یکی از اخیار اصفهان که به علامه مجلسی ارادت داشت شبی بعد از نماز جماعت خدمت ایشان آمد و گفت: گرفتاری مهمی برایم پیش آمده است.

علامه مجلسی گفت: چه گرفتاریی؟

آن مرد گفت: لوطی باشی محل، به من خبر داده است که امشب با دوستانش می خواهند به خانه من بیایند و شام میهمان من باشند و قهرا می دانم اسباب لهو و لعب را هم می آورند و موجبات ناراحتی ما را فراهم می کنند و ما را در حرام می اندازند.

علامه مجلسی گفت: خودم می‌آیم و به لطف خداوند مسئله آن را آن طوری که خدا بخواهد حل و فصل می‌کنم.

جناب علامه از راه مسجد جلوتر از میهمان‌ها به خانه آن مرد رسید.

وقتی بعد از مدتی لوطی باشی و رفقایش وارد شدند، ناگهان چشمشان به شیخ الاسلام اصفهان، مرحوم مجلسی افتاد، تنبک و تنبورهای خود را پنهان کردند و مؤدبانه در محضر او نشستند. اما لوطی باشی از میزبان سخت ناراحت و دلگیر شده که او علامه مجلسی را موی دماغ و مزاحم عیششان کرده بود.

لوطی باشی شروع به سخن گفتن کرد و گفت: جناب مجلسی! ما لوطیها صفات خوبی هم داریم. کمتر از اهل علم هم نیستیم.

مجلسی گفت: من که {یزی از خوبی‌های شما نمی‌دانم.

لوطی باشی گفت: جناب مجلسی تو با ما معاشرت نداری که بدانی ما چه صفات خوبی داریم؛ ما در نمک شناسی بی‌نظیریم. لوطی کسی هست که اگر نمک کسی را چشید، تا آخر عمر یادش نمی رود و به صاحب نمک خیانت نمی‌کند.

علامه گفت: من این حرف شما را نمی‌توانم بپذیرم که شما نمک شناسید و نمکدان نمی‌شکنید. بگو ببینم چند سال از سن شما می گذرد؟

لوطی باشی گفت: چهل سال.

علامه مجلسی گفت: چهل سال است نعمت خدا را می‌خوری و معصیت خدا را می‌کنی! ای نمک به حرام!

این جمله را که گفت مثل آبی که به آتش بریزند لوطی باشی خاموش شد و راستی که او را تحت تأثیر قرار داد تا آخر مجلس دیگر یک کلمه هم حرف نزد و در فکر فرو رفت.

مجلس تمام شد و هر کس به خانه‌اش رفت. لوطی هم به خانه‌اش رفت تا بخوابد، اما مگر خوابش می برد! بله درست گفت؛ چهل سال عوض نمک شناسی نسبت به کسی که به او همه چیز داده؛ سلامتی، بضاعت، ثروت، و…، نمک بحرامی کرده. فکر کرد و فکر کرد، تا آخر تصمیم خود را گرفت.

فردا صبح پس از اذان، علامه مجلسی شنید که کسی در خانه‌اش را می زند، در را بازکرد، دید لوطی باشی است.

گفت: آقای شیخ! آیا اگر من توبه کنم خدا مرا می بخشد و می آمرزد و قبولم می کند؟

علامه مجلسی گفت: بله، البته خدا کریم و غفور است. انسان هر قدر هم گناهش زیاد باشد، اما اگر حقیقتا پشیمان شود و به درگاه خداوند بزرگ توبه کند خداوند تعالی گناهان او را می بخشد و او را قبول می کند.

لوطی باشی گفت: من پشیمانم و توبه کردم تو از خدا بخواه تا مرا بیامرزد.[1]

مهم‌ترین اثر گناه آثار اخروی آن است که از مرگ شروع می‌شود و در قبر و برزخ ادامه دارد و تا قیامت و بعد از همه آتش جهنم است که در این باره هم قرآن به فراوانی تذکر داده و هم هشدارهای زیادی در روایات اهل بیت علیهم السلام هست که چون ارتباط با بحث معاد و قیامت دارد و بحث مفصلی است، به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

اثرات دنیوی گناه در روایات و ادعیه آمده است که مربوط به بحث گناه‌شناسی است و برای درک چرایی توبه یک روایت از امام سجاد کافی است.

أَبَا خَالِدٍ الْكَابُلِيَّ يَقُولُ سَمِعْتُ زَيْنَ الْعَابِدِينَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ علیهما السلام يَقُولُ:

با توجه به روایت امام سجاد که گذشت روشن شد که گناه آثاری در دنیا دارد که بعضی مادی است و بعضی معنوی.

پس پر واضح است که بدبختی‌ها و گرفتاری‌های ما بر اثر اعمال و کردار ما است و راه نجات از این بلا‌ها توبه و استغفار به درگاه خداوند رحمان و رحیم است.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً تَابَ إِلَی اللَّهِ قَبْلَ الْمَوْتِ فَإِنَّ التَّوْبَةَ مَطْهَرَةٌ مِنْ دَنَسِ الْخَطِيئَةِ وَ مَنْقَذَةٌ مِنْ شَفَا الْهَلَكَةِ فَرَضَ اللَّهُ بِهَا عَلَی نَفْسِهِ لِعِبَادِهِ الصَّالِحِينَ فَقَالَ‏ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلی‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ‏ وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً. (بحار الأنوار/ج‏6/ص33/ح45)

حال آنکه خداوند در قصه حضرت یوسف از قول حضرت یعقوب می‌‌فرماید:

يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخيهِ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ‏ اللَّهِ‏ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ‏ اللَّهِ‏ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ (یوسف/87)

همچنین می‌فرماید:

قالَ وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ (الحجر/56)

قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلی‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ (الزمر/53)

دقت در این مطلب لازم است که در این آیه خداوند وعده داده همه گناهان را می‌بخشد.

در ماجرای بهلول نباش آمده است که مضمون کلام رسول خدا این است که گناه انسان هر چقدر هم بزرگ باشد، رحمت خدا بیشتر و بزرگتر است و اگر کسی گناه خود را از رحمت خدا بیشتر بداند، کفر ورزیده است.

وَ أَنْتَ الَّذِي عَفْوُهُ أَعْلَی مِنْ عِقَابِهِ وَ أَنْتَ الَّذِي تَسْعَی رَحْمَتُهُ أَمَامَ غَضَبِهِ. وَ أَنْتَ الَّذِي عَطَاؤُهُ أَكْثَرُ مِنْ مَنْعِهِ. (صحیفه سجادیه/دعای 16)

برای همین است که در روایات متعددی قنوط و یأس از رحمت خدا از جمله گناهان کبیره شمرده شده، بلکه بیان شده که بزرگترین گناه کبیره بعد از شرک، نومیدی از رحمت خدا است.

عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ صلوات الله علیه  قَالَ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‏ دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ عَلَی أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ- الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ‏ ثُمَّ أَمْسَكَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا أَسْكَتَكَ قَالَ أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللَّهِ يَقُولُ اللَّهُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ بَعْدَهُ الْإِيَاسُ مِنْ‏ رَوْحِ‏ اللَّهِ‏ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ‏ رَوْحِ‏ اللَّهِ‏ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ‏ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَكْرِ اللَّهِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ- فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ (الكافي/ج‏2/ص285/باب الكبائر/ح24)

خدا ارحم الراحمین است و آغوش او برای هر کسی که واقعا به سوی او بازگردد و نادم و پشیمان باشد، باز است، حتی کسی که بارها توبه کرده و توبه شکسته است.

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ ذُنُوبُ الْمُؤْمِنِ إِذَا تَابَ مِنْهَا مَغْفُورَةٌ لَهُ فَلْيَعْمَلِ الْمُؤْمِنُ لِمَا يَسْتَأْنِفُ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ أَمَا وَ اللَّهِ إِنَّهَا لَيْسَتْ إِلَّا لِأَهْلِ إِيمَانٍ قُلْتُ فَإِنْ عَادَ بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ عَادَ فِي التَّوْبَةِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ أَ تَرَی الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ يَنْدَمُ عَلَی ذَنْبِهِ وَ يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ تَعَالَی مِنْهُ وَ يَتُوبُ ثُمَّ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ تَوْبَتَهُ قُلْتُ فَإِنَّهُ فَعَلَ ذَلِكَ مِرَاراً يُذْنِبُ ثُمَّ يَتُوبُ وَ يَسْتَغْفِرُ فَقَالَ كُلَّمَا عَادَ الْمُؤْمِنُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ التَّوْبَةِ عَادَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِالْمَغْفِرَةِ وَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ‏ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ‏ فَإِيَّاكَ أَنْ تُقَنِّطَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص40/ح71)

از زاویه دیگر هم می‌شود به قنوط نگاه کرد و آن این است که عاقبت نومیدی از رحمت خدا جز غرق شدن در منجلات گناه و فساد و بی‌بندباری چیزی نیست و چز سنگین شدن بار گناه ثمر دیگری ندارد و انسان را تا حیوانیت تنزل می‌ٰدهد و بلکه به تعبیر قرآن از حیوان هم پست تر می‌شود؛ چرا که هر گاه قدمی به سوی عمل نیکی بردارد، این نومیدی که به سر او سایه افکنده، به او نهیب می‌زند: تو که عاقبت خوشی ندارید و قرار است به عذاب الهی دچار شوی، چرا زحمت بیهوده می‌کشی.

این است که در دعاهایی که از اهل بیت به ما رسیده، مکرر می‌بینیم که از خدا می‌خواهند که خدایا! ما را دچار قنوط و نومیدی از رحمتت نکن.

إِلَهِي لَمْ أُسَلِّطُ عَلَی حُسْنِ ظَنِّي قُنُوطَ الْأَيَاسِ وَ لَا انْقَطَعَ رَجَائِي مِنْ جَمِيلِ كَرَمِكَ. (مفاتیح الجنان/مناجات شعبانیه)

عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ قَبْلَ التَّكْبِيرِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ لَا تُؤْيِسْنِي مِنْ رَوْحِكَ وَ لَا تُقَنِّطْنِي مِنْ رَحْمَتِكَ وَ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ فَإِنَّهُ لَا يَأْمَنُ‏ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ‏ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا سَمِعْتُ بِهَذَا مِنْ أَحَدٍ قَبْلَكَ فَقَالَ إِنَّ مِنْ أَكْبَرِ الْكَبَائِرِ عِنْدَ اللَّهِ الْيَأْسَ مِنْ‏ رَوْحِ‏ اللَّهِ‏ وَ الْقُنُوطَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَ الْأَمْنَ مِنْ مَكْرِ اللَّه. (الكافي/ج‏2/ص545/باب الدعاء قبل الصلاة/ح3)

عذاب خدا همیشه بلاها و گرفتاری‌های مادی نیست؛ چه بسا خداوند انسان را به خاطر سهل انگاری در توبه و غرق شدن در گناهان، دچار قنوط و یأس و نومیدی از رحمتش کند، تا هیچ‌گاه به درگاه او رو نیاورد. نمونه آن در قصه حمید بن قحطبه است. در مقابل کسی که دچار قنوط و یأس نباشد، نجات پیدا می‌کند، چنانچه در ماجرای بهلول نباش می‌بینیم.

مستکبر به کسی گفته می‌شود که مبتلا به خودبزرگ‌بینی شده است به طوری که می‌خواهد همه در مقابل او خشوع کنند.

اسکبار به همین معنا در چند جا بروز و ظهور دارد:

اول این که انسان نسبت به انسان‌های دیگر اسکتبار داشته باشد که در قرآن در آیات متعددی به آن اشاره شده است که در کفار در مقابل مستضعفین اسکتبار ورزیدند.

بدتر از این استکبار، استکبار در مقابل حق و پذیرش آن است که که در آیاتی در قرآن به این مورد پرداخته است.

قبیح‌تر از این استکبار، خودبزرگ بینی در مقابل پیامبران و اوصیاء آن است که در قرآن آیاتی در این مورد نیز نازل شده است.

مرحله‌ی بعد که زشت‌ترین حالت استکبار است، استکبار در مقابل خدای متعال است.

زشتی این استکبار را، هر کسی که اندکی به آن بیندیشد می‌فهمد و نیازی به توضیح آن نیست.

خدایی که خالق بشر است و بیشمار نعمت از او است و حتی نسبت به نافرمانان دلسوزی دارد به طوری که گذشت نیت خیر او را محاسبه می‌کند ولی نیت شر او را چشم‌پوشی می‌کند. عمل خیر او را ده برابر می‌نویسد و عمل شر او را یک بار برای او حساب می‌کند. عمل خیرش را همان وقتی که انجام داد، ثبت و ضبط می‌کند و در ثبت عمل زشتش تأخیر می‌کند که شاید توبه کند!

استکبار در مقابل این خدا خیلی زشت و زننده است! لذا خداوند در قرآن می‌فرماید:

يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَريمِ (انفطار/6)

در مقابل خدایی که این چنین کریم است، چگونه غرور و تکبر ممکن است.

مگر خدا در مقابل نعمت‌هایش چه از ما خواسته؟! امام باقر در این باره می‌فرماید:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ مِنَ النَّاسِ إِلَّا خَصْلَتَيْنِ أَنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَيَزِيدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَيَغْفِرَهَا لَهُمْ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص36/ح55)

اگر عمیق‌تر نگاه کنیم، می‌بینیم که استکبار در مقابل او، شاخ و شانه کشیدن برای او است؛ لذا است که به عنوان یکی از ریشه‌های کفر معرفی شده است.

عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أُصُولُ الْكُفْرِ ثَلَاثَةٌ الْحِرْصُ وَ الِاسْتِكْبَارُ وَ الْحَسَدُ فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ ع حِينَ نُهِيَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَی أَنْ أَكَلَ مِنْهَا وَ أَمَّا الِاسْتِكْبَارُ فَإِبْلِيسُ حَيْثُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَأَبَی وَ أَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَا آدَمَ حَيْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ. (الكافي/ج‏2/ص289/باب في أصول الكفر و أركانه/ح1)

در قرآن هم استکبار به عنوای یکی از اوصاف منافقین شمرده شده است.

وَ إِذا قيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ‏ (منافقون/5)

از همین رو است که خداوند در قرآن مستکبرین را حواله به قیامت و عذاب می‌دهد.

لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لاَ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَميعاً، فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذينَ اسْتَنْكَفُوا وَ اسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَليماً وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصيراً (نساء/172ـ173)

وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ‏ عَنْ عِبادَتي‏ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ (غافر/60)

در مقابل کسانی که در مقابل حق تعالی استکبار نکنند محبوب خداوند هستند.

وَ أَنَّ أَحَبَّ عِبَادِكَ إِلَيْكَ مَنْ تَرَكَ الِاسْتِكْبَارَ عَلَيْكَ، وَ جَانَبَ الْإِصْرَارَ، وَ لَزِمَ الِاسْتِغْفَارَ وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنْ أَنْ أَسْتَكْبِرَ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ أُصِرَّ، وَ أَسْتَغْفِرُكَ لِمَا قَصَّرْتُ فِيهِ، وَ أَسْتَعِينُ بِكَ عَلَی مَا عَجَزْتُ عَنْهُ. (صحیفه سجادیه/دعای12)

شاید از این فراز مناجات امام سجاد این مطلب استفاده شود که اگر استکبار نباشد، اصرار به گناه هم نیست و اصرار که نباشد استغفار و پشیمانی به دنبال می‌آورد؛ آنگاه است که تائب محبوب‌ترین بندگان خدا می‌شود.

عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ علیهما السلام قَالَ مَنْ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ فَلَيْسَ بِمُسْتَكْبِرٍ وَ لَا جَبَّارٍ إِنَّ الْمُسْتَكْبِرَ مَنْ يُصِرُّ عَلَی الذَّنْبِ الَّذِي قَدْ غَلَبَهُ هَوَاهُ فِيهِ وَ آثَرَ دُنْيَاهُ عَلَی آخِرَتِهِ. (بحارالأنوار/ج90/ص277/ب15/ح3)

از علی بن الحسين علیهما السلام كه فرمود: مردی خاندان خود را به كشتی سوار كرد.  كشتی آن‌ها شكست و از سرنشينان كشتی جز همسر آن مرد نجات نيافت.

او بر تخته پاره‏ای از كشتی نشست و موج او را به يكی از جزيره‏ها برد.

در آن جزيره مردی راهزن بود كه همه كارهای ناشايسته را كرده و همه غدقن‏های خدا را شكسته بود. از همه جا بی‌خبر تا آن زن بالای سرش آمد و ايستاد.

سر به سوی او برداشت و گفت: آدمی‏زاده هستی يا پری؟

گفت: آدمی‏زاده‏ام.

با او سخنی نگفت و به او در آويخت و چون آهنگ او كرد، آن زن به خود لرزيد.

راهزن گفت: چرا بر خود می‏لرزی؟

در پاسخ گفت: از اين می‏ترسم، با دست خود اشاره به آسمان كرد.

آن مرد گفت: چنين كاری كرده‏ای؟

گفت: نه به عزت او سوگند!

مرد راهزن گفت: تو چنين از خدا می‏ترسی، با اين كه از اين هيچ نكردی و من اكنون تو را به زور بر آن داشتم. به خدا كه من خود سزاوارترم بدين ترس و هراس.

امام سجاد فرمود: كاری نكرده برخاست و نزد خاندان خود رفت و همتی جز توبه و بازگشت نداشت.

در اين ميان كه می‏رفت، راهبی رهگذر با او برخورد و به همراه هم می‏رفتند و آفتاب آنها را داغ كرد.

راهب به آن جوان گفت: دعا كن تا خدا با ابری، سايه بر ما اندازد، آفتاب ما را می‏سوزاند.

آن جوان گفت: من برای خود در درگاه خدا حسنه‏ای نمی‏دانم كه دليری كنم و از او چيزی خواهم.

راهب گفت: پس من دعا كنم و تو آمين بگو.

گفت: بسيار خوب.

راهب شروع به دعا كرد و جوان آمين می‏گفت و چه زود ابری بر آنها سايه انداخت و زير سايه آن مقدار بسياری از روز راه رفتند، تا راه آنها جدا شد و دو راه شد و آن جوان از يك راه رفت و راهب از يكی ديگر. به ناگاه آن ابر بر بالای سر آن جوان رفت.

راهب گفت: تو از من بهتری، دعا برای تو اجابت شده و برای من اجابت نشده. داستان خود را به من بگو.

او خبر آن زن را گزارش داد.

راهب به او گفت: آنچه گناه در گذشته كرده‏ای، برايت آمرزيده شده، برای ترسی كه به دلت افتاده. بايد بنگری در آينده چونی؟[1]

در عهد موسی در بنی اسرائیل قحطی شدیدی شد و مؤمنین هفتاد مرتبه برای نماز باران به بیابان رفتند و دعا کردند و مستجاب نشد.

یکشب موسی برای مناجات به کوه طور رفت و گریه نمود و عرض کرد: پروردگارا! به آبروی پیغمبری که در وعده فرموده‌ای در آخر الزمان او را مبعوث نمایی، باران رحمتت را بر ما نازل گردان!

خطاب آمد: ای موسی! در میان شما بنده‌ای است که مدت چهل سال است، آشکارا گناه می‌کند. او را از میان قوم بیرون کنید، تا من باران رحمتم را بر شما بفرستم.

حضرت برگشت، در میان صفوف قوم خود می‌گردید و می‌فرمود: ای بنده‌ای که چهل سال است، معصیت خدا را کرده‌ای! به واسطه تو است که خداوند رحمتش را از ما قطع کرده است؛ از میان جمعیت ما بیرون شو تا خداوند باران رحمتش را بر ما بفرستد.

آن مرد عاصی ندای موسی را شنید و دانست که مانع رحمت الهی او است. با خود گفت: اگر بمانم به واسطه من، بر این مردم باران نخواهد بارید و اگر بیرون روم همه مرا می‌شناسند و در میان بنی اسرائیل رسوا می‌‌گردم.

در همان حال، با خدای خود مناجات کرد و گفت: پروردگارا! معصیت تو را کردم و به جهل و نادانی بر تو جرئت نمودم، حال به درگاهت آمدم و توبه می‌کنم و پشیمانم. خدایا! توبه‌ام را بپذیر و آبرویم را مریز!

هنوز سخنش تمام نشده بود، باران باریدن گرفت.

موسی عرض کرد: خدایا! هنوز کسی از جمع مردم خارج نشده که باران نازل کردی.

خطاب آمد: موسی! به خاطر همان کسی که به واسطه او رحمتم را از شما قطع کردم، باران را نازل کردم.

موسی عرض کرد: خدایا! او را به ما معرفی کن.

ندا آمد: ای موسی! در حالی که گناه می‌کرد او را رسوا نکردم، حال که توبه کرده او را رسوا کنم؟! من نمام را دشمن می‌دارم حال خود نمامی کنم؟![1]

توبه و بازگشت به سوی خدا یک دعا و درخواست از خدا است؛ لذا باید آنچه که در شرائط دعا و اوقات دعا و حالات دعا مطرح شده در توبه هم رعایت شود.

یکی از مهم‌ترین مقدمات توبه‌ی کامل و مقبول، اعتراف قلبی به گناه است و بعد از اعتراف قلبی اعتراف به زبان.

الهی ان کان قددنا اجلی و لم یقربنی الیک عملی فقد جعلت الاعتراف الیک بذنبی وسائل عللی. (مفاتیح الجنان/دعای ابوحمزه ثمالی)

اعتراف قلبی بدون این که انسان شناختی از گناهانش داشته باشد ممکن نیست.

انسان باید بداند چه کسی را، معصیت کرده است، در چه حالتی معصیت کرده است و چه جرمی مرتکب شده است. وقتی این حالت در انسان پیدا شود، خود به خود از روی‌گردانی خداوند متعال نگران می‌شود، و از غضب او هراسناک می‌گردد و برای توبه و جبران خطاها تلاش می‌کند؛ چرا که می‌فهمد کوله‌بارش از گناه سنگین شده و کمرش زیر بار آن خم شده و آبرویش در قیامت به خطر افتاده است. از این رو است که پیامبر اکرم در خطبه‌ی شعبانیه می‌فرماید:

ظهوركم ثقيلة من أوزاركم.

اگر اندکی در ادعیه‌ای که از معصومین به ما رسیده تفکر کنیم، به این مهم دست پیدا می‌کنیم.

إِلَهِي‏ أَلْبَسَتْنِي‏ الْخَطَايَا ثَوْبَ مَذَلَّتِي وَ جَلَّلَنِي التَّبَاعُدُ مِنْكَ لِبَاسَ مَسْكَنَتِي وَ أَمَاتَ قَلْبِي عَظِيمَ جِنَايَتِي فَأَحْيِهِ بِتَوْبَةٍ مِنْكَ (مفاتیح الجنان/مناجات خمسة عشر/مناجات التائبین)

تَتَحَبَّبُ إِلَيْنَا بِالنِّعَمِ وَ نُعَارِضُكَ بِالذُّنُوبِ خَيْرُكَ إِلَيْنَا نَازِلٌ وَ شَرُّنَا إِلَيْكَ صَاعِدٌ وَ لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ مَلَكٌ كَرِيمٌ يَأْتِيكَ عَنَّا فِي كُلِّ يَوْمٍ بِعَمَلٍ قَبِيحٍ فَلَا يَمْنَعُكَ مَا يَأْتِي مِنَّا مِنْ ذَلِكَ أَنْ تَحُوطَنَا بِرَحْمَتِكَ وَ تَتَفَضَّلَ عَلَيْنَا بِآلَائِك… إِلَهِي مَا لِي كُلَّمَا قُلْتُ قَدْ تَهَيَّأْتُ وَ تَعَبَّأْتُ وَ قُمْتُ لِلصَّلَاةِ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ نَاجَيْتُ أَلْقَيْتَ عَلَيَّ نُعَاساً إِذَا أَنَا صَلَّيْتُ وَ سَلَبْتَنِي مُنَاجَاتَكَ إِذَا أَنَا نَاجَيْتُ مَا لِي كُلَّمَا قُلْتُ قَدْ صَلُحَتْ سَرِيرَتِي وَ قَرُبَ مِنْ مَجَالِسِ التَّوَّابِينَ مَجْلِسِي عَرَضَتْ لِي بَلِيَّةٌ أَزَالَتْ قَدَمِي وَ حَالَتْ بَيْنِي وَ بَيْنَ خِدْمَتِكَ سَيِّدِي لَعَلَّكَ عَنْ بَابِكَ طَرَدْتَنِي وَ عَنْ خِدْمَتِكَ نَحَّيْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ رَأَيْتَنِي مُسْتَخِفّاً بِحَقِّكَ فَأَقْصَيْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ رَأَيْتَنِي مُعْرِضاً عَنْكَ فَقَلَيْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ وَجَدْتَنِي فِي مَقَامِ الْكَاذِبِينَ فَرَفَضْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ رَأَيْتَنِي غَيْرَ شَاكِرٍ لِنَعْمَائِكَ فَحَرَمْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ فَقَدْتَنِي مِنْ مَجَالِسِ الْعُلَمَاءِ فَخَذَلْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ رَأَيْتَنِي فِي الْغَافِلِينَ فَمِنْ رَحْمَتِكَ آيَسْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ رَأَيْتَنِي آلَفُ مَجَالِسَ الْبَطَّالِينَ فَبَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ خَلَّيْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ لَمْ تُحِبَّ أَنْ تَسْمَعَ دُعَائِي فَبَاعَدْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ بِجُرْمِي وَ جَرِيرَتِي كَافَيْتَنِي أَوْ لَعَلَّكَ بِقِلَّةِ حَيَائِي مِنْكَ جَازَيْتَنِي‏ (مفاتیح الجنان/دعای ابوحمزه ثمالی)

أَنَا الَّذِي أَوْقَرَتِ الْخَطَايَا ظَهْرَهُ، وَ أَنَا الَّذِي أَفْنَتِ الذُّنُوبُ عُمُرَهُ، وَ أَنَا الَّذِي بِجَهْلِهِ عَصَاكَ، وَ لَمْ تَكُنْ أَهْلًا مِنْهُ لِذَاكَ… فَمَنْ أَجْهَلُ مِنِّي، يَا إِلَهِي، بِرُشْدِهِ وَ مَنْ أَغْفَلُ مِنِّي عَنْ حَظِّهِ وَ مَنْ أَبْعَدُ مِنِّي مِنِ اسْتِصْلَاحِ نَفْسِهِ حِينَ أُنْفِقُ مَا أَجْرَيْتَ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ فِيمَا نَهَيْتَنِي عَنْهُ مِنْ مَعْصِيَتِكَ وَ مَنْ أَبْعَدُ غَوْراً فِي الْبَاطِلِ، وَ أَشَدُّ إِقْدَاماً عَلَی السُّوءِ مِنِّي حِينَ أَقِفُ بَيْنَ دَعْوَتِكَ وَ دَعْوَةِ الشَّيْطَانِ فَأَتَّبِعُ دَعْوَتَهُ عَلَی غَيْرِ عَمًی مِنِّي فِي مَعْرِفَةٍ بِهِ وَ لَا نِسْيَانٍ مِنْ حِفْظِي لَهُ وَ أَنَا حِينَئِذٍ مُوقِنٌ بِأَنَّ مُنْتَهَی دَعْوَتِكَ إِلَی الْجَنَّةِ، وَ مُنْتَهَی دَعْوَتِهِ إِلَي النَّارِ. سُبْحَانَكَ!! مَا أَعْجَبَ مَا أَشْهَدُ بِهِ عَلَی نَفْسِي، وَ أُعَدِّدُهُ مِنْ مَكْتُومِ أَمْرِي … أَنَا، يَا إِلَهِي، أَكْثَرُ ذُنُوباً، وَ أَقْبَحُ آثَاراً، وَ أَشْنَعُ أَفْعَالًا، وَ أَشَدُّ فِي الْبَاطِلِ تَهَوُّراً، وَ أَضْعَفُ عِنْدَ طَاعَتِكَ تَيَقُّظاً، وَ أَقَلُّ لِوَعِيدِكَ انْتِبَاهاً وَ ارْتِقَاباً مِنْ أَنْ أُحْصِيَ لَكَ عُيُوبِي، أَوْ أَقْدِرَ عَلَی ذِكْرِ ذُنُوبِي… اللَّهُمَّ وَ هَذِهِ رَقَبَتِي قَدْ أَرَقَّتْهَا الذُّنُوبُ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَعْتِقْهَا بِعَفْوِكَ، وَ هَذَا ظَهْرِي قَدْ أَثْقَلَتْهُ الْخَطَايَا، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ خَفِّفْ عَنْهُ بِمَنِّكَ. (صحیفه سجادیه/دعای 16)

نمونه‌های فراوان دیگر نیز در ادعیه موجود است، مانند دعای عرفه امام حسین، که با اندکی جستجو در کتب ادعیه با آن برخورد می‌کنیم.

آنچه بسیار مهم است در امر دعا و توبه گریه و استغفار است، به طوری که در روایات از جمود عین مذمت شده و برای استغفار برکات فراوان نقل شده است.

أيها الناس إن أنفسكم مرهونة بأعمالكم فكفوها باستغفاركم. (خطبه شعبانیه)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَيْنِ‏ وَ قَسْوَةُ الْقَلْبِ وَ شِدَّةُ الْحِرْصِ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا وَ الْإِصْرَارُ عَلَی الذَّنْبِ. (الكافي/ج‏2/ص290/باب في أصول الكفر و أركانه/ح6)

عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ علیه السلام قَالَ: لَمَّا كَلَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ ع قَالَ مُوسَی إِلَهِي مَا جَزَاءُ مَنْ دَمَعَتْ عَيْنَاهُ مِنْ خَشْيَتِكَ قَالَ يَا مُوسَی أَقِي وَجْهَهُ مِنْ حَرِّ النَّارِ وَ أُومِنُهُ يَوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَر. (بحار الأنوار/ج‏90/ص328/ح1)

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيَكُونُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجَنَّةِ أَكْثَرُ مِمَّا بَيْنَ الثَّرَی إِلَی الْعَرْشِ لِكَثْرَةِ ذُنُوبِهِ فَمَا هُوَ إِلَّا أَنْ يَبْكِيَ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نَدَماً عَلَيْهَا حَتَّی يَصِيرَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا أَقْرَبُ مِنْ جَفْنَتِهِ إِلَی مُقْلَتِهِ‏.( بحار الأنوار/ج‏90/ص329/ح4)

عَنِ الثُّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ: مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَطْرَتَيْنِ قَطْرَةِ دَمٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَطْرَةِ دَمْعَةٍ فِي سَوَادِ اللَّيْلِ لَا يُرِيدُ بِهَا عَبْدٌ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ. (بحار الأنوار/ج‏90/ص329/ح6)

قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهما السلام‏ مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ التَّوْبَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الصَّبْرَ لَمْ يُحْرَمِ الْأَجْرَ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص21/ب20/ح12)

وَ قَالَ ع‏ عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الِاسْتِغْفَارُ. (نهج البلاغة/قصار87)

سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ ع يَقُولُ الْعَجَبُ مِمَّنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْمِمْحَاةُ فَقِيلَ لَهُ وَ مَا الْمِمْحَاةُ قَالَ الِاسْتِغْفَارُ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص22/ب20/ح17)

وَ قَالَ ع‏ مَنْ أُعْطِيَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الِاسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ. (نهج البلاغة/قصار135)

عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ‏ تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِ لَا تَفْضَحْكُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوبِ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص22/ب20/ح18)

عَنِ الْعَالِمِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: وَ اللَّهِ مَا أُعْطِيَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجَائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْكَفِّ عَنِ اغْتِيَابِ الْمُؤْمِنِينَ وَ اللَّهُ تَعَالَی لَا يُعَذِّبُ عَبْداً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ إِلَّا بِسُوءِ ظَنِّهِ وَ تَقْصِيرِهِ فِي رَجَائِهِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُوءِ خُلُقِهِ وَ اغْتِيَابِهِ الْمُؤْمِنِينَ الْخَبَرَ. (بحار الأنوار/ج‏6/ص28/ب20/ح29)

قَدْ تَرَی يَا إِلَهِي، فَيْضَ دَمْعِي مِنْ خِيفَتِكَ، وَ وَجِيبَ قَلْبِي مِنْ خَشْيَتِكَ، وَ انْتِقَاضَ جَوَارِحِي مِنْ هَيْبَتِكَ كُلُّ ذَلِكَ حَيَاءٌ مِنْكَ لِسُوءِ عَمَلِي، وَ لِذَاكَ خَمَدَ صَوْتِي عَنِ الْجَأْرِ إِلَيْكَ، وَ كَلَّ لِسَانِي عَنْ مُنَاجَاتِكَ. (صحیفه سجادیه/دعای 16)

روایت است که یحیی بن زکریا، روزی ابلیس را دید که گریان است، پس شفقتش بجنبید. فرمود: ای مردود! چرا می گریی؟ و به این ناله و زاری چرایی؟

شیطان گفت: یا یحیی! چندین هزار سال حلقه بر این در زدم به امید آنکه او را باز کنند. آخر الامر ندا آمده که باز نیست.

گفتم: تا کی؟

گفتند: هرگز!

یحیی را دل بر وی بسوخت و دعایی نمود که الهی این بیگانه بدین زاری می‌گرید. چه بود اگر او را پذیرایی و در آشتی بگشایی و توبه او را قبول فرمایی؟

خطاب آمد که ای یحیی! او به دروغ می گوید. می‌خواهد بندگان مرا بفریبد. اگر خواهی که کذب او معلومت گردد، به او بگوی تا بر سر تربت آدم رفته و تربت او را سجده کند، تا من توبه‌اش را قبول کنم و باب صلح به روی او بگشایم.

یحیی به جانب وی آمده و بشارت آورد و گفت: بر تو مژدگانی باد که کارت رو به صلاح آورد.

شیطان گفت: چه می‌یابد کرد؟

یحیی فرمود: حق تعالی می‌فرماید که وی را انقلاب و تمرد به واسطه آدم افتاد؛ چه او را گفتم سجده آدم نما، و او سجده نکرد. اکنون تدارک آن است که قبر او را سجده کند، تا باز به مقام خود باز آید.

ابلیس گفت: ای یحیی! آن دم که آدم زنده بود و بر مسند عزاز و اکرام تکیه زده بود، او را سجده نکردم. اکنون که مرده و زیر خاک است، چگونه او را سجده کنم؟ چه این هرگز نخواهد شد.

خطاب آمد که یا یحیی، دانستی که گریه او دروغ بوده است.[1]