَسْتَغْفِرُ لَهُمْ كُلُّ رَطْبٍ وَ يَابِسٍ حَتَّى حِيتَانُ الْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ وَ سِبَاعُ الْبَرِّ وَ أَنْعَامُهُ

خداوند به سبب علم مرتبه مردمانی را (که عالم شده‌اند) بلند می‌کند و در خیر، آن عالمان را رهبر مردم قرار می‌دهد مردم از آثار عالمان اقتباس و پیروی می‌کنند و به افعال عالمان هدایت می‌یابند و به رأی و نظر عالمان منتهی می‌شوند (یعنی معیار و ضابطه نهایی در امور، رأی و نظر عالمان است.)

بر اساس این بخش از روایت، ویژگی‌های عالم عبارتند از:

۱) ترفیع مقام عالم

۲) رهبر بودن عالم در خیرات برای مردم

۳) صلاحیت آثار عالم برای اقتباس مردم از آنها

۴) صلاحیت کردار عالم برای هدایت مردم

۵) صلاحیت گفتار و رأی و نظر عالم برای اخذ مردم

۶) رغبت فرشتگان به دوستی با عالم

۷) نوازش عالم توسط بالهای فرشتگان

۸) درخواست برکت برای عالم در نماز فرشتگان

۹) استغفار تمامی خلایق برای عالم

در این روایت به همه این ویژگی‌های عالم تصریح شده است.

اما مسلما از بقیه فقرات روایت می‌توان ویژگی‌های دیگری از عالم را، البته به شکل غیر مصرح شناخت. توجه کنید:

۱۰) زنده شدن دل عالم به علم

۱۱) روشنی چشم عالم از تاریکی نادانی

۱۲) نیرو گرفتن بدن عالم از علم

۱۳) شناخت حلال و حرام توسط عالم

۱۴)…

در این میان چند ویژگی عالم برجستگی آشکاری دارد و آن:

رهبر بودن عالم در خیرات برای مردم

صلاحیت آثار عالم برای اقتباس مردم از آنها

صلاحیت کارهای عالم برای هدایت مردم

صلاحیت رأی و نظر عالم برای اخذ مردم

این فقرات نشان می‌دهد که تمامی ابعاد وجودی عالم، از خود عالم گرفته تا تمامی آثار و افعال و آراء او، همگی معیار و میزان هدایت است.

از جمله این امور، رأی و نظر عالم است که درستی تمامی نظرات و آراء دیگران، باید بر اساس رأی عالم سنجیده شود.

رأی عالم در احکام دین، همان فتوای اوست. معیار قرار دادن رأی عالم نیز تقلید از اوست.

بنا بر این این جمله «يُنْتَهَى إِلَى رَأْيِهِمْ» دلیل بر درستی تقلید است.

ممکن است کسی توهم کند که مقصود از عالم در این روایت تنها معصومین علیهم السلام هستند.

پیداست که معصومین شاه مصداق تمامی کمالات هستند.

اما آن چه مهم است این است که:

اولا روایت اطلاق دارد و همه را می‌گیرد، چه عالم مطلق و چه عالم نسبی، لذا انحصار این روایت به معصومین فاقد دلیل است.

ثانیا بخش نخست روایت که امر به طلب علم است و بخش دوم که تشویق مردم به طلب علم است، شاهد بر این است که خطاب روایت به عموم مردم است.

عمومیت خطاب در بخش‌های اول و دوم روایت، اقتضا می‌کند که بخش سوم نیز انحصاری به معصومین نداشته باشد و شامل همه افراد عالِم بشود.

در نتیجه بر اساس قرائن داخلیه روایت، عبارت يُنْتَهَى إِلَى رَأْيِهِمْ دلیل بر درستی تقلید از مطلق عالِم است و اختصاصی به معصومین علیهم السلام ندارد.

یکی از سرمایه‌های مهم انسانی، تجربه خود فرد است. این سرمایه آن چنان مهم است که در روایات متعدد کنار عقل قرار داده شده است.

قَالَ ع‏ الْعَقْلُ عَقْلَانِ عَقْلُ الطَّبْعِ وَ عَقْلُ التَّجْرِبَةِ وَ كِلَاهُمَا يُؤَدِّي إِلَى الْمَنْفَعَةِ

الْعَقْلُ غَرِيزَةٌ تَزِيدُ [يَزِيدُ] بِالْعِلْمِ بِالتَّجَارُبِ

اهمیت تجربه به قدری است که حتی در کاستی عقل نیز به عنوان یک امتیاز مورد توجه قرار گرفته است.

أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ غَرِيبَتَانِ كَلِمَةُ حِكْمَةٍ مِنْ سَفِيهٍ فَاقْبَلُوهَا وَ كَلِمَةُ سَفَهٍ مِنْ حَكِيمٍ فَاغْفِرُوهَا فَإِنَّهُ لَا حَكِيمَ إِلَّا ذُو عَثْرَةٍ وَ لَا سَفِيهَ إِلَّا ذُو تَجْرِبَة

سودمندی تجربه تنها برای خود انسان نیست، بلکه می‌توان از تجربه دیگران نیز سود یافت.

یکی از موارد سودمندی از تجربه دیگران ، مشورت کردن با صاحبان تجربه است.

خَيْرُ مَنْ شَاوَرْتَ ذَوُو النُّهَى وَ الْعِلْمِ وَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَزْمِ.

أَفْضَلُ مَنْ شَاوَرْتَ ذُو التَّجَارِبِ

احیانا تجربه دیگران آن چنان اهمیت پیدا می‌کند که رها کردن آن و اقدام به تجربه شخصی و مستقیم، خردمندانه نیست. امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیت به امام حسن علیه السلام چنین می‌فرماید:

فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ‏ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ كُنَّا نَأْتِيهِ وَ اسْتَبَانَ لَكَ مِنْهُ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا

لذا می‌توان گفت که تجربه گران قیمت‌ترین چیزی است که به کم‌ترین بها به دست می‌آوریم.

عليك بمجالسة أصحاب التجارب‏ فإنها تقوم عليهم بأغلى الغلاء و تأخذها منهم بأرخص الرخص.

تجربه دیگران آن جا اهمیتش آشکار می‌شود که از منظر خرد، راه تجربه شخصی بسته است. لذا اقدام به تجربه شخصی در برخی از امور نابخردانه شمرده شده است.

ثَلَاثَةٌ لَا يَنْبَغِي لِلْمَرْءِ الْحَازِمِ أَنَّ يَتَقَدَّمَ عَلَيْهَا شُرْبُ السَّمِّ لِلتَّجْرِبَةِ وَ إِنْ نَجَا مِنْهُ وَ إِفْشَاءُ السِّرِّ إِلَى الْقَرَابَةِ الْحَاسِدِ وَ إِنْ نَجَا مِنْهُ وَ رُكُوبُ الْبَحْرِ وَ إِنْ كَانَ الْغِنَى فِيهِ

ثَلَاثٌ مُهْلِكَةٌ: الْجُرْأَةُ عَلَى السُّلْطَانِ، وَ ائْتِمَانُ الْخَوَّانِ، وَ شُرْبُ السَّمِّ لِلتَّجْرِبَةِ.

با درنگ در مصادیق استفاده از تجربه دیگران، روشن می‌شود که موارد تجربه دیگران دو دسته است.

دسته نخست تجربیاتی که راه تعلم را برای انسان کوتاه می‌کند. اگر خود من با آزمون و خطا بخواهم حل مسئله‌ای را پیدا کنم، چه بسا باید سالها عمرم را صرف حل مسئله نمایم. اما اگر سراغ کسی بروم که او با آزمون و خطا راه حل مسئله را پیدا کرده است، در چند دقیقه مسئله مورد نظر را حل می‌کنم. روشن است که در این گونه موارد، استفاده از تجربه دیگران منتهی به آموختن و تعلم خود من می‌گردد.

دسته دوم تجربیاتی است که پیش از تجربه شخصی خود من، علمی برای من حاصل نمی‌کند. بلکه صرف إخبار دیگری است. در این موارد اگر سخن تجربه کننده شرایط پذیرش داشته باشد بایسته است آن بپذیریم.

وَ وَقِّرُوا أَهْلَ الْفَضْلِ وَ خُذُوا عَنْ أَهْلِ التَّجَارِبِ‏ ‏

اما برخی از امور اصلا قابل تجربه شخصی نیستند، مثلا سم کشنده مار، هرگز قابل تجربه شخصی نیست، زیرا تجربه آن مساوی با مرگ انسان است. در این گونه موارد راه منحصر به استفاده از تجربه دیگران است.

این شاخه‌ی استفاده از تجربه دیگران نیز دو گونه است: یک دسته خود من مشاهده می‌کنم که شخصی مورد گزش این نوع مار قرار گرفت و مرد. این تجربه دیگران، به دلیل مشاهده مستقیم آن توسط خود من، مصداق علم است.

اما در بیشتر موارد چنین نیست، بلکه تجربه دیگران به وسیله خبر به من رسیده است.

مثلا همه ما می‌دانیم سیانور کشنده است. اما قریب به اتفاق مردم، مردن کسی که سیانور مصرف کرده را از نزدیک مشاهده نکرده‌اند، همچنین صدها و هزاران مورد دیگر از این دسته هستند.

اعتبار و ارزش این گونه تجربیات منحصرا به پذیرش قول دیگران است، هر چند من دلیلی بر درستی سخن آنها ندارم.

به سخن دیگر این دسته از تجربیات، مصداق پذیرش سخن دیگری است، بدون این که سخن دیگری، قابل اثبات شخصی برای من باشد. تنها چیزی که اعتبار این گونه تجربیات را تضمین می‌کند راستگویی گوینده است.

اینک جای این پرسش وجود دارد که این دسته از تجربیات دیگران، از منظر خرد و دین، دارای اعتبار و ارزش است یا خیر؟

اگر این دسته از تجربیات فاقد ارزش باشد، روشن است که روایاتِ امر به استفاده از تجربه دیگران، دلیل بر درستی پذیرش سخن دیگران نیست.

اما اگر خرد و دین این دسته از تجربیات را معتبر بداند، آن گاه چنین تجربه‌ای می‌شود یک مصداق از پذیرش سخن دیگری، بدون این که دلیلی بر محتوای سخن ارایه شده باشد.

اینک باید دید مناط ارزشمندی این دسته از تجربیات چیست؟

پیداست که تنها پشتوانه معتبر بودن این دسته از تجربیات، صدق و راستگویی ناقل تجربه است.

اگر اعتبار خبر ناقل، به دلیل صدق و راستگویی ناقل، مشروط و مقید به قیدی باشد، این خلف فرض است، زیرا تنها پشتوانه ارزشمندی تجربه، صدق و راستگویی است.

اگر اعتبار خبر به دلیل اعتماد به صدق و راستگویی خبردهنده، مطلق باشد، هر إخبار قابل اعتمادی معتبر است.

از این رو اعتبار مطلق خبر راستگو، هم پشتوانه عقلی دارد و هم تجربی و هم روایی.

در نتیجه اگر کسی تجربه‌ای کرد و به دیگران إخبار کرد، حتی اگر هم مصداق آموزش و تعلم نباشد، شایسته اخذ و عمل طبق آن است.

یکی از مصادیق إخبار از راهِ طی شده، افتاء فقیه است. فقیه پس طی مسیر استنباط به فتوا می‌رسد و این فتوا را به دیگران هم إخبار می‌کند.

طبق اطلاق اعتبار و ارزشمندی تجربه دیگران، اخذ به تجربه فقیه نیز ارزشمند است.

اخذ فتوای فقیه همان تقلید از اوست.

برخی از روایات پیشین اشاره داشت به این که بعضی از امور مادی به دلیل خطرناکی آن قابل تجربه نیست مانند تجربه سم.

همین گونه در امر دین نیز هر گاه در اقدام شخصی خطر جدی وجود داشته باشد، شایسته است به جای اقدام شخصی از تجربه افراد مطمئن سود جست.

خطر تقصیر در استنباط احکام الهی، اگر بیشتر از سم کشنده مار نباشد، مسلما کمتر از سم کشنده مار نیست. لذا برای افراد ناپخته و سطحی، استفاده از فتوای عالم عادل پخته خطر کمتری دارد. از این منظر اخذ تجربه دیگران که همان اخذ فتوا باشد برای چنین افرادی ترجیح دارد.

احادیثی که درباره کتب بنی فضال و کتب ابن ابی غراقر آمده است، گواه روشنی است بر تفاوت مقام روایت و مقام فتوا.

از این دسته از احادیث هم می‌توان استفاده کرد که اخذ حدیث، مشروط به وثاقت است، اما اخذ فتوا (که همان اخذ رأی است) مشروط به عدم انحراف از دین است.

عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ كُتُبِ بَنِي فَضَّالٍ- فَقَالَ خُذُوا بِمَا رَوَوْا وَ ذَرُوا مَا رَأَوْا.

از امام حسن عسگری علیه السلام درباره کتابهای بنی فضال پرسیده شد حضرت فرمود آن چه که روایت کرده‌اند بگیرید و آن چه نظر داده‌اند رها کنید.

سُئِلَ الشَّيْخُ يَعْنِي أَبَا الْقَاسِمِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ كُتُبِ ابْنِ أَبِي الغراقر [الْعَزَاقِرِ] بَعْدَ مَا ذُمَّ وَ خَرَجَتْ فِيهِ اللَّعْنَةُ فَقِيلَ لَهُ فَكَيْفَ نَعْمَلُ‏ بِكُتُبِهِ وَ بُيُوتُنَا مِنْهَا مَلِي‏ءٌ فَقَالَ أَقُولُ فِيهَا مَا قَالَهُ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا وَ قَدْ سُئِلَ‏ عَنْ‏ كُتُبِ‏ بَنِي فَضَّالٍ فَقَالُوا كَيْفَ نَعْمَلُ بِكُتُبِهِمْ وَ بُيُوتُنَا مِنْهَا مَلِي‏ءٌ فَقَالَ ع خُذُوا بِمَا رَوَوْا وَ ذَرُوا مَا رَأَوْا.

پس از این که ابن ابی غراقر منحرف شد و نکوهش شد و لعن او از ناحیه مقدسه خارج شد، از شیخ یعنی ابوالقاسم حسین بن روح درباره کتابهای او، این چنین سؤال شد: با کتابهای او چه کنیم؟ خانه‌های ما از این کتابها پر است. شیخ پاسخ داد در این باره همان را می‌گویم که امام حسن عسکری صلوات الله علیه در پاسخ به کتابهای بنی فضال فرموده است. (هنگامی که) به امام گفتند با کتابهای بنی فضال چه کنیم؟ در حالی که خانه‌های ما پر از کتابهای آنهاست. حضرت فرمود آن چه روایت کرده‌اند، بگیرید و آن نظر داده‌اند، رها کنید.

اما درایت این احادیث:

در کتب اصحاب علاوه بر احادیث، آراء و فتاوی آنها نیز نوشته می‌شده و نیز پذیرفته می‌شده است.

بعد از انحراف برخی از آنها، اعتبار روایاتِ مکتوب به حال خود باقی مانده است.

اما نسبت به آراء مکتوب آنها دستور داده شده که ترک شود.

در توضیح این مطلب نخست باید دید ظرف زمانی صدور آراء و فتاوی یاد شده، پیش از انحراف بوده یا پس از انحراف.

با توجه با آغاز تاریخ بنی فضال، از زمان امام کاظم علیه السلام و صدور روایت مربوطه از سوی امام حسن عسکری علیه السلام، می‌توان گفت که روایت ناظر به دوران پس از انحراف بوده است. بنا بر این نهی از اخذ آراء و فتاوی بنی فضال، مختص به این دوران است.

لازمه این امر این است که اگر بنی فضال منحرف نمی‌شدند، هم روایات آنها معتبر بود و هم آراء و فتاوی آنان.

احتمال ضعیف هم این است که تاریخ صدور رأی مکتوب در کتب بنی فضال، پیش از انحراف باشد.

در این صورت باید دید که نهی از اخذ رأی، مطلق است و اختصاص به بنی فضال ندارد یا این که مختص به بنی فضال است.

پیداست که نهی در این دسته از روایت، نهی از مطلق رأی نیست، چرا که در این صورت اختصاص نهی به رأی بنی فضال و ابن ابی غراقر معنا ندارد. بلکه باید گفته شود هرگز به آراء هیچ کسی عمل نکنید.

پس نهی از عمل به رأی در این دو روایت، مختص به افراد منحرف شده است.

در نتیجه با سه دسته از آراء و فتاوی و سر و کار داریم:

۱) آراء و فتاوی افرادی که منحرف نشده‌اند

۲) آراء و فتاوی پیش از انحراف افراد منحرف شده

۳) آراء و فتاوی پس از انحراف افراد منحرف شده

طبق احتمال دوم، روایت ناظر آراء و فتاوی دسته دوم است.

نهی از اخذ آراء و فتاوی پیش از انحراف به اولویت ثابت می‌کند که آراء و فتاوی پس از انحراف قابل اخذ نیست.

لازمه اختصاص نهی به گروه دوم، این است که آراء و فتاوی گروه اول یعنی کسانی که منحرف نشد‌اند، مورد نهی قرار نگرفته و معتبر است.

البته جای این پرسش هست که آراء و فتاوی پیش از انحراف، با این که واجد همه شرایط اعتبار بوده است، به چه علت مورد نهی قرار گرفته است؟

تنها وجهی که در این صورت برای نهی از رأی متصور است این است که به خاطر اهمیت امر دین، اخذ دین منحصر به افرادی شده باشد که هرگز دچار انحراف نشده باشند.

توضیح این که اگر فردی فتوای درستی دهد و سپس منحرف گردد، هر چند فتوای پیش از انحرافش طبق موازین باشد، اما عمل به چنین فتوایی موجب می‌شود، حساسیت مردم به اجتناب از منحرفین کمتر گردد.

لذا تحریم و بایکوت کامل و شدید منحرفین اقتضا می‌کند که همه آراء و فتاوی آنها، حتی آراء و فتاوی پیش از انحراف آنها، نیز مورد پرهیز قرار گیرد.

همچنین عدم تحریم و بایکوت کامل و شدید منحرفین، چه بسا از سوی خود منحرفین زمینه سوء استفاده در انحراف مردم را فراهم سازد.

با توجه به دو نکته یاد شده، نهی از اخذ آراء و فتاوی، حتی پیش از انحراف منحرفین، بر اساس عناوین ثانویه بوده است.

آن چه مهم است این است که دوران بنی فضال از زمان امام کاظم علیه السلام آغاز می‌شود و تا امام حسن عسکری علیه السلام ادامه می‌یابد.

اما تاریخ نهی، دوران امام حسن عسکری است. لذا به نظر می‌رسد آراء و فتاوی مکتوب بنی فضال، حداقل شامل دوران انحراف آنها نیز می‌شده است.

بنا بر این، امر به اخذ روایات بنی فضال و نیز ابن ابی غراقر و نهی از اخذ آراء و فتاویِ پس از انحراف آنها، دلیل بر اعتبار آراء و فتاوی واجد شرایط است.

اخذ آراء و فتاوی واجد شرایط، همان تقلید است. لذا این دسته از روایات نیز می‌تواند دلیل بر درستی تقلید باشد.

پیداست که روایت هر کسی را نمی‌توان پذیرفت. بلکه پذیرفتن روایت، نیازمند اعتماد و اطمینان به سخن راوی است.

اطمینان و اعتماد به گوینده، متوقف بر دو شرط است:

۱- حفظ و ضبط حدیث راوی

بر اساس همین شرط است که اعتبار روایت راویان فراوانی که ثبت و ضبط آنها ضعیف بوده، مخدوش شده است. با مراجعه به کتب رجالی می‌توان شواهد فراوانی بر این امر پیدا کرد.

۲- امانتداری راوی

پیداست که هر جا احتمال خیانت راوی در نقل بیاید، اعتبار روایت او از بین می‌رود.

وصف «ثقه» برای راویان اشاره به هر دو شرط دارد، چرا که صرف امانتداری بدون حفظ و ضبط درست، موجب اطمینان و اعتماد به خبر راوی نمی‌گردد.

از روایات مربوط به بنی فضال استفاده می‌شود که وثوق به نقل درست، برای اعتبار روایت کافی است.

نهایت شرطی که از سوی برخی برای راوی نقل شده است عدالت اوست. البته لازمه عدالت، شیعه دوازده امامی بودن است.

در هر صورت روایت معتبر، یا خبر ثقه است و یا خبر عادل.

با این مقدمه روشن شد که فقاهت در اعتبار روایت نقش مستقیمی ندارد. بر همین اساس نیز وارد شده است که:

فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَا فِقْهَ لَهُ…

چه بسا حامل فقهی که خودش فقیه نیست…

اما برای پذیرش سخن دیگری و اخذ دین از او، عناوین خاصی به کار برده شده و شرایطی برای آن گذاشته شده است مانند:

مُسِنٍّ فِي حُبِّكُمَا وَ كُلِّ كَثِيرِ الْقَدَمِ فِي أَمْرِنَا…

فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ

الْمَأْمُونِ عَلَي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا

ثُمَّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ… كُلُّ سَائِس‏ إِمَامٌ… ثُمَّ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ رَعِيَّةُ الْعَالِمِ…

فَاسْمَعْ لَهُمَا وَ أَطِعْهُمَا فَإِنَّهُمَا الثِّقَتَانِ الْمَأْمُونَانِ

لَا تَأْخُذَنَّ مَعَالِمَ دِينِكَ عَنْ غَيْرِ شِيعَتِنَا فَإِنَّكَ إِنْ تَعَدَّيْتَهُمْ أَخَذْتَ دِينَكَ عَنِ الْخَائِنِينَ

فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ وَ ذَلِكَ لَا يَكُونُ إِلَّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّيعَةِ لَا جَمِيعَهُمْ

لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ حُصُونُ الْإِسْلَامِ كَحِصْنِ سُورِ الْمَدِينَةِ لَهَا

وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ

لَكِنَّهُمُ الَّذِينَ يُمْسِكُونَ أَزِمَّةَ قُلُوبِ ضُعَفَاءِ الشِّيعَةِ كَمَا يُمْسِكُ صَاحِبُ السَّفِينَةِ سُكَّانَهَا

همچنین در روایتی که پیش از این گذشت، تقابل فقیه و راوی، به تقابل گلستان و برکه تشبیه شده است.

كَانَ مِنْهَا طَائِفَةٌ طَيِّبَةٌ فَقَبِلَتِ الْمَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلَأَ وَ الْعُشْبَ الْكَثِيرَ وَ كَانَ مِنْهَا أَجَادِبُ أَمْسَكَتِ الْمَاءَ فَنَفَعَ اللَّهُ بِهَا النَّاسَ وَ شَرِبُوا مِنْهَا وَ سَقَوْا وَ زَرَعُوا…

از آن جایی که ترجمه این عبارتها بارها گذشته است به متن عربی بسنده کردیم.

ویژگی‌های غلاظ و شدادی که در این تعبیرات آمده است، ثابت می‌کند که راوی صرف مورد نظر نیست. پس این ویژگی‌ها ناظر به مقام بالاتر و والاتر از مقام راوی است که مقام فقاهت است.

با درنگ شایسته در ویژگی‌های یاد شده، روشن می‌شود که آن چه متناسب مقام فقاهت است، پذیرش سخن و رأی و فتوای فقیه است.

مثلا ویژگی «الْمَأْمُونِ عَلَي الدِّينِ وَ الدُّنْيَا» اقتضاء می‌کند که در امر دین هم سخن فقیه پذیرفته شود. چرا که لازمه تردید در پذیرش سخن فقیه، این است که فقیه «الْمَأْمُونِ عَلَي الدِّينِ» نیست. وقتی امام از فقیه با تعبیر «الْمَأْمُونِ عَلَي الدِّينِ» یاد می‌کند، در واقع می‌خواهد بفرماید هر چه او گفت به منزله گفته من است و هر فتوایی او داد به منزله فتوای من است و….

فقرات «فَمَا أَدَّى إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّي وَ مَا قَالَ لَكَ عَنِّي فَعَنِّي يَقُولُ» و «إِنْ تَعَدَّيْتَهُمْ أَخَذْتَ دِينَكَ عَنِ‏ الْخَائِنِينَ» نیز تأکید بر همین معناست.

با درنگ بر بقیه ویژگی‌های یاد شده نیز همین نکته استفاده می‌شود.

در هر صورت اختلاف تعبیرات و اختلاف شرایط میان راوی صرف و فقیه، خود دلیل بر اختلاف احکام این دو طبقه است.

حکم طبقه راوی، منحصر به پذیرفتن حدیث آنهاست، اما حکم طبقه فقیه، شامل پذیرفتن سخن آنها و فرمانبرداری و پیروی از آنهاست.

پذیرفتن سخن عالم، همان تقلید از اوست.

البته توجه به این نکته لازم است که بسیاری از محدثین، حمل روایت را با درایت و فقه آن جمع کرده‌اند، لذا تمامی احکام دو طبقه بر آنها مترتب می‌گردد.

در قرآن پاسخ دوزخیان به این پرسش فرشتگان را که آیا هشدار دهنده‌ای نزد شما نیامد که شما را هوشیار کند و از هلاکت در دوزخ باز دارد، این چنین نقل می‌کند:

وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في‏ أَصْحابِ السَّعيرِ (ملک10)

و گويند: «اگر شنيده [و پذيرفته‏] بوديم يا تعقّل كرده بوديم در [ميان‏] دوزخيان نبوديم.»

این آیه این چنین تفسیر شده است:

وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ‏ كلام الرّسل فنقبله جملة من غير بحث و تفتيش اعتماداً على صدقهم‏ أَوْ نَعْقِلُ‏ فنتفكّر في حكمه و معانيه تفكّر المستبصرين‏ ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ في عدادهم و في جملتهم. تفسیر صافی

گفتند اگر سخن پیامبران را می‌شنیدیم و به خاطر اعتماد بر راستگویی آنان همه سخنانشان را بدون جستجو و تفحص می‌پذیرفتیم یا تعقل می‌کردیم و در حکمت معانی سخن پیامبران می‌اندیشیدیم اندیشه‌ای که ما را بینا نماید، از جمله یاران آتش دوزخ نبودیم.

در مقدمه زیارت آل یس نیز آمده است:

لَا لِأَمْرِ اللَّهِ تَعْقِلُونَ، وَ لَا مِنْ أَوْلِيَائِهِ تَقْبَلُون…

نه امر خداوند را تعقل می‌کنید و نه از اولیاء او می‌پذیرید…

این گونه تعبیرات گواه بر این است که دو دستگاه برای نجات بشر گشوده شده است: یکی تعقل و تعلم و دیگری پذیرش سخن راستگویان.

در این که تعقل و تعلم ناجی بشر است تردیدی نیست.

عمده فهم دستگاه دوم یعنی حرف شنوی و پذیرش سخن اولیاء الهی با حفظ درجات و مقامات آنها است.

همان گونه که بارها اشاره رفت پذیرش سخن عالم و عادل، خودِ تقلید و یا مبدأ تفلید است.

لذا فقرات یاد شده ناظر به این می‌گردد که اگر ما از اهلش تقلید می‌کردیم نجات می‌یافتیم اما چون سخن عالم عادل را نپذیرفتیم هلاک شده و گرفتار دوزخ گردیدیم.

پیش از این بارها گذشت که پذیرش سخن اولیاء الهی، بدون علم به محتوای آن، همان ایمان است. روایت زیر شاهد دیگری بر این مدعاست:

تفسير العياشي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى فِي قَوْلِهِ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِينَ يَعْنِي الْإِيمَانَ لَا يَقْبَلُونَهُ إِلَّا وَ السَّيْفُ عَلَى رُءُوسِهِم‏

پیش از این به قصه موسی و خضر هم اشاره رفت. روایت زیر نیز تأکید بر آن چه گذشت و گواه دیگری بر این است که تصدیق سخن دیگری غیر از تعلم و معرفت است.

فَقَالَ لَهُ مُوسَى وَ هُوَ خَاضِعٌ لَهُ يَسْتَنْطِقُهُ عَلَى نَفْسِهِ كَيْ يَقْبَلَهُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِي لَكَ أَمْراً وَ قَدْ كَانَ الْعَالِمُ يَعْلَمُ أَنَّ مُوسَى لَا يَصْبِرُ عَلَى عِلْمِهِ فَكَذَلِكَ وَ اللَّهِ يَا إِسْحَاقَ بْنَ عَمَّارٍ قُضَاةُ هَؤُلَاءِ وَ فُقَهَاؤُهُمْ وَ جَمَاعَتُهُمُ الْيَوْمَ لَا يَحْتَمِلُونَ وَ اللَّهِ عِلْمَنَا وَ لَا يَقْبَلُونَهُ وَ لَا يُطِيقُونَهُ وَ لَا يَأْخُذُونَ بِهِ وَ لَا يَصْبِرُونَ عَلَيْهِ كَمَا لَمْ يَصْبِرْ مُوسَى عَلَى عِلْمِ الْعَالِمِ حِينَ صَحِبَهُ وَ رَأَى مَا رَأَى مِنْ عِلْمِهِ وَ كَانَ ذَلِكَ عِنْدَ مُوسَى مَكْرُوهاً وَ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ رِضًا وَ هُوَ الْحَقُّ وَ كَذَلِكَ عِلْمُنَا عِنْدَ الْجَهَلَةِ مَكْرُوهٌ لَا يُؤْخَذُ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ الْحَقُّ.

نکات این روایت عبارت است از:

موسی تعهد داد که از خضر اطاعت کند و از امر او سرپیچی نکند.

خضر می‌دانست که موسی تحمل چنین علمی را ندارد یعنی نمی‌تواند آن چه را که از ظرفیت او خارج است، بپذیرد و تصدیق کند.

عالمان سنی نیز سخن اهل بیت را تحمل ندارند و نمی‌پذیرند و به آن اخذ نمی‌کنند.

شاهد بر این که مراد از این فقرات، صرف پذیرش سخن، بدون علم به محتوای آن است، این مطلب است که کارهای خضر نزد موسی ناپسند بود و نزد خداوند پسندیده و حق.

آن چه هم که عالمان سنی نمی‌پذیرند و حاضر به اخذ آن از معصومین نیستند، چنین است.

در این روایت ۱- جهل به محتوای سخن از یک سو و ۲- پذیرش و تصدیق و ۳- اخذ سخن غیر از سوی دیگر جمع شده است.

این ويژگی‌ها همگی بیانگر همان «لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ» و «وَ لَا مِنْ أَوْلِيَائِهِ تَقْبَلُون»، که همان دستگاه دوم است، دستگاه دوم در مقابل دستگاه اول است که همان تعقل و تعلم است.

با اندکی درنگ روشن می‌شود که دستگاه دوم، چیزی جز تقلید نیست.

تنها شرطی که در دستگاه دوم مطرح است، علم و عدالت است و تنها مانعی که از تقلید وجود دارد عدم شایستگی تصدیق و پذیرش سخن دیگری است. این امر همانی است که امیرالمؤمنین علیه السلام از آن شگفت زده شده و شکوه می‌کند:

فَقَامَ عَلِيٌّ ع فَقَالَ الْعَجَبُ لِطُغَاةِ أَهْلِ الشَّامِ حَيْثُ يَقْبَلُونَ‏ قَوْلَ عَمْرٍو وَ يُصَدِّقُونَهُ وَ قَدْ بَلَغَ مِنْ حَدِيثِهِ وَ كَذِبِهِ وَ قِلَّةِ وَرَعِهِ أَنْ يَكْذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص…

پیش از این گذشت که از دستگاه دوم با تعبیر هدایت تشریعی یاد می‌شود، در مقابل تعقل و تعلم که از آن با تعبیر هدایت تکوینی یاد می‌شود.

دامنه بحث هدایت تکوینی و تشریعی بسیار گسترده و آثار آن نیز فراوان و شگرف است و بحث تقلید، تنها یکی از ثمرات آن است.

نوشتاری با عنوان «یک تیر حدیث با سه هدف» حدیث جالبی را تجریه و تحلیل می‌کند.

در این حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله، علم را به باران تشبیه فرموده و قابلیت افراد را به قابلیت زمین.

ابتدا به متن حدیث توجه کنید:

قَالَ ص‏ إِنَّ مَثَلَ‏ مَا بَعَثَنِي‏ اللَّهُ‏ بِهِ‏ مِنَ‏ الْهُدَی‏ وَ الْعِلْمِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَصَابَ أَرْضاً وَ كَانَ مِنْهَا طَائِفَةٌ طَيِّبَةٌ فَقَبِلَتِ الْمَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلَأَ وَ الْعُشْبَ الْكَثِيرَ وَ كَانَ مِنْهَا أَجَادِبُ أَمْسَكَتِ الْمَاءَ فَنَفَعَ اللَّهُ بِهَا النَّاسَ وَ شَرِبُوا مِنْهَا وَ سَقَوْا وَ زَرَعُوا وَ أَصَابَ طَائِفَةً مِنْهَا أُخْرَی إِنَّمَا هِيَ قِيعَانٌ لَا تُمْسِكُ مَاءً وَ لَا تُنْبِتُ كَلَأً فَذَلِكَ مَثَلُ مَنْ فَقُهَ فِي دِينِ اللَّهِ وَ تَفَقَّهَ مَا بَعَثَنِي اللَّهُ بِهِ فَعَلِمَ وَ عَلَّمَ وَ مَثَلُ مَنْ لَمْ يَرْفَعْ بِذَلِكَ رَأْساً وَ لَمْ يَقْبَلْ هُدَی اللَّهِ الَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به راستی که مَثَل آن چه خداوند مرا به آن مبعوث کرده از هدایت و علم، مثل بارانی است که به زمین می‌رسد.

یک دسته از زمین‌ها، (قابلیت) نیکو دارند، پس آب را می‌پذیرند و گیاه و علف فراوانی می‌رویاند.

یک دسته از زمین‌ها، زمین‌های سخت هستند که آب را (از نفوذ در زمین) نگه می‌دارند، پس مردم به این آب منتفع می‌گردند و از آن می‌آشامند و سیراب می‌کنند و با آن کشاورزی می‌نمایند.

و باران به دسته‌ای دیگر از زمین‌ها می‌رسد که آنها فقط خاک (بی قابلیت) هستند، نه آبی نگه می‌دارند و نه گیاهی می‌رویانند.

مثل کسانی که در دین خدا فقیه شده نیز چنین است، آن چه خداوند مرا به آن مبعوث کرده می‌فهمند، پس خود دانا شده و به دیگران نیز می‌آموزند.

و مثل کسی که (قابلیت نداشته و) به سبب تفقه سری بلند نکرده است و هدایت خداوند که مرا به آن فرستاده را نپذیرفته است (نیز همانند زمین بی قابلیت است).

در آغاز به گزیده‌ای از درایت این حدیث اشاره می‌کنیم، تا به رد پای تقلید در این حدیث برسیم.

پیداست که فاعلیت باران، همه جا کامل و تمام است، اما قابلیت زمین‌ها، موجب نتایج متفاوت می‌گردد.

قابلیت زمین‌ها در مقابل باران، به اقسام زیر منقسم می‌شود:

1) زمینی که قابلیت آن کامل است: كَانَ مِنْهَا طَائِفَةٌ طَيِّبَةٌ فَقَبِلَتِ الْمَاءَ فَأَنْبَتَتِ الْكَلَأَ وَ الْعُشْبَ الْكَثِيرَ

2) زمینی که سخت است و آب از آن نفوذ نمی‌کند: كَانَ مِنْهَا أَجَادِبُ أَمْسَكَتِ الْمَاءَ فَنَفَعَ اللَّهُ بِهَا النَّاسَ وَ شَرِبُوا مِنْهَا وَ سَقَوْا وَ زَرَعُوا

3) زمینی که نه آب را نگه می‌دارد و نه گیاهی را می‌رویاند: أَصَابَ طَائِفَةً مِنْهَا أُخْرَى إِنَّمَا هِيَ قِيعَانٌ لَا تُمْسِكُ مَاءً وَ لَا تُنْبِتُ كَلَأً

لذا مردم نیز در مقابل علم، چند گروه هستند:

1) فقهاء، به گلستانی تشبیه شده‌اند که با علم بارور شده‌اند و مردم هم از احادیث آنها استفاده می‌کنند و هم از ثمرات احادیث

2) محدثین، به برکه‌ای تشبیه شده‌اند که تنها حافظ حدیث هستند و مردم از احادیث آنها استفاده می‌نمایند

3) غیر حافظان حدیث، سایر مردم

فاصله گلستان فقیه تا برکه محدث، فاصله‌ای است بس طولانی و بر همین اساس نیز ارزش فقاهت با محدث بودن قابل مقایسه نیست.

گلستان فقیه، مأمن امنی است، هم برای متنعم شدن از ثمرات آن، و هم برای بارور سازی زمین‌های بایر توسط چشمه‌سارهای آن.

اما برکه محدث، تنها مأخذ و مرجعی برای انتقال حدیث است.

گلستان فقیه علاوه بر این که آب چشمه‌سارهای آن قابل آبادسازی زمین‌های بایر دیگر است (تعلم و تفقه دیگران) علاوه بر آن خود نیز مملو از نعمتهای آماده است.

نعمتهای آماده گلستان فقیه، انواع فتاوی است که حاصل استنباطات مختلف اوست.

لذا اگر کسی قابلیت و همت تعلم را نداشت (بخوانید قابلیت و همت آباد کردن زمین بایر خودش را نداشت) چنین کسی می‌تواند از نعمتهای آماده فقیه استفاده کند.

استفاده از نعمتهای آماده فقیه، همان اخذ فتوا و معالم دین از فقیه است.

به محض این که پای اخذ فتو از فقیه به میان آمد، تقلید متولد می‌گردد.

اما توضیح مطلب را با تفاوتهای گلستان و برکه آغاز می‌کنیم.

برکه، فقط آب دارد و نه باروری.

اما گلستان علاوه بر این که آب دارد، آن هم آب گوارای چشمه‌سار، علاوه بر این، تمامش باروری است، باغ و بوستانی است که به ثمر نشسته و آماده سود رساندن به دیگران است.

حالا می‌آییم سر شخص ثالثی که می‌خواهد به گلستان و برکه مراجعه می‌کند.

شخص ثالث که به برکه‌ی محدث مراجعه می‌کند، دقیقا باید تعریف شود که چه قابلیتی دارد.

شخص ثالث اگر خودش از نوع کویر باشد، تنها هنرش، هدر دادن آب برکه است، یعنی نه خود سود می‌برد و نه به دیگران سود می‌رساند. حتی با هدر دادن آب به دیگران نیز زیان می‌رساند.

شخص ثالث اگر قابلیت باروری ندارد، اما ضبط و امانت دارد، با اخذ احادیث از برکه و حفظ آن، خودش می‌شود برکه دوم، آماده برای استفاده اهلش. در این صورت از محدثی، محدث دیگر متولد می‌شود.

اما اگر شخص ثالث قابلیت باروری داشت، تلاش و همت می‌کند با آب برکه، زمین بایر خودش را آباد می‌کند و گلستانی ایجاد می‌کند. در این صورت محدث، مصداق فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَا فِقْهَ لَهُ است و شخص ثالث، مصداق فقیه در تعبیر «حامل فقه غیر فقیه (برکه) به فقیه (شخص ثالث)» است.

یعنی سرمایه را از محدث می‌گیرد و آن را بارور می‌سازد و خودش می‌شود فقیه.

این صور، حاصل مراجعه به برکه محدث بود.

اما مراجعه به گلستان فقیه، دقیقا همین نتایج را در بر دارد البته با مازاد مهمی.

شخص ثالث مراجعه کننده به گلستان فقیه نیز باید دقیقا تعریف شود که چه قابلیتی دارد.

شخص ثالث، اگر خودش کویر باشد، تنها هنرش هدر دادن آب چشمه‌سارهای گلستان و تلف کردن محصولات آن است، این شخص، نه خود سود می‌برد و نه به دیگران سود می‌رساند. بلکه آبادی دیگران را تخریب هم می‌کند.

از این رو مصداق دادن علم به نااهل است که به جز ظلم به علم و خسارت هیچ اثری بر آن مترتب نمی‌شود.

شخص ثالث اگر قابلیت باروری ندارد، اما ضبط و امانت دارد، با اخذ احادیث از چشمه‌سارهای گلستان و حفظ آن، خودش می‌شود برکه‌ای آماده برای استفاده اهلش. در این صورت از فقیهی، تنها محدث دیگر متولد می‌شود.

اما اگر شخص ثالث، قابلیت باروری داشت، تلاش و همت می‌کند با آب برکه، زمین بایر خودش را آباد می‌کند و گلستانی ایجاد می‌کند. این شخص مصداق وَ رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى فَقِيهٍ او مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ است.

این شاخه، همان تعلم و آموزش از فقیه است. یعنی سرمایه را از فقیه می‌گیرد و آن را بارور می‌سازد و خودش می‌شود فقیه.

اینها همه روشن است، اما یک صورت باقی مانده است که اتفاقا اندک هم نیست و آن این که:

شخص ثالث به دلیل عدم قابلیت و همت، تنها به استفاده از ثمرات آماده گلستان بسنده می‌کند.

یعنی نه منتقل کننده روایت به دیگری است که خودش بشود برکه و محدث جدید.

نه بارور کننده زمین بایر خودش است که خودش بشود گلستان و فقیه جدید.

بلکه تنها و تنها، استفاده کننده از محصول به ثمر رسیده گلستان فقیه است.

محصول به ثمر رسیده گلستان فقیه، عبارت است از فتاوای حاصل از استنباط فقیه.

اخذ فتوای فقیه و عمل به آن، غیر از انتقال حدیث است و غیر از تعلم و تفقه از فقیه است.

بنا بر این حاصل مراجعه شخص ثالث به گلستان فقیه، به حسب قابلیت و همت افراد عبارت از است:

۱) تعلم از فقیه و نتیجه آن تولد فقیهی جدید است.

۲) انتقال حدیث و نتیجه آن محدثی جدید است.

۳) اخذ فتوا

شاخه سوم که اخذ فتوا است، در واقع همان تقلید شخص ثالث از فقیه است.

این تقلید از دو چیز متولد شده است:

الف) گلستان به ثمر نشسته فقیه

ب) قصور و یا تقصیر شخص ثالث در فقیه شدن

ترکیب این دو، موجب تولد تقلید می‌گردد و طریق سومی در مقابل تعلم و انتقال حدیث می‌گشاید.

نکته سنجان توجه دارند که حدیث جالب مطرح شده، علاوه بر این که یکی از عوامل تقلید را بیان می‌کند، علاوه بر این، خود دلیل دیگری بر حقانیت و درستی تقلید است.

آن چه مهم است درک باروری فقیه از باران قرآن و سنت است.

همچنان که باروری زمین از باران، سرسبزی و خرمی زمین و پرورش انواع میوه‌هاست، همان گونه فقیه با باران ثقلین، قدرت استنباط پیدا می‌کند و با درایت احادیث، با لایه‌های پنهان دین آشنا می‌شود.

تجلی درایت احادیث، همان فقاهت است و حاصل استنباط از ثقلین، فتاوی فقیه است.

هر کسی شایستگی فقاهت داشت، می‌تواند با آموختن، از خرمن فقاهت او خوشه بچیند.

و هر کسی که چنین شایستگی را نداشت، می‌تواند فتاوی استنباط شده‌ی او را به کار گیرد.

گروه نخست متعلمین هستند و گروه دوم مقلدین.

در سرفصل پیشین گذشت که تفاوت قابلیت افراد، سبب تولد تقلید شده است.

در برخی از احادیث به ریشه تفاوت قابلیت افراد اشاره شده است و آن تفاوت افراد از منظر خرد است.

تعامل و کُنِش پیامبران با افراد امت نیز بر اساس درجه خرد آنها بوده است. توجه کنید:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا كَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْعِبَادَ بِكُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ‏.

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا هرگز به حقیقت و نهایت عقلش با بندگان سخن نگفته است.

سپس فرمود پیامبر خدا فرموده است ما گروه پیامبران دستور یافته‌ایم که به اندازه عقول مردم با مردم سخن بگوییم.

«بُعِثْنَا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ نُخَاطِبُ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ‏».

ما گروه پیامبران دستور یافته‌ایم که به اندازه عقول مردم با مردم سخن بگوییم.

لذا از ویژگی‌های مطلوب دین، تیزبینی و خرد کامل است. توجه کنید:

عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلي الله عليه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْبَصَرَ النَّافِذَ عِنْدَ مَجِي‏ءِ الشَّهَوَاتِ وَ الْعَقْلَ الْكَامِلَ عِنْدَ نُزُولِ الشُّبُهَاتِ…

پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله فرموده‌اند: خداوند هنگام آمدن شهوات، چشم تيز بين و هنگام فرو آمدن شبهات عقل كامل را دوست دارد.[1]

تکامل افراد در دوران ظهور امام زمان علیه السلام نیز ریشه در تکامل خرد آنها دارد. توجه کنید:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللَّهُ یدَهُ عَلَی رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَ كَمَلَتْ بِهِ أَحْلَامُهُمْ.

همان گونه که اشاره کردیم تفاوت قابلیت افراد، بر اساس تفاوت درجه خرد آنهاست.

به حسب قوت خرد افراد، خطابات دین به آنها و برداشت آنها از خطابات عام دین، با افراد عادی جامعه متفاوت می‌گردد.

لذا معصومین علیهم السلام به اصحاب خاص خود مطالبی می‌گفتند که دیگران از آن محروم بودند.

همچنین فهم و درایت و استنباط اولوا الالباب از روایات در دسترس همگان، بسیار متفاوت از فهم افراد عادی است.

این همان فقاهتی است که همگان در نیل به قله‌های آن شرکت ندارند. افرادی که درجه خرد آنها پایین است، از رسیدن به قله‌های فقاهت ناتوان هستند.

ناتوانی از فقاهت، همان علت و سبب تولد تقلید در این طبقه از افراد است.

ذوق و گرایش عملی اصحاب ائمه، یکسان نبوده است. این امر در شکل گیری شخصیت اجتماعی و علمی آنها، به شدت تأثیرگذار بود. به چند نمونه در این زمینه توجه کنید.

فَقَالُوا حَدِّثْنَا.. يَا حُذَيْفَةُ. قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّي سُئِلْتُ عَنِ الْمُعْضِلَاتِ فَحَذَرْتُهُنَّ. قَالُوا صَدَقْتَ. قَالَ فَقَالُوا حَدِّثْنَا.. يَا ابْنَ مَسْعُودٍ قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّي قَرَأْتُ الْقُرْآنَ لَمْ أُسْأَلْ عَنْ غَيْرِهِ. قَالُوا صَدَقْتَ. قَالَ فَقَالُوا حَدِّثْنَا.. يَا مِقْدَادُ. قَالَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ إِنَّمَا كُنْتُ فَارِساً بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أُقَاتِلُ، وَ لَكِنْ أَنْتُمْ أَصْحَابُ الْحَدِيثِ . فَقَالُوا صَدَقْتَ…

(عده‌ای از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السلام خدمت حضرت نشسته بودند و صحبت می‌کردند…) سپس به حذیفه گفتند ای حذیفه برای ما حدیث نقل کن. گفت تحقیقا می‌دانید که من از امور پیچیده پرسیده شدم و از آنها حذر دادم. گفتند راست می‌گویی.

سپس به مقداد گفتند ای مقداد برای ما حدیث نقل کن. گفت تحقیقا می‌دانید که من در مقابل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سواره می‌جنگیدم (و فرصتی برای اخذ حدیث از حضرت نداشتم) و لکن شما اصحاب حدیث هستید. گفتند راست می‌گویی…

فَسَأَلْنَاهُ أَنْ یحَدِّثَنَا بِمَا سَمِعَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فَذَكَرَ أَنَّهُ لَمْ یكُنْ لَهُ حِرْصٌ وَ لَا هِمَّةٌ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ وَقْتَ صُحْبَتِهِ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع‏ وَ الصَّحَابَةُ أَیضاً كَانُوا مُتَوَافِرِینَ فَمِنْ فَرْطِ مَیلِی إِلَی عَلِی ع وَ مَحَبَّتِی لَهُ لَمْ أَشْتَغِلْ بِشَی‏ءٍ سِوَی‏ خِدْمَتِهِ‏ وَ صُحْبَتِهِ‏…

از ابو الدنیای معمّر سؤال کردیم که برای ما از آن چه از علی بن ابی طالب علیه السلام شنیده، حدیث کند. پاسخ داد که هنگام همراهی با علی بن ابی طالب علیه السلام حرص و همتی در طلب علم برای او نبوده است و صحابه هم بودند (اما) من از شدت علاقه‌ام به علی علیه السلام و محبتی که به او داشتم جز به خدمت و همراهی او به کار دیگری نپرداختم (و از او حدیثی اخذ نکردم)…

دو حدیث بالا نشان می‌دهد که همه اصحاب معصومین علیهم السلام انگیزه پرسش و طلب علم نداشتند.

نکته جالب هم این است که در این روایات دلیل عدم طلب علم، شوق خدمت و همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام بوده است که اصل آن امر مثبتی است.

حال اگر فقدان انگیزه برای طلب علم، یا حتی انگیزه‌های منفی را هم بیفزاییم، روشن می‌سازد که گروه بزرگی از اصحاب، طالب علم و حدیث نبودند.

خواه ناخواه این گروه از افراد، در معرفت دین و احکام آن، هرگز به فقاهت نمی‌رسیدند و نیازمند به فقاهت دیگران می‌ماندند.

تفاوت افراد از منظر هدف و همت و نیاز به فقاهت دیگران، یکی از عوامل شایع در تولد تقلید است.

یکی از ویژگی‌های دین این است که مسائل دین بسیار گسترده است. گستردگی مسائل دین، ریشه در جامعیت و فراگیری و جاودانگی دین دارد.

از آن جایی که درک این امر برای افراد مبتدی آسان نیست، شایسته است نمونه‌ای ارایه شود. توجه کنید:

زُرَارَةَ قَالَ‏ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاكَ أَسْأَلُكَ فِی الْحَجِّ مُنْذُ أَرْبَعِینَ‏ عَاماً فَتُفْتِینِی فَقَالَ یا زُرَارَةُ بَیتٌ یحَجُّ قَبْلَ آدَمَ ع بِأَلْفَی عَامٍ تُرِیدُ أَنْ تَفْنَی مَسَائِلُهُ فِی أَرْبَعِینَ عَاماً.

زراره گفت به امام صادق علیه السلام گفتم خداوند مرا فدای شما کند چهل سال است که از شما درباره حج می‌پرسم و شما به من فتوا می‌دهی (ولی هنوز مسائل حج تمام نشده است).

حضرت فرمود ای زراره خانه‌ای که از دو هزار سال قبل از آفرینش آدم، حج می‌شده است، می‌خواهی مسائل آن در چهل سال تمام شود؟!

با این که امام معصوم، بهترین آموزگار است (تمامیت فاعلیت فاعل) و با این که زراره از شخصیتهای برجسته اصحاب است (کمال قابلیت قابل)، با این همه، زراره موفق نشد در تمامی مسائل تنها بحث حج، به فقاهت کامل برسد تا چه رسد به فقاهت در تمامی احکام دین. از این مجمل تکلیف فقاهت در عقاید و معارف (فقه اکبر) نیز روشن می‌شود.

حاصل گستردگی مسائل دین، ناتوانی بیشتر افراد  در فقاهت در برخی از مسائل می‌گردد. ناتوانی در فقاهت، عامل مهم تولد تقلید است.

علاوه بر گستردگی مسائل دین، اندک نیست مسئله‌ای که خود دارای شاخه‌های گسترده است. این امر نیز ریشه در جامعیت و فراگیری و جاودانگی دین دارد.

لذا یکی از ویژگی‌های دین، گستردگی فروع بسیاری از مسائل است.

از آن جایی که درک این امر نیز برای افراد مبتدی آسان نیست، شایسته است نمونه‌ای ارایه شود.

جریان بسیار جالب امام جواد علیه السلام با یحیی بن اکثم، گواه روشنی برای این افراد است.

فَقَالَ يَحْيَى بْنُ أَكْثَمَ لِلْمَأْمُونِ يَأْذَنُ لِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ أَنْ أَسْأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ اسْتَأْذِنْهُ فِي ذَلِكَ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ يَحْيَى بْنُ أَكْثَمَ فَقَالَ أَ تَأْذَنُ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فِي مَسْأَلَةٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع سَلْ إِنْ شِئْتَ قَالَ يَحْيَى مَا تَقُولُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فِي مُحْرِمٍ قَتَلَ صَيْداً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع قَتَلَهُ فِي حِلٍّ أَوْ حَرَمٍ عَالِماً كَانَ الْمُحْرِمُ أَوْ جَاهِلًا قَتَلَهُ عَمْداً أَوْ خَطَأً حُرّاً كَانَ الْمُحْرِمُ أَوْ عَبْداً صَغِيراً كَانَ أَوْ كَبِيراً مُبْتَدِئاً بِالْقَتْلِ أَوْ مُعِيداً مِنْ ذَوَاتِ الطَّيْرِ كَانَ الصَّيْدُ أَمْ مِنْ غَيْرِهَا مِنْ صِغَارِ الصَّيْدِ أَمْ مِنْ كِبَارِهَا مُصِرّاً عَلَى مَا فَعَلَ أَوْ نَادِماً فِي اللَّيْلِ كَانَ قَتْلُهُ لِلصَّيْدِ أَمْ فِي النَّهَارِ مُحْرِماً كَانَ بِالْعُمْرَةِ إِذْ قَتَلَهُ أَوْ بِالْحَجِّ كَانَ مُحْرِماً فَتَحَيَّرَ يَحْيَى بْنُ أَكْثَمَ وَ بَانَ فِي وَجْهِهِ الْعَجْزُ وَ الِانْقِطَاعُ وَ لَجْلَجَ حَتَّى عَرَفَ جَمَاعَةُ أَهْلِ الْمَجْلِسِ أَمْرَه‏… فَلَمَّا تَفَرَّقَ النَّاسُ وَ بَقِيَ مِنَ الْخَاصَّةِ مَنْ بَقِيَ قَالَ الْمَأْمُونُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع إِنْ رَأَيْتَ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَنْ تَذْكُرَ الْفِقْهَ الَّذِي «1» فَصَلْتَهُ مِنْ وُجُوهٍ مِنْ قَتْلِ الْمُحْرِمِ لِنَعْلَمَهُ وَ نَسْتَفِيدَهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع نَعَمْ إِنَّ الْمُحْرِمَ إِذَا قَتَلَ صَيْداً فِي الْحِلِّ وَ كَانَ الصَّيْدُ مِنْ ذَوَاتِ الطَّيْرِ وَ كَانَ مِنْ كِبَارِهَا فَعَلَيْهِ شَاةٌ فَإِنْ أَصَابَهُ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْجَزَاءُ مُضَاعَفاً وَ إِذَا قَتَلَ فَرْخاً فِي الْحِلِّ فَعَلَيْهِ حَمَلٌ قَدْ فُطِمَ مِنَ اللَّبَنِ وَ إِذَا قَتَلَهُ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْحَمَلُ وَ قِيمَةُ الْفَرْخِ فَإِذَا كَانَ مِنَ الْوَحْشِ وَ كَانَ حِمَارَ وَحْشٍ فَعَلَيْهِ بَقَرَةٌ وَ إِنْ كَانَ نَعَامَةً فَعَلَيْهِ بَدَنَةٌ وَ إِنْ كَانَ ظَبْياً فَعَلَيْهِ شَاةٌ وَ إِنْ كَانَ قَتَلَ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فِي الْحَرَمِ فَعَلَيْهِ الْجَزَاءُ مُضَاعَفاً هَدْياً بَالِغَ الْكَعْبَةِ وَ إِذَا أَصَابَ الْمُحْرِمُ مَا يَجِبُ عَلَيْهِ الْهَدْيُ فِيهِ وَ كَانَ إِحْرَامُهُ بِالْحَجِّ نَحَرَهُ بِمِنًى وَ إِنْ كَانَ إِحْرَامُهُ بِالْعُمْرَةِ نَحَرَهُ بِمَكَّةَ وَ جَزَاءُ الصَّيْدِ عَلَى الْعَالِمِ وَ الْجَاهِلِ سَوَاءٌ وَ فِي الْعَمْدِ عَلَيْهِ الْمَأْثَمُ وَ هُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ فِي الْخَطَاءِ وَ الْكَفَّارَةُ عَلَى الْحُرِّ فِي نَفْسِهِ وَ عَلَى السَّيِّدِ فِي عَبْدِهِ وَ الصَّغِيرُ لَا كَفَّارَةَ عَلَيْهِ وَ هِيَ عَلَى الْكَبِيرِ وَاجِبَةٌ وَ النَّادِمُ يُسْقِطُ نَدَمُهُ عَنْهُ عِقَابَ الْآخِرَةِ وَ الْمُصِرُّ يَجِبُ عَلَيْهِ الْعِقَابُ فِي الْآخِرَةِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَحْسَنْتَ يَا أَبَا جَعْفَرٍ أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تَسْأَلَ يَحْيَى‏ عَنْ مَسْأَلَةٍ كَمَا سَأَلَكَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع لِيَحْيَى أَسْأَلُكَ قَالَ ذَلِكَ إِلَيْكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ عَرَفْتُ جَوَابَ مَا تَسْأَلُنِي عَنْهُ وَ إِلَّا اسْتَفَدْتُهُ مِنْكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍ ع أَخْبِرْنِي عَنْ رَجُلٍ نَظَرَ إِلَى امْرَأَةٍ فِي أَوَّلِ النَّهَارِ فَكَانَ نَظَرُهُ إِلَيْهَا حَرَاماً عَلَيْهِ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ حَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ حَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا كَانَ وَقْتُ الْعَصْرِ حَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا غَرَبَتِ الشَّمْسُ حَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا دَخَلَ وَقْتُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ حَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا كَانَ وَقْتُ انْتِصَافِ اللَّيْلِ حَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ حَلَّتْ لَهُ مَا حَالُ هَذِهِ الْمَرْأَةِ وَ بِمَا ذَا حَلَّتْ لَهُ وَ حَرُمَتْ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ يَحْيَى بْنُ أَكْثَمَ لَا وَ اللَّهِ لَا أَهْتَدِي إِلَى جَوَابِ هَذَا السُّؤَالِ وَ لَا أَعْرِفُ الْوَجْهَ فِيهِ فَإِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُفِيدَنَاهُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع هَذِهِ أَمَةٌ لِرَجُلٍ مِنَ النَّاسِ نَظَرَ إِلَيْهَا أَجْنَبِيٌّ فِي أَوَّلِ النَّهَارِ فَكَانَ نَظَرُهُ إِلَيْهَا حَرَاماً عَلَيْهِ فَلَمَّا ارْتَفَعَ النَّهَارُ ابْتَاعَهَا مِنْ مَوْلَاهَا فَحَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا كَانَ عِنْدَ الظُّهْرِ أَعْتَقَهَا فَحَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا كَانَ وَقْتُ الْعَصْرِ تَزَوَّجَهَا فَحَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا كَانَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ ظَاهَرَ مِنْهَا فَحَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا كَانَ وَقْتُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ كَفَّرَ عَنِ الظِّهَارِ فَحَلَّتْ لَهُ فَلَمَّا كَانَ نِصْفُ اللَّيْلِ طَلَّقَهَا وَاحِدَةً فَحَرُمَتْ عَلَيْهِ فَلَمَّا كَانَ عِنْدَ الْفَجْرِ رَاجَعَهَا فَحَلَّتْ لَهُ… بحار الأنوار ج‏50، ص: 76

؟؟؟

گستردگی فروع، شواهد فراوانی دارد. مرور اجمالی شرح لمعه شهید ثانی، برای درک اندکی از گستردگی فروع، کفایت می‌کند.

حاصل گستردگی فروع، ناتوانی بیشتر افراد در فقاهت در برخی از مسائل است. ناتوانی در فقاهت، عامل مهم تولد تقلید است.

ساده‌پنداری و دشوارپنداری دین، هر دو آنها از آسیب‌های معرفت دینی است.

به این موضوع در نوشتار «سادگی یا پیچیدگی دین» پرداخته شده است.

هر کدام از این دو آسیب، خود ریشه و مادر اشکالاتی دیگر است.

از جمله اشکالات ناشی از ساده‌پنداری دین، شبهاتی است که در حوزه تقلید مطرح شده است.

برای مرتفع شدن توهم ساده‌پنداری دین، کافی است سیر کوتاهی در منابع وحیانی داشته باشیم.

افق برتر قرآن

اندک آشنایی با قرآن، برای درک افق بلند قرآن کفایت می‌کند. این امر در روایات نیز به صراحت مطرح شده است.

يَا جَابِرُ لَيْسَ شَيْ‏ءٌ أَبْعَدَ مِنْ عُقُولِ الرِّجَالِ مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآن‏

امام باقر علیه السلام: ای جابر چیزی مانند قرآن، دورتر از خرد (و درک) مردان نیست

مخاطبین چهارگانه قرآن

روایت بسیار جالبی مخاطبین قرآن را این گونه طبقه‌بندی می‌کند:

قَالَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا كِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ عَلَی الْعِبَارَةِ وَ الْإِشَارَةِ وَ اللَّطَائِفِ وَ الْحَقَائِقِ فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِّ وَ الْإِشَارَةُ لِلْخَوَاصِّ وَ اللَّطَائِفُ لِلْأَوْلِيَاءِ وَ الْحَقَائِقُ لِلْأَنْبِيَاءِ.

امام حسین بن علی علیه صلوات الله علیهما فرمود: کتاب خداوند عز و جل بر چهار روش بیان شده است: بر عبارت و اشاره و لطايف و حقائق.

پس عبارت آن برای عوام و اشاره آن برای خواص و لطايف آن برای اولیاء و حقائق آن برای پیامبران است.

بر اساس این روایات حقائق و لطائف قرآن، خارج از فهم همه مردم است و نیل به اشارات آن نیز در انحصار خواص است. سهم عامه مردم از قرآن، تنها فهم عبارات قرآن است.

به دلیل این که درک این امور برای عمده مردم دشوار است، شایسته است جریان آیة الله حکیم را نقل کنیم تا اندکی از استبعاد آن کاسته شود.

مرحوم آیة الله العظمی الحکیم قدس الله روحه در کتاب حقایق الاصول فرموده است:

بعضی از بزرگان -که تأییدات خداوندی برایش ادامه داشته باشد-، نقل کرد که وی همراه با جمعی از بزرگان (و علمای نجف) از جمله سید اسماعیل صدر -رحمة الله علیه- و حاجی نوری صاحب مستدرک -رحمة الله علیه- و سید حسن صدر -که خداوند سایه‌اش را مستدام بدارد- در منزل آخوند ملا فتح علی -قدس سره- حاضر شدند.

آخوند ملا فتح علی این آیه قرآن را خواند: و اعلموا أن فيكم رَسولَ اللَّهِ لو يُطيعكم في كثير مِن الأمر لعنتم و لكن اللَّه حبب إليكم الإيمان... سپس شروع به تفسیر این جمله از آیه نمود که حبب الیکم الایمان…

پس از بیان طولانی برای آیه تفسیر جدیدی کرد که پیش از این، این تفسیر را از وی نشنیده بودند. از وی توضیح خواستند (پس توضیح کافی و شافی ایشان و بدیهی شدن مطلب) جمع حاضر تعجب کردند که چرا پیش از بیان ایشان، به این معنا(ی روشن) پی نبرده‌اند.

این جمع (از بزرگان نجف) روز دوم نیز نزد ملا فتح علی حاضر شدند. ایشان همان آیه را به معنای دیگری تفسیر نمود. دوباره از ایشان توضیح خواستند و (پس از توضیح کافی ایشان) از این که پیش از بیان ایشان به این معنای جدید پی نبرده بودند، شگفت زده شدند.

روز سوم همین جریان تکرار شد و پیوسته بر همین منوال هر روز که حاضر می‌شدند معنای جدیدی برای آیه مطرح می‌کرد.

این مسئله تا نزدیک به سی روز تکرار شد و ملا فتح علی، هر روز معنای جدیدی را مطرح می‌کرد و این جمع از علماء از ایشان توضیح می‌خواستند (و ایشان با توضیحش حضار را شگفت زده می‌کرد که چرا تا کنون متوجه این معنای واضح نشده‌اند.)[1]

احادیث یاد شده درباره قرآن، گواه روشن بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

احادیث دشوار

دسته‌ای از روایات به افق بلند احادیث ائمه علیهم السلام اشاره کرده است. از جمله:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: حَدِیثُنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِی مُرْسَلٌ أَوْ مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ أَوْ مَدِینَةٌ حَصِینَةٌ…

امام باقر علیه السلام فرمود: حدیث ما صعب و مستصعب[2] است. جز فرشته مقرب، یا پیامبر مرسل، یا مؤمنی که آزموده شده، یا شهر استوار، آن را تحمل نمی‌کند…

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ حَدِیثَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یؤْمِنُ بِهِ إِلَّا نَبِی مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَمَا عَرَفَتْ قُلُوبُكُمْ فَخُذُوهُ وَ مَا أَنْكَرَتْ قُلُوبُكُمْ فَرُدُّوهُ إِلَینَا.

امام باقر علیه السلام فرمود: واقعا که حدیث ما صعب و مستصعب است جز پیامبر مرسل یا فرشته مقرب یا بنده‌ای که خداوند قلبش را برای ایمان آزموده است، به آن ایمان نمی‌آورند. پس (از احادیث ما) آن چه را که دلهای شما شناخت، آن را بگیرید و آ‌ن چه را که دلهای شما انکار کرد به ما بازگردانید.

این دسته از احادیث نیز گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

راه تاریک و دریایی عمیق

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قَدَر این چنین فرموده است:

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ طَرِيقٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَسْلُكُوهُ وَ بَحْرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجُوهُ وَ سِرُّ اللَّهِ فَلَا تَتَكَلَّفُوهُ.

از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قدر پرسیده شد، حضرت فرمود: راه تاریکی است پس آن را نپیمایید و دریایی ژرف است وارد آن نشوید و راز خداوند است (خودتان را برای درک) آن به زحمت نیندازید (که شکست می‌خورید).

تعبیراتی همچون راه تاریک و دریایی عمیق، گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

علوم شگفت انگیز

حدیث زیر هم شاهد بر طبقه‌بندی علوم به رأس العلم و غرائب العلم است:

جَاءَ أَعْرَابِيٌّ إِلَی النَّبِيِّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِي مِنْ غَرَائِبِ الْعِلْمِ قَالَ مَا صَنَعْتَ فِي رَأْسِ الْعِلْمِ حَتَّی تَسْأَلَ عَنْ غَرَائِبِه…

اعرابی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت ای پیامبر خدا به من از غرائب علم بیاموز. حضرت فرمود در مورد رأس علم چه کرده‌ای تا از غرائب آن بپرسی…

تعبیر غرائب العلم، گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

لحن القول، معاریض الکلام و…

نیل به برخی از معلومات در گرو ویژگی‌های خاصی است که همگان از آن برخوردار نیستند. از جمله آنها معرفت لحن القول است. به این مسئله در قرآن و روایات اشاره است و فقاهت را در گرو آن دانسته است.

وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ في‏ لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ (محمد30)

و اگر بخواهيم، قطعاً آنان را به تو مى‏نمايانيم، در نتيجه ايشان را به سيماى [حقيقى‏]شان مى‏شناسى و از آهنگ سخن به [حال‏] آنان پى خواهى بُرد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى‏داند.

قَالَ الصَّادِقُ ع اعْرِفُوا مَنَازِلَ شِيعَتِنَا بِقَدْرِ مَا يُحْسِنُونَ مِنْ رِوَايَاتِهِمْ عَنَّا فَإِنَّا لَا نَعُدُّ الْفَقِيهَ مِنْهُمْ فَقِيهاً حَتَّى يَكُونَ مُحَدَّثاً فَقِيلَ لَهُ أَ وَ يَكُونُ الْمُؤْمِنُ مُحَدَّثاً قَالَ يَكُونُ مُفَهَّماً وَ الْمُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ.[3]

امام صادق عليه السلام فرمودند: منزلت شيعيان ما را به ميزانی كه از روايات ما بلد هستند بشناسيد، چرا كه ما هيچ يك از آنها را «فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه محدَّث باشند.» پرسيده شد آيا مؤمن محدّث مي‌شود؟ فرمودند: «مؤمن مفهّم مي‌شود و محدَّث همان مفهَّم است.»

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: حَدِيثٌ تَدْرِيهِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ حَدِيثٍ تَرْوِيهِ وَ لَا يَكُونُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ فَقِيهاً حَتَّى يَعْرِفَ مَعَارِيضَ كَلَامِنَا وَ إِنَّ الْكَلِمَةَ مِنْ كَلَامِنَا لَتَنْصَرِفُ عَلَى سَبْعِينَ وَجْهاً لَنَا مِنْ جَمِيعِهَا الْمَخْرَجُ.[4]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك حديث كه بفهمي بهتر است از هزار حديث كه [تنها ] بازگو كني، هيچ مردي از شما فقيه نمي‌شود مگر اينكه معاريض كلام ما را بشناسد، و البته يك كلمه از كلام ما به هفتاد صورت قابل صرف است و براي ما از همه آنها راه خروج است.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع خَبَرٌ تَدْرِيهِ خَيْرٌ مِنْ عَشَرَةٍ تَرْوِيهِ إِنَّ لِكُلِّ حَقِيقَةٍ حَقّاً وَ لِكُلِّ صَوَابٍ نُوراً ثُمَّ قَالَ إِنَّا وَ اللَّهِ لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مِنْ شِيعَتِنَا فَقِيهاً حَتَّى يُلْحَنَ لَهُ فَيَعْرِفَ اللَّحْنَ.[5]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك خبري كه آن را بفهمي بهتر است از ده خبري كه [فقط آن را ] روايت كني يقينا براي هر حقيقتي حقي است و براي هر صوابي نوري، البته ما هيچ مردي از شيعيانمان را فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه براي او مطالبی در کلام مخفي کنيم و او آنها را بيابد.

این دسته از روایات یاد شده، فقاهت را منوط به شرایطی دانسته که همگان از آن برخوردار نیستند.

شرایط یاد شده برای فقاهت، گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.

در سرفصل «استنباط فقیه، جایگزین شناخت» از استنباط به عنوان یکی از ادله تقلید یاد کردیم.

در این بحث گذشت که:

پس از استنباط، مردم در دو طبقه دسته‌بندی می‌گردند: طبقه استنباط کنندگان که پس از استنباط، عالم شده‌اند و طبقه‌ای که استنباط نکرده‌اند و همچنان در جهل پیشین باقی مانده‌اند…

یک نفر استنباط احکام کرده است، پیداست که خود او، به حکم استنباط شده عمل می‌کند و در نتیجه از عهده تکلیفش برمی‌آید.

دیگرانی که نتوانسته‌اند استنباط کنند چه باید بکنند؟

از یک طرف توانایی استنباط ندارند که خود به حکم شرعی برسند و از علم خود سیراب شوند.

از یک طرف تکلیف، عمومی است و همه باید مثلا نماز بخوانند.

تنها راه منحصر این است که با حکمی که فقیه استنباط کرده تکلیف خود را انجام دهند.

کاربرد قرآنی استنباط، به علاوه کاربرد روایی آن، از یک سو مستلزم درستی تقلید است و از سوی دیگر استنباطی بودن برخی از مسائل دین، گواه بر بطلان ساده‌پنداری دین است.