مصداق نخست آیه نَفْر در واقع همان شأن نزول آیه است.

مورد نزول آیه نَفْر، عبارت است از این که در آغاز دوران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، به دلیل نیاز فوری و فوتی، همگان به رفتن به جهاد مکلف بودند.

پس از قدرت یافتن مسلمانان، این نیاز کاهش یافت، تا آنجا که با رفتن گروهی از مسلمانان به جهاد، نیاز برطرف می‌گردید.

در این بستر خداوند فرمان داد که:

۱- شایسته نیست مسلمانان دسته جمعی و همگانی به جهاد روند، چرا که جهاد با بخشی از مسلمانان نیز به سامان می‌رسد. از این رو تنها دسته‌ای از مسلمانان مکلف به شتافتن به جهاد هستند.

۲- دسته دوم مسلمانان مکلف به دریافت دین از پیامبر صلی الله علیه و آله هستند تا:

2.1- دسته دوم خود فقیه گردند.

2.2- و دسته دوم، دسته نخست را (یعنی کسانی که به دلیل جهاد، موفق به تفقه نشدند)، بر اساس آن چه به دست آورده‌اند، بیم دهند و انذار کنند.

۳- در نتیجه‌ی انذار دسته دوم نسبت به دسته نخست، گروه نخست نسبت به مفاد انذار شده، بر حذر شوند و از خطرات پرهیز نمایند.

به چند روایت در این زمینه توجه کنید:

امیرالمؤمنین علیه السلام: جهاد بر همه مسلمانان واجب است، به دلیل این سخن خداوند که «جنگ بر شما نوشته شده است». پس اگر گروهی از مسلمانان برای جهاد قیام کردند، تا هنگامی که متولیان جهاد نیاز به کمک نداشته باشند، دیگران می‌توانند (به جهاد نروند و) از آن تخلف کنند. پس اگر جهادگران به کمک نیاز پیدا کردند، بر همگان لازم است که آنان را مدد نمایند تا (نیاز برطرف شده و به نیروهای موجود) بسنده کنند.

(از همین رو درباره کفایی بودن جهاد) خداوند عز و جل می‌فرماید «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند».

و اگر امری بر آنان وارد شد که در آن نیاز به همه مردم بود، همگی برای جهاد کوچ می‌کنند. (در این باره) خداوند عز و جل فرموده است «سبكبار و گرانبار، بشتابید و با مال و جانتان در راه خدا جهاد كنيد». اگر بدانيد، اين براى شما بهتر است.[1]

امام باقر علیه السلام: نزول آیه نَفْر هنگامی بود که مردم فراوان شدند. پس خداوند فرمان داد که گروهی از آنها برای جنگ کوچ کنند و گروهی برای تفقه بماند و (در نتیجه) جنگ نوبتی باشد.[2]

عبدالمؤمن انصاری می‌گوید به امام صادق علیه السلام گفتم به راستی که مردمی روایت می‌کنند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود اختلاف امت من رحمت است. (آیا این درست است؟)

حضرت فرمود راست گفتند.

گفتم اگر اختلاف مسلمانان رحمت است پس (اتفاق و) اجتماع آنها عذاب است؟!

فرمود جایی که تو رفته‌ای و آنان (یعنی سنیان) رفته‌اند (درست) نیست.

همانا پیامبر صلی الله علیه و آله اراده کرده این گفته خداوند عز و جل را که:

«و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند.»

پس خداوند به مسلمانان فرمان داد که به سوی فرستاده خدا کوچ کنند و با او رفت آمد کنند تا این که بیاموزند، سپس به سوی قومشان بازگردند و به آنان بیاموزانند. همانا پیامبر قصد کرده اختلاف (و تفاوت) مردم در سرزمین‌ها را (که عده‌ای مسافرت کرده و سراغ پیامبر بروند و عده‌ای در شهر خود بمانند) نه این که پیامبر اختلاف مردم در دین خدا را (قصد کرده باشد) همانا دین یکی است (و اختلاف در آن معنا ندارد).[3]

مصداق دیگر آیه نَفْر در روایات، در راستای شناخت امام زمان است.

به چند روایت توجه کنید:

یعقوب بن شعیب می‌گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم هنگامی حادثه‌ای بر امام رخ دهد (و از دنیا برود) مردم چه باید بکنند؟ فرمود گفته خداوند عز و جل کجاست «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند.» امام (در ادامه فرمود) آنان (که شنافتند) تا هنگامی که در جستجو باشند در عذر هستند و این کسانی که منتظر هستند تا هنگامی که اصحابشان به سوی آنان بازگردند در عذر هستند.[1]

یعقوب بن شعیب می‌گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم هنگامی امام بمیرد پس خبرش به مردمی برسد که در آن شهر نیستند (چه باید بکنند؟) فرمود در جستجو(ی امام جدید از سرزمین‌شان) خارج می‌شوند پس به راستی که آنان پیوسته در عذر هستند تا هنگامی در جستجو هستند. پرسیدم همه آنان خارج می‌شوند یا این که بعضی از آنان خارج شوند کفایت می‌کند؟ فرمود به راستی که خداوند عز و جل می‌فرماید «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند.» فرمود کسانی که در سرزمین‌شان اقامت دارند در سعه هستند تا این که اصحابشان به سوی آنان بازگردند.[2]

عبدالاعلی می‌گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم هنگامی مرگ امامی به ما برسد چه کنیم؟ فرمود بر شما باد به شتافتن (و کوچ کردن). پرسیدم شتافتن همگانی؟ فرمود خداوند می‌فرماید «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند…» تا آخر آیه. پرسیدم شتافتیم و کوچ کردیم پس در میان راه برخی از کوچ کنندگان مردند (چه حکمی دارد)؟ فرمود براستی که خداوند عز و جل می‌فرماید «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست».[3]

عبدالاعلی می‌گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم از قول عامه (سنیان یا عموم مردم که) به راستی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است کسی که بمیرد و برای او امامی نباشد به مرگ جاهلیت مرده است. حضرت فرمود به خدا سوگند حق است.

گفتم پس اگر امامی بمیرد و مردی در خراسان باشد، نمی‌داند وصی امام قبلی کیست (آیا) در سعه و آزادی (نسبت به معرفت امام) نیست؟ حضرت فرمود در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست. به راستی امام هنگامی بمیرد و خبرش به مردم برسد، حجت وصی او (امام بعدی) بر (گردن) کسی که با او در (همان) دیار است، واقع شده و منجز می‌گردد و (همچنین) حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد. به راستی که خداوند عز و جل می‌فرماید «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند».

گفتم پس از خبر مرگ امام، مردمی (برای تحقیق) کوچ کردند. پس برخی از آنها پیش از رسیدن و دانستن امام بعدی، مردند (حکمش چیست؟)

فرمود براستی که خداوند جل و عز می‌فرماید «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست».

گفتم برخی از کوچ کنندگان به دیار (شما) رسیدند، پس (از شدت تقیه) تو را در بسته و پرده انداخته یافتند (که) نه آنان را به خودت دعوت می‌کنی و نه کسی است که آنان را بر تو راهنمایی کند، پس به چه چیزی (امام را) بشناسند؟

فرمود به وسیله کتاب خدا که نازل شده.

پرسیدم خداوند جل و عز چه می‌گوید؟

فرمود (خداوند در قرآن این مطلب را) به تو نشان داده است. تو پیش از امروز هم در این باره سخن گفته‌ای.

گفتم آری.

فرمود پس آن چه خداوند درباره علی علیه السلام نازل کرده و آن چه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی درباره حسن و حسین فرموده  و آن چه خداوند علی را به آن خاص کرده و آن چه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله درباره او فرموده از سفارش به او و نصب او (به امامت) و آن چه به آنان می‌رسد و اقرار حسن و حسین به این مطالب و وصیت امیرالمؤمنین به حسن و تسلیم حسین برای او به گفته خداوند در کتاب خدا که «پيامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسرانش مادران ايشانند، و خويشاوندان [طبقِ‏] كتاب خدا، بعضى [نسبت‏] به بعضى اولويّت دارند»…[4]

محمد بن مسلم می‌گوید به امام صادق علیه السلام گفتم خداوند شما را سلامت بدارد خبر بیماری شما به ما رسید و ما نگران شدیم (که برای شما اتفاقی بیفتد) پس اگر ما را (از امام بعدی) آگاه سازی یا به ما بیاموزی چه کسی (امام) است.

حضرت فرمود به راستی که علی علیه السلام عالم بود و علم (به امامان بعدی) به ارث می‌رسد، پس عالمی نمی‌میرد مگر این که کسی که مانند علم او را می‌داند یا آن چه که خدا بخواهد، پس از او بماند.

پرسیدم اگر عالم (و امامی) بمیرد آیا مردم می‌توانند امام پس از او را نشناسند؟

فرمود اما اهل این دیار یعنی شهر مدینه، نه (چنین اختیاری ندارند) و اما غیر اهل مدینه از (دیگر) سرزمین‌ها پس به اندازه مسیر آنان (تا مدینه در نشناختن امام معذور هستند) به راستی که خداوند می‌فرماید: «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند».

به امام گفتم آیا می‌بینی کسی در این راه بمیرد (و امامش را نشناسد)؟

حضرت فرمود او مانند کسی است که «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست».

پرسیدم وقتی به مدینه رسیدند به چه چیزی امامشان را می‌شناسند؟

فرمود خداوند به امام سکینه و وقار و هیبت عطا می‌کند.[5]

و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. یعنی هنگامی خبر وفات امام به آنها رسید، واجب است از هر دیاری دسته‌ای از مردم خارج شوند، و نه این که همه آنها دسته جمعی خارج شوند و خداوند خروج همه مردم را واجب نکرده که خبر امام بعدی را بشناسند. و لکن گروهی خارج می‌شوند و خبر امام بعدی را به قومشان می‌رسانند، باشد که آنان پرهیز کنند، برای این که یقین (در امر امامت) را بشناسند.[6]

مصداق سوم آیه نَفْر در یکی از حکمتهای حج بیان شده است.

در اجتماع عظیم حج امکان برخورد با دانشمندان و روایان فراهم می‌آید. در نتیجه هم خود حاجی تفقه می‌یابد و هم با شنیدن اخبار اهل بیت علیهم السلام، امکان نقل و انتشار آن در همه بلاد فراهم می‌گردد.

امام رضا علیه السلام فرمود: اگر کسی بپرسد چرا خداوند به حج فرمان داده است؟

پاسخ داده می‌شود… (یکی دیگر از حکمتهای حج، حضور) در مکانهایی است که برای مردم اجتماع در آنها امکان دارد، با آن (برکاتی) که در آن است از (قبیل) تفقه (خودشان) و نقل اخبار ائمه علیهم السلام به هر کرانه و ناحیه‌ای (از زمین) همچنان که خداوند عز و جل فرموده است: «و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند» و «تا (در حج) شاهد منافع خويش باشند».[1]

نخستین فقره آیه این عبارت است: «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ…».

کاربرد این گونه ترکیبات برای بیان امر «ناشدنی» است.

امر ناشدنی و محال دو گونه است:

۱- محال ذاتی که هرگز تحقق یافتنی نیست.

مانند اجتماع نقیضین.

۲- محال بالعرض که با مفروض خاصی تحقق یافتنی نیست.

مانند ظلم خداوند. خداوند بر انجام ظلم و ستم قادر است و می‌تواند ستم کند، اما نه نیازی به آن دارد و نه با حکمتش سازگار است. از این رو تحقق ظلم از خداوند، باطل و متضاد با حکمت اوست.

با توجه به تعبیر «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ…» (شدنی نیست که مؤمنان…) حکم این آیه عقلی است و تعبدی در اصل حکم آن کار نیست. هر چند ممکن است انطباق آن بر برخی از مصادیق به دلیل قصور عموم مردم در تطبیق، تعبدی باشد.

بنا بر این عدم اجرای مفاد آیه نَفْر، هم باطل است و هم در تضاد با حکمت و عقلانیت قرار دارد.

دلالت تعبیر «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ…» بر این امر، شواهد فراوانی در آیات قرآن دارد. به بخشی از این شواهد توجه کنید:

وَ ما كانَ‏ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى‏ بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ (هود117)

و پروردگار تو [هرگز] بر آن نبوده است كه شهرهايى را كه مردمش اصلاحگرند، به ستم هلاك كند.

ما كانَ‏ لِلَّهِ أَنْ يَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ (مریم35)

خدا را نسزد كه فرزندى برگيرد. منزّه است او.

وَ ما كانَ‏ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى‏ حَتَّى يَبْعَثَ في‏ أُمِّها رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا وَ ما كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرى‏ إِلاَّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ (قصص59)

و پروردگار تو [هرگز] ويرانگر شهرها نبوده است تا [پيشتر] در مركز آنها پيامبرى برانگيزد كه آيات ما را بر ايشان بخواند، و ما شهرها را -تا مردمشان ستمگر نباشند- ويران‏كننده نبوده‏ايم.

وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ‏ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحانَ اللَّهِ وَ تَعالى‏ عَمَّا يُشْرِكُونَ (قصص68)

و پروردگار تو هر چه را بخواهد مى‏آفريند و برمى‏گزيند، و آنان اختيارى ندارند. منزّه است خدا، و از آنچه [با او] شريك مى‏گردانند برتر است.

وَ ما كانَ‏ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (احزاب36)

و هيچ مرد و زن مؤمنى را نرسد كه چون خدا و فرستاده‏اش به كارى فرمان دهند، براى آنان در كارشان اختيارى باشد.

وَ ما كانَ‏ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظيماً (احزاب53)

و شما حق نداريد رسول خدا را برنجانيد، و مطلقاً [نبايد] زنانش را پس از [مرگ‏] او به نكاح خود درآوريد، چرا كه اين [كار] نزد خدا همواره [گناهى‏] بزرگ است.

ما كانَ‏ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنينَ عَلى‏ ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَميزَ الْخَبيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ ما كانَ‏ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبي‏ مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظيمٌ (آل عمران179)

خدا بر آن نيست كه مؤمنان را به اين [حالى‏] كه شما بر آن هستيد، واگذارد، تا آنكه پليد را از پاك جدا كند. و خدا بر آن نيست كه شما را از غيب آگاه گرداند، ولى خدا از ميان فرستادگانش هر كه را بخواهد برمى‏گزيند. پس، به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد؛ و اگر بگرويد و پرهيزگارى كنيد، براى شما پاداشى بزرگ خواهد بود.

و هيچ پيامبرى را نَسِزَد كه خيانت ورزد، و هر كس خيانت ورزد، روز قيامت با آنچه در آن خيانت كرده بيايد؛ آنگاه به هر كس [پاداش‏] آنچه كسب كرده، به تمامى داده مى‏شود، و بر آنان ستم نرود.

وَ ما كانَ‏ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ (بقره143)

و خدا بر آن نبود كه ايمان شما را ضايع گرداند، زيرا خدا [نسبت‏] به مردم دلسوز و مهربان است‏

ما كانَ‏ لِأَهْلِ الْمَدينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ (توبه120)

مردم مدينه و باديه‏نشينانِ پيرامونشان را نَرَسد كه از [فرمان‏] پيامبر خدا سر باز زنند و جان خود را عزيزتر از جانِ او بدانند، چرا كه هيچ تشنگى و رنج و گرسنگيى در راه خدا به آنان نمى‏رسد؛ و در هيچ مكانى كه كافران را به خشم مى‏آورد قدم نمى‏گذارند و از دشمنى غنيمتى به دست نمى‏آورند مگر اينكه به سبب آن، عمل صالحى براى آنان [در كارنامه‏شان‏] نوشته مى‏شود، زيرا خدا پاداش نيكوكاران را ضايع نمى‏كند.

وَ ما كانَ‏ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ (رعد38)

و هيچ پيامبرى را نرسد كه جز به اذن خدا معجزه‏اى بياورد. براى هر زمانى كتابى است.

ما كانَ‏ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لي‏ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ (آل عمران79)

هيچ بشرى را نسزد كه خدا به او كتاب و حكم و پيامبرى بدهد؛ سپس او به مردم بگويد: «به جاى خدا، بندگان من باشيد.» بلكه [بايد بگويد:] «به سبب آنكه كتاب [آسمانى‏] تعليم مى‏داديد و از آن رو كه درس مى‏خوانديد، علماى دين باشيد.»

ما كانَ‏ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَ لَوْ كانُوا أُولي‏ قُرْبى‏ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ (توبه113)

بر پيامبر و كسانى كه ايمان آورده‏اند سزاوار نيست كه براى مشركان -پس از آنكه برايشان آشكار گرديد كه آنان اهل دوزخند- طلب آمرزش كنند، هر چند خويشاوند [آنان‏] باشند.

وَ ما كانَ‏ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليمٌ (توبه115)

و خدا بر آن نيست كه گروهى را پس از آنكه هدايتشان نمود بى‏راه بگذارد، مگر آنكه چيزى را كه بايد از آن پروا كنند برايشان بيان كرده باشد. آرى، خدا به هر چيزى داناست.

قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ‏ يَنْبَغي‏ لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً (فرقان18)

مى‏گويند: «منزّهى تو، ما را نسزد كه جز تو دوستى براى خود بگيريم، ولى تو آنان و پدرانشان را برخوردار كردى تا [آنجا كه‏] ياد [تو] را فراموش كردند و گروهى هلاك‏شده، بودند.»

وَ ما كانَ‏ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ (غافر78)

و هيچ فرستاده‏اى را نرسد كه بى‏اجازه خدا نشانه‏اى بياورد.

وَ ما كانَ‏ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ (شوری51)

و هيچ بشرى را نرسد كه خدا با او سخن گويد جز [از راه‏] وحى يا از فراسوى حجابى، يا فرستاده‏اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نمايد. آرى، اوست بلندمرتبه سنجيده‏كار.

وَ إِذْ قالَ اللَّهُ يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُوني‏ وَ أُمِّيَ إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ‏ لي‏ أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لي‏ بِحَقٍّ إِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما في‏ نَفْسي‏ وَ لا أَعْلَمُ ما في‏ نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ (مائده116)

و [ياد كن‏] هنگامى را كه خدا فرمود: «اى عيسى پسر مريم، آيا تو به مردم گفتى: من و مادرم را همچون دو خدا به جاىِ خداوند بپرستيد؟» گفت: «منزّهى تو، مرا نزيبد كه [در باره خويشتن‏] چيزى را كه حق من نيست بگويم. اگر آن را گفته بودم قطعاً آن را مى‏دانستى. آنچه در نفسِ من است تو مى‏دانى؛ و آنچه در ذات توست من نمى‏دانم، چرا كه تو خود، داناى رازهاى نهانى.

قَدِ افْتَرَيْنا عَلَى اللَّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنا في‏ مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْها وَ ما يَكُونُ‏ لَنا أَنْ نَعُودَ فيها إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّنا وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْ‏ءٍ عِلْماً عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحينَ (اعراف89)

اگر بعد از آنكه خدا ما را از آن نجات بخشيده [باز] به كيش شما برگرديم، در حقيقت به خدا دروغ بسته‏ايم؛ و ما را سزاوار نيست كه به آن بازگرديم، مگر آنكه خدا، پروردگار ما بخواهد. [كه‏] پروردگار ما از نظر دانش بر هر چيزى احاطه دارد. بر خدا توكل كرده‏ايم. بار پروردگارا، ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى.»

وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ‏ لي‏ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسي‏ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى‏ إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ (اعراف15)

اگر بعد از آنكه خدا ما را از آن نجات بخشيده [باز] به كيش شما برگرديم، در حقيقت به خدا دروغ بسته‏ايم؛ و ما را سزاوار نيست كه به آن بازگرديم، مگر آنكه خدا، پروردگار ما بخواهد. [كه‏] پروردگار ما از نظر دانش بر هر چيزى احاطه دارد. بر خدا توكل كرده‏ايم. بار پروردگارا، ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى.»

وَ ما كانَ‏ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فيهِمْ وَ ما كانَ‏ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (انفال33)

و[لى‏] تا تو در ميان آنان هستى، خدا بر آن نيست كه ايشان را عذاب كند، و تا آنان طلب آمرزش مى‏كنند، خدا عذاب‏كننده ايشان نخواهد بود.

شواهد این مطلب در روایات نیز فراوان است. به چند نمونه توجه کنید:

قَالَ ع: مَا كَانَ‏ اللَّهُ [عَزَّ وَ جَلَ‏] لِيَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الشُّكْرِ وَ يُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّيَادَةِ وَ لَا لِيَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ وَ يُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ وَ لَا لِيَفْتَحَ [عَلَيْهِ‏] لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَ يُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَة

امام علیه السلام فرمود: شدنی نیست خداوند عز و جل بر بنده‌اش درِ شکر را بگشاید (و به او توفیق شکرگزاری دهد) و درِ ازیاد (نعمتش) را بر او ببندد و (همچنین) شدنی نیست که بر بنده‌اش درِ دعا را بگشاید و درِ اجابتش را بر او ببندد و شدنی نیست که بر بنده‌اش درِ توبه را بگشاید و درِ آمرزش را ببندد.

فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِيسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِيدَ وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا يُدْرَى‏ أَ مِنْ سِنِي الدُّنْيَا أَوْ مِنْ سِنِي الْآخِرَةِ عَنْ كِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِيسَ يَسْلَمُ عَلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ بِمِثْلِ مَعْصِيَتِهِ كَلَّا مَا كَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِيُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً إِنَّ حُكْمَهُ فِي أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِد

امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: پس عبرت گیرید به آن چه که خداوند با ابلیس کرد زمانی که عمل (و عبادت) طولانی و تلاش نفس گیر ابلیس را نابود کرد، در حالی که خداوند را شش هزار سالی –که معلوم نیست از سالهای دنیا بوده یا از سالهای آخرت- پرستش کرده بود،  (این نابودی عبادت شیطان) به خاطر تکبر یک لحظه بود.

پس از ابلیس چه کسی از عقوبت خداوند سبحان، (از عقوبت معصیتی) مانند معصیت شیطان سالم می‌ماند؟!

هرگز چنین چیزی شدنی نیست که خداوند سبحان بشری را وارد بهشت کند به سبب امری که به آن امر فرشته‌ای را از بهشت اخراج کرده است! واقعا که حکم او در اهل آسمان و اهل زمین قطعا یکسان است.

روشن شد که آیه نَفْر، از همان جمله آغازین آن، بیانگر حکمی عقلی است که قابل استثناء نیست.

ویژگی نخست حکم آیه نَفْر را که عقلانیت آن بود، شناختیم.

ویژگی دوم حکم آیه نَفْر نیز بسیار جالب است. برای توضیح این مطلب به مقدمه‌ای نیاز داریم.

در آیه نَفْر سه مجموعه ذکر شده است: ۱- «مؤمنین» که با واژه کافّة تأکید شده است، ۲- «فرقه»ای از مؤمنین و ۳- «طائفه»ای از هر فرقه.

برای درایت نکات آیه لازم است در این واژه‌ها تحقیق شود. عصاره مراجع لغوی[1] در باره واژه‌های مرتبط عبارت است از این که:

الفِرْق‏ و الفِرْقة و الفَرِيق و الطَّائِفَةُ در لغت به یک معنا آمده است. سخن در تفاوت این واژه‌هاست.

کاربرد این واژه‌ها به جای یکدیگر مشکلی ندارد. اما اگر در کنار یکدیگر به کار روند، شناخت تفاوتهای آنها ضروری می‌گردد. (مانند تفاوت فقیر و مسکین)

مجموعه اصلی و بزرگترین مجموعه هر چیزی، «جماعت» شمرده می‌شود.

«فرقه» همیشه بخش جدا شده از جماعت (مجموعه بزرگتر است) می‌باشد. به سخن دیگر فرقه نخستین تقسیم هر مجموعه‌ای است.

البته گفته شده سعه زیرمجموعه الفَرِيقُ بیشتر از سعه زیرمجموعه الفِرْق است.

اما «طائفه» به هر قطعه‌ای از مجموعه اطلاق می‌شود که مجموعا زیرمجموعه‌های فرعی را تشکیل می‌دهند.

آن چه میان کارشناسان لغت مورد بحث است، مرز حداقلی طائفه است که آیا بر یک نفر هم طائفه صادق است یا خیر.

بنا بر این، با صرف نظر از تفاوت فرقه با فریق واژه‌های یاد شده به این ترتیب است:

جماعت یا مجموعه مادر

فرقه، نخستین انشعابها در مجموعه مادر و اولین زیر مجموعه‌های آن

طائفه سایر زیر مجموعه‌ها که شامل کوچکترین آنها نیز می‌شود.

اینک به آیه نَفْر برمی‌گردیم.

۱- مجموعه اصلی مطرح شده در آیه نَفْر تمامی مؤمنین هستند. (وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کافَّةً…)

۲- فرقه‌های مؤمنین همان جمعیتها و طبقات گوناگونی هستند که با کنار هم گذاشتن همه آنها، مجموعه مؤمنین تشکیل شده است. (فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ…)

۳- هر فرقه و طبقه‌ای از مؤمنین خود شامل دسته‌ها و زیرمجموعه‌های فرعی است. (فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ…)

فرض این است که آیه تقسیم کار کرده است: گروهی به جهاد بپردازند و گروهی به تفقه.

اما تفاوت مهمی میان این دو حکم وجود دارد.

در جهاد تفاوتی ندارد که نیروهای مورد نیاز همگی از یک سرزمین یا یک قبیله باشند یا از سرزمین‌ها و قبایل متعدد. اگر تمامی یک قبیله یا همه افراد یک طبقه به جهاد روند، حکم جهاد امتثال شده است.

اما در تفقه چنین نیست.

برای درک این مهم یک بار دیگر بر آیه نَفْر درنگ می‌نماییم.

«مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ…» (از هر جمعیت [و طبقه‌ای] از مؤمنان، دسته‌ای [نمی‌ٔشتابند و] کوچ نمی‌کنند…).

در این تعبیر دو واژه به کار برده شده است: یکی فرقه و یکی طائفه.

فرض این است که بسیج همگانی مؤمنین برای جهاد مطلوب نیست. چرا که باید بخشی از مؤمنین برای تفقه بسیج شوند.

بخشی که باید برای تفقه بسیج شوند تعریف شده است: «مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ…»

اگر تمامی اهالی یک شهر یا تمامی افراد یک قبیله به تنهایی از عهده جهاد برآیند و متکفل آن شوند، از منظر حکم جهاد هیچ مشکلی پیدا نمی‌شود.

اما از منظر حکم تفقه، قطعا فرمان خداوند رعایت نشده است. چرا که تفقه شامل تک تک فرقه‌ها می‌شود و تک تک فرقه‌ها مسئول هستند دسته‌ای از فرقه خود را برای تفقه بسیج نمایند. اگر تمامی یک قبیله به جهاد روند سهم آنان برای بسیج برای تفقه، بر زمین می‌ماند و اگر یک طبقه از جامعه، تمامی دسته‌ها و گروه‌های آن به جهاد اعزام شوند، دسته‌ای برای بسیج علمی باقی نمی‌ماند.

در حالی که قرآن تصریح فرموده که باید از هر فرقه و جمعیت و طبقه‌ای، یک دسته برای تفقه بسیج شوند!

این تفاوت اساسی است که تفقه را از جهاد جدا می‌سازد. این نکته بسیار مهم، در خود آیه نهفته است.

البته توجه به یک نکته لازم است که برای رعایت عدالت، اعزام به جهاد هم باید نوبتی شود. اما اگر قبیله‌ای به اختیار خود تمام بار جهاد را متکفل شد، نوبتی شدن جهاد موضوعی ندارد.

اما اگر یک فرقه از مؤمنین، تمامی دسته‌های آن برای تفقه بسیج شوند، باز هم سایر طبقات نسبت به تفقه مسئول هستند و باید دسته‌ای از طبقه خود را برای تفقه بسیج نمایند.

در نتیجه حکم نَفْر و وجوب کفایی تفقه، شامل تک تک فرقه‌ها به شکل جداگانه می‌گردد.

دو ویژگی آیه نَفْر که عقلانیت و فراگیری آن بود شناختیم.

ویژگی سوم در ارتباط با ماده «نَفْر» است که دو بار در این آیه به کار رفته است.

برای شناخت این مطلب لازم است در این واژه تحقیق شود. عصاره مراجع لغوی[1] در باره واژه‌های مرتبط با ماده «نَفْر» عبارت است از این که:

ماده «نَفْر» و مشتقات آن در غالب موارد، با اجتماع افراد ارتباط دارد و نقطه اشتراک آنها حرکت جمعی و هیجان است.

شکل‌های این حرکت، همچون جنگ و فرار و رمیدگی است که همراه با سرعت و جدیت است.

منشأ این حرکت، تحقق امری ناخوشایند چون ترس، غضب و… است که دوری و جدایی از وضعیت موجود را می‌طلبد.

پایان و منتهای این حرکت، آرامش و رسیدن به منطقه امن یا نابودی دشمن با جنگ و… است.

جنگ، یکی از مصادیق مهم این حرکت است.

در بسیاری از موارد از این حرکت با تعبیر «کوچ» استفاده شده است. از این جهت مفهوم نَفْر به مفهوم هجرت هم نزدیک است.

ممکن است گفته شود اشتراک تمامی کاربردهای این ماده، حرکتی جدی برای فرار از وضعیت نامطلوب به طرف وضعیت مطلوب است.

نزدیک‌ترین تعبیر جامع برای این ماده در زبان فارسی، تعبیر «شتاب» است. هر چند این تعبیر هم هرگز بیانگر تمام محتوای آن نیست.

اینک پس از آشنایی با واژه نَفْر، به آیه نَفْر بازمی‌گردیم.

در این آیه دو بار ماده نَفْر به کار برده شده است: «لِینْفِرُوا» و «نَفَرَ».

باید دید در این آیه، کوچ و شتاب در این دو فعل از کیست و برای چیست؟

تردیدی نیست که فاعل «لِینْفِرُوا» مؤمنین هستند و کوچ و شتاب آنها نیز برای جهاد است.

مشکل در فاعل «نَفَرَ» است.

احتمال نخست این است که فاعل «نَفَرَ» همان مؤمنینی باشند که برای جهاد کوچ می‌کنند. بر این اساس ترجمه آیه این گونه می‌شود:

و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم برای جهاد) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (برای جهاد نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا ( عده‌ای بمانند و کوچ نکنند که اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند…

طبق این احتمال باید «عده‌ای بمانند و کوچ نکنند که…» در تقدیر گرفته شود.

نتیجه این احتمال این است که در این آیه با دو دسته سر و کار داریم: کوچ کنندگان (نافرین) و اقامت کنندگان (قاعدین).

برخی از روایات شاهد احتمال اول است. از جمله پیش از این گذشت که:

فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ أَنْ تَنْفِرَ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ وَ تُقِيمَ طَائِفَةٌ لِلتَّفَقُّهِ…

احتمال دوم این است که فاعل نَفْر، گروه دوم مؤمنین باشند که به جهاد نرفته‌اند. بر اساس این احتمال ترجمه آیه این گونه می‌شود:

و شدنی نیست که مؤمنان همگی (با هم) کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت (و طبقه‌ای) از مؤمنان، دسته‌ای (کوچ به جهاد را رها نمی‌ٔکنند و به سوی آموختن نمی‌ٔشتابند و) کوچ نمی‌کنند تا (اولا با دریافت دین) در دین آگاهی یابند…

طبق این احتمال باید «کوچ به جهاد را رها نمی‌ٔکنند و به سوی آموختن…» در تقدیر گرفته شود.

نتیجه این احتمال این است که در این آیه با دو دسته از کوچ کنندگان (نافرین) سر و کار داریم: کوچ کنندگان برای جهاد و کوچ کنندگان برای شناخت دین.

هر چند در این صورت با در نظر گرفتن جهاد، می‌توان گفت کسانی که به شناخت دین اشتغال ورزیده‌اند اقامت کننده (قاعد) هستند، اما در عین حال بر همین افراد عنوان کوچ کننده و شتاب‌گر برای جهاد علمی نیز صادق است.

برخی دیگر از روایات شاهد احتمال دوم هستند. از جمله پیش از این گذشت که:

فَأَمَرَهُمْ أَنْ ینْفِرُوا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ یخْتَلِفُوا إِلَیهِ فَیتَعَلَّمُوا…

قُلْتُ لَهُ إِذَا هَلَک الْإِمَامُ فَبَلَغَ قَوْماً لَیسُوا بِحَضْرَتِهِ قَالَ یخْرُجُونَ فِی الطَّلَبِ… قَالَ هَؤُلَاءِ الْمُقِیمُونَ فِی السَّعَةِ حَتَّى یرْجِعَ إِلَیهِمْ أَصْحَابُهُمْ…

إِنْ بَلَغَنَا وَفَاةُ الْإِمَامِ کیفَ نَصْنَعُ قَالَ عَلَیکمْ النَّفِیرُ…

حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ… قُلْتُ فَنَفَرَ قَوْمٌ فَهَلَک بَعْضُهُمْ…

إِذَا بَلَغَهُمْ وَفَاةُ الْإِمَامِ یجِبُ أَنْ یخْرُجَ مِنْ کلِّ بِلَادٍ فِرْقَةٌ مِنَ النَّاسِ… لَکنْ یخْرُجُ طَائِفَةٌ…

همان گونه که روشن شد روایات «شتافتن برای شناخت امام زمان» (مصداق دوم آیه نَفْر) عنوان کوچ کننده را بر کسانی که به شناخت امام زمان می‌شتابند، منطبق کرده است.

البته در این دسته از روایات بر گروهی از مردم که در شهرهای خودشان باقی مانده‌اند عنوان اقامت کنندگان (قاعدین) تطبیق داده شده است.

نتیجه این گردید که آیه نَفْر جامعه را به دو طبقه تقسیم می‌کند:

شتاب کنندگان به سوی جهاد

شتاب کنندگان به سوی تفقه

عنوان شتاب کنندگان به سوی تفقه، تنافی با اقامت و قعود از جهاد ندارد.همچنان که عنوان شتاب کننده به سوی جهاد، تنافی با قعود از تفقه ندارد.

نکته دیگری که باید توجه داشت این است که عنوان اقامت نیز تنها بر مؤمنین مدینه در زمان حضور پیامبر صلی الله علیه و آله صادق است، ولی مؤمنین خارج از مدینه نیز برای جهاد علمی باید از شهر و دیار خود کوچ کرده تا به خدمت پیامبر صلی الله علیه و‌ آله برسند. اما مؤمنین پس از پیامبر که دیگر وضعیت کوچ آنها روشن‌تر است.

عصاره سخن این که با توجه به کاربردهای ماده نَفْر و آیه نَفْر و روایاتی که در ذیل آن بیان شده، مصادیق «نَفْر» سه گونه است:

۱- «نَفْر» در حوزه خارجی که مصداق بارز آن جنگ و رمیدگی حیوان است.

۲- «نَفْر» در حوزه نفسانی که مصداق آن نفرت است.

۳- «نَفْر» در حوزه روحانی که مصداق آن جهاد علمی است.

البته نَفْر در جهاد یا شناخت دین در برخی از مصادیق نقطه مقابل آن اقامت و قعود است. مثلا نقطه مقابل نَفْر در جهاد، قعود از جهاد است و نقطه مقابل نَفْر برای شناخت امام زمان قعود از کوچ است.

اما مصادیقی هم پیدا شوند که نَفْر در هر یک از جهاد و شناخت دین، در مقابل نَفْر در دیگری قرار گیرد. مثل این که از قبایل خارج از مدینه، گروهی از آنها برای جهاد کوچ نمایند و گروهی دیگر برای تفقه در دین به سوی مدینه مهاجرت نمایند.

به صراحت آیه نَفْر و شرح آن در روایات، اگر عده‌ای به تحقیق از دین بپردازند و بر دیگران تا هنگام بازگشت آنها حرجی نیست.

مشکل آنجاست که همه بنشینند و هیچ کس بر نَفْر اقدام نکند.

در این صورت تک تک آحاد جامعه، تا هنگامی کسی اقدام به نَفْر نکند، مسئول هستند.

در احادیث پیش از این، جملات زیر را دیدیم:

إِذَا حَدَثَ عَلَى الْإِمَامِ حَدَثٌ کیفَ یصْنَعُ النَّاسُ قَالَ أَینَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ (پرسیدم هنگامی حادثه‌ای بر امام رخ دهد و از دنیا برود مردم چه باید بکنند؟ فرمود گفته خداوند عز و جل کجاست «و شدنی نیست که مؤمنان همگی با هم کوچ کنند. پس چرا از هر جمعیت و طبقه‌ای از مؤمنان، دسته‌ای نمی‌ٔشتابند و کوچ نمی‌کنند تا اولا با دریافت دین در دین آگاهی یابند و ثانیا قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند)».

قُلْتُ أَ فَیسَعُ النَّاسَ إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ أَلَّا یعْرِفُوا الَّذِی بَعْدَهُ فَقَالَ أَمَّا أَهْلُ هَذِهِ الْبَلْدَةِ فَلَا یعْنِی الْمَدِینَةَ وَ أَمَّا غَیرُهَا مِنَ الْبُلْدَانِ فَبِقَدْرِ مَسِیرِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یقُولُ وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا کافَّةً (اگر عالم و امامی بمیرد آیا مردم می‌توانند امام پس از او را نشناسند؟ فرمود اما اهل این دیار یعنی شهر مدینه، نه چنین اختیاری ندارند و اما غیر اهل مدینه از دیگر سرزمین‌ها پس به اندازه مسیر آنان تا مدینه در نشناختن امام معذور هستند).

إِنْ بَلَغَنَا وَفَاةُ الْإِمَامِ کیفَ نَصْنَعُ قَالَ عَلَیکمْ النَّفِیرُ (هنگامی مرگ امامی به ما برسد چه کنیم؟ فرمود بر باد به شتافتن و کوچ کردن).

فَإِنَّ إِمَاماً هَلَک وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لَا یعْلَمُ مَنْ وَصِیهُ لَمْ یسَعْهُ ذَلِک قَالَ لَا یسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَک وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (اگر امامی بمیرد و مردی به خراسان باشد نمی‌داند وصیه امام قبلی کیست آیا در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست؟ حضرت فرمود در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست. به راستی امام هنگامی بمیرد و خبرش به مردم برسد، حجت وصی او امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و منجز می‌گردد و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

پس از این که گروهی اقدام به نَفْر کردند، زمانی طول می‌کشد تا این که نَفْر به نتیجه برسد.

در این مرحه با دو دسته از افراد سر و کار داریم:

۱- نافرین در حین مأموریت

۲- قاعدین پیش از بازگشت نافرین

حکم این دو گروه نیز از احادیث پیشین روشن گردید. چرا که اینان به وظیفه خود که اقدام به شناخت امام زمان باشد، عمل نموده و تا زمان رسیدن به هدف، معذور هستند.

توجه کنید:

هُمْ فِی عُذْرٍ مَا دَامُوا فِی الطَّلَبِ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ ینْتَظِرُونَهُمْ فِی عُذْرٍ حَتَّى یرْجِعَ إِلَیهِمْ أَصْحَابُهُمْ (آنان که شنافتند تا هنگامی که در جستجو باشند در عذر هستند و این کسانی که منتظر هستند تا هنگامی که اصحابشان به سوی آنان بازگردند در عذر هستند)

قُلْتُ أَ فَیسَعُ النَّاسَ إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ أَلَّا یعْرِفُوا الَّذِی بَعْدَهُ فَقَالَ أَمَّا أَهْلُ هَذِهِ الْبَلْدَةِ فَلَا یعْنِی الْمَدِینَةَ وَ أَمَّا غَیرُهَا مِنَ الْبُلْدَانِ فَبِقَدْرِ مَسِیرِهِمْ… (اگر عالم و امامی بمیرد آیا مردم می‌توانند امام پس از او را نشناسند؟ فرمود اما اهل این دیار یعنی شهر مدینه، نه چنین اختیاری ندارند و اما غیر اهل مدینه از دیگر سرزمین‌ها پس به اندازه مسیر آنان تا مدینه در نشناختن امام معذور هستند…).

تا کنون روشن شد که نَفْر واجب است. همچنین روشن شد که تا پیش از به ثمر نشستن نَفْر، نافرین و قاعدین معذورند.

اگر نافرین در حال کوچ بمیرند، علاوه بر این که معذورند، ثواب ویژه‌ای نیز نصیب آنها می‌گردد.

لابلای احادیث پیشین گذشت:

قُلْتُ نَفَرْنَا فَمَاتَ بَعْضُهُمْ فِی الطَّرِیقِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ (پرسیدم شتافتیم و کوچ کردیم پس در میان راه برخی از کوچ کنندگان مردند چه حکمی دارد؟ فرمود براستی که خداوند عز و جل می‌فرماید «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست».)

فَنَفَرَ قَوْمٌ فَهَلَک بَعْضُهُمْ قَبْلَ أَنْ یصِلَ فَیعْلَمَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یقُولُ وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ (گفتم پس از خبر مرگ امام مردمی برای تحقیق کوچ کردند پس برخی از آنها پیش از رسیدن و دانستن امام بعدی، مردند حکمش چیست؟ فرمود براستی که خداوند جل و عز می‌فرماید «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست».

قُلْتُ أَ رَأَیتَ مَنْ مَاتَ فِی ذَلِک فَقَالَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ… (به امام گفتم آیا می‌بینی کسی در این راه بمیرد و امامش را نشناسد؟ حضرت فرمود او مانند کسی است که «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست»).

تردیدی نیست که در صورت شکست نفرِ گروه نخست، حکم وجوب نَفْر همچنان زنده است. از این رو لازم است مؤمنین، گروهی دیگر را برای جستجو بسیج کنند.

روشن است که با توجه امکانات دوران حضور معصومین علیهم السلام و موقعیت جغرافیایی مسلمانان، احیانا اصل نَفْر بسیار زمانبر بوده تا چه رسد به تکرار آن.

در این جا دو پرسش مطرح می‌شود:

۱- آیا وظیفه قاعدین فقط و فقط انتظار بازگشت نافرین است یا این که در این میان وظایف دیگری هم دارند؟

۲- اگر نافرین شکست خوردند و نتیجه‌ای به دست نیاوردند، وظیفه نافرین و به تبع آنها قاعدین، چیست؟

در ادامه پاسخ این دو پرسش را خواهیم دید.

پیش از این گذشت که اقامت کنندگان پیش از رسیدن نافرین از جهت شناخت امام معذور هستند.

سخن بر سر این است که آیا معذوریت اقامت کنندگان مطلق است و هیچ تکلیف دیگری ندارند یا این که وظایف دیگری هست که باید از عهده آن برآیند؟

روایات زیر به این پرسش پاسخ می‌دهد.

ابوصباح می‌گوید به امام صادق علیه السلام گفتم: درباره مردی که به امر ولایت شما دعوت شده و آن را شناخته (تشیع را پذیرفته) و او در سرزمینی است جدا (و دور افتاده از شما که دسترسی به شما ندارد) که خبر مرگ امام می‌آید. در این میان که او انتظار (خبر امام بعدی را) می‌کشد، مرگ سراغ خودش می‌رود، (درباره این مرد نظر شما چیست؟)

حضرت پاسخ داد سوگند به خدا او به مانند کسی است که به سوی خدا و رسولش مهاجرت کرده، پس (اگر در این میان) بمیرد. پس تحقیقا پاداش او بر خداست.[1]

در این روایت تنها به حکم وجوب انتظار برای رسیدن خبر از امام بعدی اشاره رفته است.

اما در این زمینه جریان مرگ زراره، بسیار جالب است.

در مجموع این روایات متعدد می‌بینیم که خبر وفات امام صادق علیه السلام از مدینه به کوفه رسیده است. عبدالله افطح جای پدرش نشسته و ادعای امامت دارد. گروهی به امامت او و گروهی دیگر به امامت امام کاظم علیه السلام اعتقاد پیدا کرده‌اند.

زراره فرزندش را راهی مدینه می‌کند که خبر قطعی از امام بعدی را برایش بیاورد. پیش رسیدن فرزندش، به شدت بیمار می‌شود و مرگ به سراغ او می‌آید. زراره تا آخرین لحظه چشم انتظار رسیدن خبر امام بعدی است. وقتی یقین به مرگ می‌کند، دوباره بازگشت فرزندش را جویا می‌شود، هنگام ناامیدی، قرآنی طلب می‌کند و آن را بوسیده و بر سر و سینه‌اش می‌نهد و چنین می‌گوید:[2]

روایت۱: زراره به عمه‌اش گفت ای عمه شاهد باش که برای من امامی جز این کتاب (قرآن) نیست.

روایت۲: خداوندا واقعا که من تصدیق کننده هستم آن چه را پیامبرت محمد صلی الله علیه و اله آورده و بر او نازل کرده‌ای و آن را بر زبان او برای ما بیان کرده‌ای و به درستی که من تصدیق کننده هستم به آن چه که در این جامع (قرآن) نازل کرده‌ای و به راستی که اعتقاد (قلبی) من (درباره امام) و دین من آنی است که فرزندم عبید می‌آورد و آن چه که در کتابت بیان کرده‌ای. پس اگر پیش این (که عبید برسد) مرا میراندی این شهادت من بر نفس خودم و اقرار من است به آن چه که عبید پسرم می‌آورد و تو بر این امر گواهی.

روایت۳: به راستی که امام پس از جعفر بن محمد کسی است که نام او در قرآن تصریح شده است (که عبارت است) از کسانی که خداوند فرمانبرداری‌شان را بر خلقش واجب ساخته است من به (آن امام) ایمان دارم.

روایت4: خداوندا به درستی که من تو را در روز قیامت ملاقات می‌کنم در حالی که امام من کسی است که امامت برای او در این مصحف ثبت شده است. خداوند من حلال  قرآن را حلال و حرام آن را حرام می‌کنم و به محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و خاص و عام قرآن ایمان دارم بر این زنده‌ام و انشاء الله بر این می‌میرم.

خلاصه اقرارهای زراره که نشان دهنده وظیفه در چنین شرایطی است، عبارت است از:

ایمان به قرآن و آن چه در قرآن هست که از جمله آنها بیان کلی امامت است. همچنین تصریح به همه ائمه که در بطون قرآن است و تنها اولیاء خدا به آن دسترسی دارند.

علاوه بر همه اینها به شخص امام زمانم که فرزندم از آن تحقیق کرده نیز پیشاپیش ایمان دارم.

جالب‌ترین تعبیر در همه آنها ایمان به محکمات و متشابهات قرآن است.

در ادامه همین نوشتار به این مطلب مهم مبسوطتر می‌نگریم.

ضرورت وجود امام در همه زمانها قطعی و مسلم است. شناخت امام زمان هم از واجبات ضروری و قطعی است.

اما با این همه احیانا به دلایلی همچون شدت اختناق، تقیه سنگین و…، شناخت شخص امام زمان ممکن نمی‌گردد.

در روایات از این حالت با تعبیر «ستر امام» یاد شده است.

در این وضعیت گروهی که برای شناخت امام زمان کوچ کرده‌اند، به دلایل یاد شده به بنبست می‌خورند. این دشوارترین حالت است.

در این شرایط دشوار چه باید کرد؟

سراغ روایات می‌رویم:

عیسی بن عبدالله می‌گوید به امام صادق گفتم اگر اتفاقی بیفتد -که خداوند روز (مرگ) شما را به من نشان ندهد- پس به چه کسی اقتدا کنم؟ حضرت به (پسرشان) موسی اشاره کرد. پس به آن حضرت گفتم اگر موسی (از دنیا) رفت به چه کسی؟ فرمود به فرزندش. گفتم اگر فرزندش رفت و برادر بزرگی و پسر کوچکی به جا گذاشت پس به چه کسی اقتدا کنم؟ فرمود به فرزندش سپس همین جور (ادامه بده) تا ابد. گفتم پس اگر امام را نشناختم و (یا) مکانش را ندانستم چه بکنم؟ حضرت فرمود می‌گویی خداوندا من کسی که از حجتهایت از نسل امام گذشته باقی مانده دوست دارم. پس واقعا همین مقدار کفایت می‌کند.[1]

به امام صادق علیه السلام گفتم درباره (وظیفه) مردمی که امامشان از دنیا رفته چه می‌فرمایی؟ چه کنند؟ حضرت به من فرمود آیا کتاب خدا را نمی‌خوانی (که فرموده) «پس چرا از هر جمعیت و طبقه‌ای از مؤمنان، دسته‌ای نمی‌ٔشتابند و کوچ نمی‌کنند تا اولا با دریافت دین در دین آگاهی یابند و ثانیا قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند)» گفتم فدای شما گردم تکلیف منتظرین تا بازگشت عالمان چیست؟ به فرمود خدا تو را رحمت کند آیا نمی‌دانی که میان محمد و عیسی صلی الله علیهما دویست و پنجاه سال فاصله بود؟ پس مردمی بر دین عیسی مردند در حالی که در انتظار دین محمد بودند پس خداوند دو برابر پاداش آنها را داد.[2]

حارث بن مغیره می‌گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا می‌شود مردم در حالی باشند که امام را نشناسند؟ فرمود به تحقیق که این چنین گفته می‌شود (و این اتفاق می‌افتد) گفتم پس چه کنند؟ فرمود به امر نخست (امامت امام قبلی یا وظیفه‌ای که در زمان امام قبلی داشتند) چنگ می‌زنند تا این امر آخر (امام بعدی) برایشان آشکار شود.[3]

در این روایات به چند وظیفه اشاره شده است:

انتظار شناخت امام بعدی

ایمان اجمالی به امام بعدی

باقی ماندن بر اعتقاد به امام قبلی و ظایفی که تعیین نموده تا روشن شدن امام بعدی

در ادامه همین نوشتار به این مطلب مهم مبسوطتر می‌نگریم.

با تحقق هدف نَفْر، موفقیت نافرین کلید می‌خورد.

به صراحت خود آیه نَفْر، هدف نخست نَفْر تفقه و آگاهی است. برخی از مصادیق تفقه نیز پیش از این گذشت که برجسته‌ترین آنها، شناخت امام زمان است.

بدیهی است که تفقه و شناخت یقینی دین، بدون برهان معنا ندارد. در بسیاری از موارد، دین آن چنان آشکار است که جایی برای تردید باقی نمی‌گذارد. اما ممکن است که در برخی از موارد از جمله در حال شدت تقیه چنین نباشد.

اینجاست که باید سراغ برهان و نشانه‌های حقیقت رفت.

از جمله نشانه‌ها مطلبی بود که پیش از این گذشت:

(قُلْتُ فَإِذَا قَدِمُوا بِأَی شَی‏ءٍ یعْرِفُونَ صَاحِبَهُمْ قَالَ یعْطَى السَّکینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ الْهَیبَةَ) پرسیدم وقتی به مدینه رسیدند به چه چیزی امامشان را می‌شناسند؟ فرمود خداوند به امام سکینه و وقار و هیبت عطا می‌کند.

در هر صورت تفقهی که هدف نَفْر است شناخت یقینی حق بر اساس برهان است.

البته این که تفقه چیست (شناخت خود تفقه) و برهان مناسب با آن کدام است، جای تحقیق دارد که در مجال خودش باید صورت پذیرد.

به دلیل این که معرفت دین و از جمله معرفت امام، بر آحاد مردم واجب است.نافرین با تفقه‌شان، به موفقیت شخصی خود دست یافته‌اند.

اما هدف تعریف شده در آیه هنوز تکمیل نشده است.

چرا که نافرین تنها بر اساس مسئولیت خود کوچ نکرده‌اند، بلکه از سوی سایر افراد فرقه خود نیز مسئولیت یافته‌اند. از این رو نمی‌توانند بیش از زمان نیاز در سفر تفقه بمانند. بنا بر این تکلیف بعدی نافرین، بازگشت به سوی قومشان است.

پس از بازگشت به سوی قوم خود نیز مکلف به انذار آنها هستند تا سایرین نیز حذرهای لازم را پیدا کنند.

در نتیجه دومین موفقیت نَفْر بازگشت نافرین و انذار قاعدین است.

به این مهم در خود آیه نَفْر تصریح شده است:

وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ

و (ثانیا) قوم خود را –وقتی به سوی آنان بازگشتند- بیم دهند. باشد که آنان پرهیز کنند.

نخستین پرسشی که پیش می‌آید ریشه‌ی نَفْر و هجرت چیست؟

پیش از این گذشت:

فَإِنَّ إِمَاماً هَلَک وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لَا یعْلَمُ مَنْ وَصِیهُ لَمْ یسَعْهُ ذَلِک قَالَ لَا یسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَک وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (اگر امامی بمیرد و مردی به خراسان باشد نمی‌داند وصیه امام قبلی کیست آیا در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست؟ حضرت فرمود در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست. به راستی امام هنگامی بمیرد و خبرش به مردم برسد، حجت وصی او امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و گردن گیر می‌گردد و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

در این روایت سخن از دو امر است: یکی وقوع حجت بر کسانی که به امام دسترسی دارند و دیگری حق نَفْر بر کسانی که دسترسی به امام ندارند.

اتمام حجت نسبت به کسانی که دسترسی به امام دارند تا حدی روشن است.

اما باید دید ریشه حق نَفْر چیست؟

برای شناخت ریشه حق نَفْر به این روایت توجه کنید:

و هجرت (و کوچ کردن از گمراهی به هدایت) بر جایگاه نخستین خودش (که هجرت در آغاز بعثت است، همچنان) استوار است. (در نتیجه وجوب هجرت، اختصاص به زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ندارد.)

خدا را به ايمان اهل زمين نيازى نيست، چه ايمان خود را پنهان دارند يا آشكار كنند. (پس وجوب هجرت برای آشکار کردن ایمانشان، سودی برای خداوند ندارد، بلکه منافع آن به خود بندگان می‌رسد.)

جز به شناخت حجت در زمین، نام هجرت (و عنوان مهاجر) بر کسی صادق نیست. پس کسی که حجت را بشناسد و به آن اقرار نماید، او مهاجر (واقعی) است (که از گمراهی به هدایت کوچ کرده است. پس وجوب هجرت یعنی جستجو برای شناخت حجت خدا و امام زمان پیوسته باقی است.)

(همچنین) نام استضعاف (و عنوان مستضعف) بر کسی که حجت به او رسیده و گوشش آن را شنیده و قلبش آن را یافته، صادق نیست. (در نتیجه چنین کسی در ترک جستجو از حجت خدا و امام زمان معذور نیست.)[1]

در این روایت مردم دو طبقه مستضعف و غیر مستضعف تقسیم شده‌اند.

این بخش از روایت پیشین برای شناخت مستضعف کافی است:

وَ لَا يَقَعُ اسْمُ الِاسْتِضْعَافِ عَلَى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْهَا أُذُنُهُ وَ وَعَاهَا قَلْبُهُ (نام استضعاف و عنوان مستضعف بر کسی که حجت به او رسیده و گوشش آن را شنیده و قلبش آن را یافته، صادق نیست. در نتیجه چنین کسی در ترک جستجو از حجت خدا و امام زمان معذور نیست).

در جمله یاد شده «غیر مستضعف» به کسی که «حجت به گوش او خورده یا به قلبش خطور کرده» تعریف شده است.

با توجه به این که غیر مستضعف، نقطه مقابل «مستضعف» است، می‌توان نتیجه گرفت که «مستضعف کسی است که حجت به گوش او نرسیده یا بر قلب او خطور نکرده باشد و احتمال آن زنده نشده باشد».

مستضعف، مرده‌ای معنوی است که از او حرکتی همچون هجرت و کوچ به سوی تفقه انتظار نمی‌ٔرود. این همان نقطه صفر و بی‌ارزشی مطلق است.

ارزشمندی معنوی با هجرت و پس از مرتفع شدن استضعاف تازه آغاز می‌شود.

آغاز هجرت به سوی تفقه، با خروج از استضعاف رقم می‌خورد.

پیش از این چنین گذشت:

وَ لَا يَقَعُ اسْمُ الِاسْتِضْعَافِ عَلَى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْهَا أُذُنُهُ وَ وَعَاهَا قَلْبُهُ (نام استضعاف و عنوان مستضعف بر کسی که حجت به او رسیده و گوشش آن را شنیده و قلبش آن را یافته، صادق نیست. در نتیجه چنین کسی در ترک جستجو از حجت خدا و امام زمان معذور نیست).

عدم استضعاف همان مرزی است که وجوب نَفْر و هجرت و جستجوی در دین، با اراده و تصمیم به جستجو آغاز می‌شود.

بلوغ اجمالی حجت است که استضعاف را مرتفع می‌سازد. از این رو می‌توان گفت بلوغ اجمالی حجت، موتور جستجو و حرکت به سوی تفقه است.

بنا بر این مباحث این مرحله در دو شاخه جای می‌گیرند:

۱- مباحث بلوغ اجمالی حجت (مباحث علیّ)

۲- مباحث مربوط به حرکت و جستجوی پس از بلوغ اجمالی حجت (مباحث معلولی)

در آینده تشریح بیشتر هر دوی این مباحث را خواهید دید. اما در ادامه با چند برش از نَفْر و هجرت که یکی از معلولهای حجت اجمالی است آشنا می‌شویم.

هجرت از جهل و سفر فقاهت، با بلوغ اجمالی حجت (خروج از استضعاف) کلید می‌خورد و سپس وارد مرحله جستجو می‌گردد.

اگر جستجو به هر شکلی و در هر مرحله‌ای شکست خورد، هیچ تغییری در وظایف عامه همیشگی پیش نمی‌آید. وظایف عامه و همیشگی هم عبارت است از: ایمان به محکمات و متشابهات و عمل به محکمات تفصیلی و اجمالی.

اگر مرحله جستجو با موفقیت طی شود، خواه ناخواه حجت اجمالی به حجت تفصیلی تبدیل می‌شود. حجت تفصیلی همان برهان متناسب با مورد و موضوع است.

ناگفته پیداست با تحقق حجت تفصیلی، لازمه جدایی ناپذیر آن هم که آگاهی و تفقه است متولد می‌گردد.

ادامه مباحث را با تفقه پی می‌گیریم.

پایان هجرت از جهل و سرمنزل سفر فقاهت، آگاهی و تفقه است.

تفقه همان آرامش عقلانی است که با پهلو گرفتن کشتی جستجو در ساحل حجت تفصیلی، به دست می‌آید.

تفقه از خانواده علم و معرفت است. عنصر تفقه در معارف قرآن و روایات غوغایی به پا کرده است که پرداختن به تمام ابعاد و همه جوانب آن را دشوار می‌سازد.

در ادامه تنها با چند برش از مباحث تفقه آشنا می‌شویم.

پیش از این از طبقه بندی مردم در دوران پیش از اسلام سخن گفتیم که شامل گروه‌های عرب خالص، عرب مستعربه، عرب، اعرابی و عجم می‌شدند.

در این طبقه بندی، «اعرابی» در مقابل «عرب» قرار می‌گرفت.

روشن است که اساس عمده این طبقه بندی، موازین دوران جاهلیت بوده است.

با آمدن اسلام این طبقه بندی فرو ریخت و مردم به دو گروه «مهاجر» و «اعرابی» تقسیم شدند.

«مهاجر» کسانی بودند که به یاری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شتافتند و گرد آن حضرت جمع شدند. در نتیجه، علاوه بر یاری آن حضرت با فرهنگ و معارف و احکام اسلامی نیز آشنا می‌شدند. در نقطه مقابل کسانی بودند که به زندگی صحرانشینی و بدوی خود در بیابانها ادامه دادند. هر چند همه اینان به تدریج مسلمان شدند، اما همچنان بی‌خبر از اسلام باقی ماندند.

فضیلت هجرت در این دوره، ریشه در ترک مظاهر دنیوی و یاری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داشت.

در آغاز امر، طبقه مهاجرین در مقابل طبقه انصار قرار گرفتند. آیاتی از قرآن نیز به این دو طبقه در مقابل یکدیگر اشاره دارد.[1]

اما با توجه به مصادیق آیه زیر، می‌توان گفت هجرت معنای عامی پیدا کرد که حتی شامل خود انصار هم می‌شد. ابتدا به این آیه توجه کنید:

وَ مَنْ يُهاجِرْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُراغَماً كَثيراً وَ سَعَةً وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً (نساء 100)

و هر كه در راه خدا هجرت كند، در زمين اقامتگاه‏هاى فراوان و گشايشها خواهد يافت؛ و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست، و خدا آمرزنده مهربان است.

مسلما این آیه، شامل خود انصار هم می‌شده است. برخی از روایات پیشین و نیز روایات زیر به این امر اشاره دارد.

از جمله:

پس کسی که بر طلب حق (پیش از رسیدن به هدف) بمیرد و کمالش را درک نکند پس او بر خیر است و این (مصداق) سخن خداوند است (که می‌فرماید) «و هر كس [به قصد] مهاجرت در راه خدا و پيامبر او، از خانه‏اش به درآيد، سپس مرگش دررسد، پاداش او قطعاً بر خداست»، هر چند به دستورات معین شده در دین، به علت مهلت پیدا نکردن تا تمام کارش، کاملا عمل نکرده باشد.[2]

کسی که در یکی از دو حرم مکه یا مدینه بمیرد به حساب عرضه نمی‌شود و مهاجر به سوی خدا مرده است و روز قیامت با اصحاب بدر محشور می‌شود.[3]

کسی که به علت حفظ دینش از سرزمینی به سرزمینی فرار کند حتی اگر (این فرار به اندازه) یک وجب باشد استحقاق بهشت پیدا می‌کند و رفیق ابراهیم و محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود.[4]

ممکن است آیات فراوانی که در مدح مهاجرین به معنای عام آن نازل شده، بر همین اساس باشد.[5]

بدین سان طبقه بندی اول یعنی «اعرابی» در مقابل «عرب»، کم رنگ شد و طبقه بندی دوم شکل گرفت و «اعرابی» در مقابل «مهاجر» قرار گرفت.

پیش از این گذشت:

و هجرت (و کوچ کردن از گمراهی به هدایت) بر جایگاه نخستین خودش (که هجرت در آغاز بعثت است، همچنان) استوار است. (در نتیجه وجوب هجرت، اختصاص به زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ندارد.)

خدا را به ايمان اهل زمين نيازى نيست، چه ايمان خود را پنهان دارند يا آشكار كنند. (پس وجوب هجرت برای آشکار کردن ایمانشان، سودی برای خداوند ندارد، بلکه منافع آن به خود بندگان می‌رسد.)

جز به شناخت حجت در زمین، نام هجرت (و عنوان مهاجر) بر کسی صادق نیست. پس کسی که حجت را بشناسد و به آن اقرار نماید، او مهاجر (واقعی) است (که از گمراهی به هدایت کوچ کرده است. پس وجوب هجرت یعنی جستجو برای شناخت حجت خدا و امام زمان پیوسته باقی است.)

(همچنین) نام استضعاف (و عنوان مستضعف) بر کسی که حجت به او رسیده و گوشش آن را شنیده و قلبش آن را یافته، صادق نیست. (در نتیجه چنین کسی در ترک جستجو از حجت خدا و امام زمان معذور نیست.)[6]

آیه نفر نیز یک مصداق از هجرت است. در این آیه، فقاهت به عنوان هدف هجرت مطرح گردید. لذا پس از نزول آیه نفر، هجرت به فقاهت گره خورد.

این امر طبقه بندی سومی را ایجاد کرد که در آن «اعرابی» در مقابل «فقیه» قرار می‌گیرد.

در سرفصل «تقابل تفقه با اعرابیت» به برخی از مستندات این طبقه بندی اشاره کردیم.

گفتیم ریشه طبقه بندی دوم، یعنی مهاجر در مقابل اعرابی، دست کشیدن از مظاهر دنیوی و رو آوردن به یاری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود.

در طبقه بندی سوم مهاجر در مقابل اعرابی، این ریشه نیز تحول یافت و فقاهت اساس و ریشه آن گردید.

بر همین اساس تعرب پس از هجرت، یعنی رها ساختن مدینه و بازگشت به صحرانشینی گناه کبیره گردید. پیش از این روایاتی در این زمینه گذشت.

در دلیل حرمت تعرب پس از هجرت نیز این چنین گذشت:

امام رضا علیه السلام در پاسخ محمد بن سنان از جمله نوشت: و خداوند تعرب (صحرانشینی) پس از هجرت را حرام کرد به این علت که موجب بازگشت از دین و ترک یاری پیامبران و حجج خدا می‌شود و به سبب آن چه در آن است از فساد و ابطال حق هر صاحب حقی که از سکونت در صحرا حاصل می‌شود.

و از همین رو اگر مرد دین را کاملا بشناسد، همنشینی با اهل جهل برای او جایز نیست و (همچنین صحرانشینی پس از هجرت جایز نیست برای) ترس بر خود او زیرا چنین شخصی ایمن نیست که از این شخص که علم را ترک نماید و با اهل جهل (در امور) وارد شود و در نادانی فرو رود.[7]

از آن جایی که غرض و مناط هجرت همچنان باقی است، طبقه بندی سوم پایدار ماند.

با درنگ شایسته در سیر طبقه بندی‌های چند گانه، تحقق طبقه بندی سوم یعنی اعرابیت در مقابل فقاهت، مستدل گردید.

با درنگ شایسته در آیه نفر، طبقه بندی‌های متفاوتی را مشاهده می‌کنیم. پیش از این به برخی از آنها اشاره کردیم و گفتیم:

آیه نَفْر جامعه را به دو طبقه تقسیم می‌کند:

شتاب کنندگان به سوی جنگ که مصداق نَفْر در حوزه خارجی و جهاد عملی است.

شتاب کنندگان به سوی تفقه که مصداق نَفْر در حوزه روحانی و جهاد علمی و معنوی است.

علاوه بر طبقه بندی یاد شده، آیه نفر به طبقه بندی دیگری هم اشاره دارد. این طبقه بندی از منظر تفقه است.

در روایاتی که ذیل آیه نفر وارد شده، پای دو مجموعه به میان آمده است: ساکنین شهری که امام در آن ساکن است و ساکنین دیگر سرزمینها.

طبقه بندی این دو مجموعه، اشتراکها و تفاوتهایی با یکدیگر دارد که لازم است به تفکیک بیان گردد.

همچنان که در سرفصل «نَفْر و هجرت طریق تفقه» گذشت، خود نفر موضوعیت ندارد، بلکه نفر تنها طریق است برای فقاهت.

از همین رو ساکنین مدینه و ساکنین خارج از مدینه، تفکیک شده‌اند.

احکام این دو گروه متفاوت است. برای شناخت این تفاوت یک بار دیگر به روایت زیر توجه کنید:

فَإِنَّ إِمَاماً هَلَک وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لَا یعْلَمُ مَنْ وَصِیهُ لَمْ یسَعْهُ ذَلِک قَالَ لَا یسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَک وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (اگر امامی بمیرد و مردی به خراسان باشد نمی‌داند وصیه امام قبلی کیست آیا در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست؟ حضرت فرمود در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست. به راستی امام هنگامی بمیرد و خبرش به مردم برسد، حجت وصی امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و گردن گیر می‌گردد و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

در این روایت مردم به دو دسته با دو حکم به ظاهر متفاوت تقسیم شده‌اند:

گروه ۱: وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ (حجت وصی امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و گردن گیر می‌گردد)

گروه ۲: وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

روشن است که «حق نفر» بر ساکنان مدینه  نیست. زیرا موضوعی برای کوچ کردن و هجرت اهل مدینه وجود ندارد.

بر کسانی که خارج از مدینه زندگی می‌کنند، حق نفر است. به دلیل این که بدون کوچ و هجرت، امکان جستجو از امام بعدی وجود ندارد.

اما با توجه به طریقیت نفر، پس از نفر، دو گروه اشتراک پیدا می‌کنند و آن قطعی شدن حجت است.

قطعی شدن حجت بر ساکنین مدینه، از همان ابتداست و بر ساکنان خارج از مدینه، پس از نفر است.

پس از قطعی شدن حجت، هر دو گروه باید به جستجوی امام بعدی پرداخته و در این باره فقیه شوند.

پس تفاوت این دو دسته، تنها در «حق نفر» است که منحصر است به ساکنان خارج از مدینه.

اما وقوع حجت و لزوم جستجو از امام زمان، تا رسیدن به حجت تفصیلی و به دست آوردن فقاهت، میان دو دسته مشترک است.

ساکنان خارج از مدینه به دلیل وجوب نفر یک طائفه، بخشی از آنها به دو گروه نافرین و قاعدین تقسیم می‌شوند.

اما تقسیم ساکنان مدینه به دو گروه، هیچ توجیهی ندارد.

از این رو می‌توان نتیجه گرفت که تمامی ساکنان مدینه به حکم نافرین هستند و باید درباره موضوع امامت متفقه گردند.

در نتیجه ساکنان مدینه تنها به دو دسته تقسیم می‌شوند: متفقه و اعرابی، البته اعرابی حکمی به توضیحی که خواهد آمد.

اما در جوامع خارج از سرزمین امام، طبقه سومی هم وجود دارد و آن قاعدین است.

بنا بر این می‌توان بر اساس آیه نفر، جامعه را به سه طبقه دسته بندی نمود:

۱- طبقه فقهاء (اعم از نافرین و بخشی از قاعدین)

۲- طبقه اعرابی (بخش دوم قاعدین)

۳- طبقه مقلدین (بخش سوم قاعدین)

برای شناخت بیشتر این طبقات و به ویژه آشنایی با طبقه سوم با ما همراه باشید.

مفاهیم هدایت، برهان، بیان، بلاغ، تعلیم و…، همچنین معرفت، فقه، علم، تعقل و… با همه تفاوتهایی که دارند، همگی در یک دستگاه جای می‌گیرند و ناظر به یک حقیقت هستند.[1]

از سوی دیگر مفاهیمی همچون ایمان، عقیده و… وجود دارند که احیانا ارتباط تنگاتنگی با مفاهیم یاد شده پیدا می‌کنند.

اگر بخواهیم به نمایندگی این دو گروه از مفاهیم، واژه‌ای را برگزینیم، مناسبترین واژه برای گروه نخست «شناخت» و برای گروه دوم «باور» است.

مسلما موارد فراوانی است که شناخت و باور با هم در یک مورد اجتماع پیدا می‌کنند. اما قطعا این اجتماع موردی، به معنی تشابه و نزدیکی این مفاهیم به یکدیگر نیست. بنا بر این، این نیاز وجود دارد که ممیزه اصلی که جدا کننده شناخت از باور است را بشناسیم.

شناخت و معرفت هر چیزی ناظر به منور شدن آن چیز در پرتو عقل و علم است. در هر بُعدی از ابعاد شیئ و به هر درجه‌ای، شناخت حاصل شود، به معنای آگاهی از خود آن شیئ است.

همان گونه که اشاره رفت موارد فراوانی شناخت و باور با یکدیگر جمع می‌شوند.

از سوی دیگر چه بسیار مواردی هست که ما آن را باور داریم، اما از شناخت هرگز خبری نیست.

این جدایی نشان از آن دارد که باور و اعتقاد و ایمان هرگز مستلزم شناخت نیستند.

آن چه باور را از شناخت جدا می‌کند چیست؟

شناخت اگر حقیقی باشد، تغییر ناپذیر است. یعنی به هر درجه و در هر بُعدی از شیئ که شناخت واقعی پیدا کنیم، ممکن نیست که شناخت ما تبدیل به شناخت دیگری شود و یا شناخت از اساس نفی گردد.

البته تکامل و توسعه شناخت امری معقول و مسلم است. اما تبدیل شناخت با تکامل شناخت فرق دارد.

در نقطه مقابل، تبدیل و تغییر باورها امری است وجدانی که تجربه نیز به خوبی بر آن گواهی می‌دهد.

بهترین مَثَل برای باور، سلیقه است. ممکن است هر کسی سلیقه‌ای داشته باشد، سلایق مختلف در مورد واحد ممکن و محقق است.

با دقت در مَثَل بیان شده روشن می‌شود که جنگ میان باورها نادرست است.

اما شناخت از آن رو که دیدن واقع است و واقع تابع عوامل خودش است، تا وقتی که واقعیتی تغییر نکرده، تغییر شناخت نسبت به آن واقعیت محال است.

بر همین اساس جنگ میان معرفتها ممکن و محقق است. چرا که دو شناخت متضاد و متناقض محال است.

با درنگ در این ویژگی‌ٔها روشن می‌شود که شناخت، ارتباطی است که به مدد پرتو عقل و علم با واقع پیدا می‌کنیم.

اما باور، پذیرفتن قلبی نسبت به چیزی است. خواه آن چیز واقعیت داشته باشد و خواه واقعیت نداشته باشد، و اگر واقعیت داشته باشد، خواه به آن واقعیت آگاه باشیم و خواه آگاه نباشیم.

خرافه مصداق باوری است که واقعیت ندارد.

ایمان به غیب مصداق باوری است که واقعیت دارد اما ناشناخته است.

ایمان به شهود مصداق باوری است که واقعیت دارد و مورد شناخت نیز واقع شده است.

در جهان واقعیتهای بی‌شماری وجود دارد که ما نسبت به اندکی از آنها آگاه هستیم. این واقعیتها با صرف نظر از آگاهی و علم ما، «ثبوت» دارند. یعنی واقعیتهای موجود بر اساس علتهای خودشان به وجود آمده و ثبوت پیدا کرده‌اند، چه کسی نسبت به آنها آگاه باشد و چه نباشد.

«مقام ثبوت» یعنی جایگاه واقعیتها در عالم وجود. علم به مقام ثبوت هم یعنی علم به خود این واقعیتها در جایگاه خودشان.

علم به مقام ثبوت خود به خود حاصل نمی‌شود، بلکه نیازمند دلیل است.

احیانا دلیل بر مقام ثبوت، از خود عالم ثبوت است. مثلا دلیل ما بر ثبوت چیزی همان علت ثبوتی آن چیز است که موجب وجود واقعیتی شده است. اگر ما علم به علت واقعیتی پیدا کنیم، مسلما علم به علت، مستلزم علم به معلول نیز هست.

باید توجه داشت که «دلیل ثبوتی» بر مقام ثبوت منحصر به شناخت معلول از طریق شناخت علت نیست. بلکه انواع گوناگونی دارد که در مجال خودش توضیح داده شده است.

و احیانا دلیل بر مقام ثبوت در قالب سخن و بیان فرد آگاه از مقام ثبوت است. به سخن دیگر ما خود مستقیما به علت ثبوتی واقعیتی پی نبرده‌ایم. بلکه فرد آگاهی ما را از آن مطلع ساخته است.

آگاه شدن ما توسط دیگران در بیشتر مواقع به وسیله کلمات و جملاتی است که با آن تفهیم و تفهم می‌شود. از جملاتی که در این مقام برای تفهیم به کار برده می‌شود با تعبیر «مقام اثبات» یاد می‌شود.[1]

در برخی از موارد سخنی که ما را از واقعیت آگاه می‌کند یعنی مقام اثبات، دقیقا بیانگر دلیل ثبوتی واقعیتهاست. یعنی مدلول مقام ثبوت، دقیقا مطابق دلیل ثبوتی واقعیت است و به تعبیر دیگر دلیل ثبوتی ما با دلیل اثباتی متحد است.

ولی در بسیاری از مواقع مقام اثبات تنها بیانگر واقعیت است، بدون این که علت ثبوتی آن واقعیت را بیان کند.

مثلا خداوند در قرآن بیان فرموده که «نماز واجب است». این حکم، یک واقعیت است. پیش از این ما نه نسبت به خود این واقعیت آگاهی داشتیم و نه علت ثبوتی آن را می‌دانستیم. پس از این که پیامبر صلی الله علیه و آله آیات وجوب نماز را تلاوت فرمود، ما از وجوب آن توسط پیامبر آگاه[2] شدیم. اما همچنان علت ثبوتی وجوب نماز برایمان مجهول است. سخن پیامبر در واقع، مقام اثبات برای وجوب نماز است. در این شاخه مقام اثبات ما، یعنی سخن پیامبر، بیانگر دلیل ثبوتی وجوب نماز نیست. به سخن دیگر دلیل ثبوتی با دلیل اثباتی متحد نیست.

از این گونه امور با تعبیر «تعبدیات» یاد می‌شود.

نتیجه این شد که «مقام ثبوت ناظر به واقعیت اشیاء است» و «مقام اثبات ناظر به بیان آگاه کننده ما نسبت به اشیاء». همچنین «دلیل ثبوتی، علت واقعی اشیاء است» و «دلیل اثباتی، علت علم ما به اشیاء است».

البته در اینجا مشکله‌ای وجود دارد که ناشی از مسامحه در کاربرد الفاظ است و آن این که اگر دلیل اثباتی علت علم ما به اشیاء است، چگونه تعبد باقی می‌ماند؟ این مشکله انشاء‌الله در مباحث آینده حل خواهد شد.

پس از این مقدمه مهم و اساسی به تعریف هدایت تکوینی و هدایت تشریعی می‌پردازیم.

گفتیم مفاهیمی همچون هدایت، برهان، بیان، بلاغ، تعلیم و…، همچنین معرفت، فقه، علم، تعقل و… به هم نزدیک بوده و همگی در یک دستگاه جای می‌گیرند و ناظر به یک حقیقت هستند. مناسبترین واژه برای این دستگاه، «شناخت» است.

شناخت حاصل «هدایت» است و هدایت نیز در دو طبقه «هدایت تکوینی» و «هدایت تشریعی» طبقه بندی می‌شود.

در تفکیک «هدایت تکوینی» و «هدایت تشریعی» مطالبی گفته شده است.

ممکن است مقصود همگان یکسان یا نزدیک به هم باشد، اما بیانات ارایه شده به خصوص در حوزه تطبیق و آثار متفاوت می‌نماید.

این بحث بنیادین در شاخه‌ّهای فراوانی تأثیرگذار است و آثار شگرفی هم دارد. از این رو از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است.

از جمله مباحثی که متأثر از این بحث است، مسئله تقلید است. عقلانیت تقلید و شناخت شاخه‌های آن در بحث هدایت تشریعی ریشه دارد.

دقیق‌ترین «ضابطه هدایت تکوینی، رسیدن خرد به شناخت واقع و مقام ثبوت اشیاء است»، خواه خرد در شناخت مستقل باشد، خواه به مدد آموزگاران باشد و خواه با امدادهای انحصاری انبیاء به شناخت رسیده باشد.

بنا بر این هدایت تکوینی ممکن است (تأکید می‌کنم ممکن است) در مقام اثبات، حدوثا واسطه داشته باشد که همان آموزش آموزگار است. اما شناخت پس از تحقق آن، بقاءً هیچ توقفی بر واسطه ندارد.

«هدایت تکوینی در واقع به معنای هدایت به تکوین و مقام ثبوت اشیاء است».

ضابطه هدایت تشریعی، عدم نیل خرد نسبت به شناخت واقع و مقام ثبوت اشیاء‌ است.

لازمه عدم نیل خرد در مورد هدایت تشریعی، نیاز به «طریق» و واسطه‌ای است که شکلی از ارتباط با واقعیت مورد نظر را ممکن سازد.

برترین طریق و واسطه برای ارتباط با واقعیتهایی که خارج از نیل خرد است، سخن معصوم است.[1]

به این بیان که لازمه تفکیک ناپذیر «عصمت»، «صدق» واقعی معصوم است. صدق واقعی یعنی «مطابقت» سخن معصوم یعنی مقام اثبات و دلالت با واقع و مقام ثبوت است.

در صورتی که خرد واقع و مقام ثبوت را بشناسد، همچنین مدلول قضیه در مقام اثبات را هم درک کند، صدق قضیه (یعنی مطابقت قضیه با واقع) ناشی از هدایت تکوینی خود فرد بدون دخالت امر دیگری است.

اما در صورتی که خرد تنها به معنی قضیه و «مدلول مقام اثبات» راه پیدا کند، ولی واقع و مقام ثبوت همچنان بر خرد پوشیده باشد، راه مستقیمی به احراز صدق و مطابقت واقع با قضیه وجود ندارد، جز این که بیانی از معصوم صادر شده باشد.

در چنین صورتی خود واقع و ثبوت، همچنان بر ما پوشیده است، اما با پشتیبانی عصمت، صدق آن احراز می‌گردد.

حاصل بیان معصوم از واقعِ پوشیده، «باور» و ایمان نسبت به آن واقع است و نه شناخت و معرفت خود واقع. به همین جهت هم قضیه متصف به قضیه «تعبدی» می‌گردد و تعقلی بودن آن نفی می‌شود.

بنا بر این باور قضیه، لازمه صدق ناشی از عصمت گوینده آن است.

لازمه باور و ایمان (آثار قلبی و جوانحی)، ترتب همه آثار خارجی (و جوارحی) آن قضیه است.

در واقع سخن معصوم در موارد تعبدی، به منزله پل به واقع به لحاظ آثار واقع است و نه پل به خود واقع.

از این پل می‌ٔتوان با تعابیری همچون طریق، واسطه، باب، منهاج، شریعت و… نسبت به واقع یاد کرد.

بر همین اساس نیز می‌ٔتوان این گونه موارد را مصداق هدایت تشریعی یعنی هدایت به شریعت و راه واقع برشمرد.[2]

پل بودن، منهاج و شریعت بودن، طریقیت و وساطت سخن معصوم، به معنای این است که ارتباط ما با واقع هم حدوثا و هم بقاءً، متکی به مقام اثبات و در گرو سخن معصوم است. از همین رو به محض این که از سخن معصوم صرف نظر کنیم، این ارتباط به کلی قطع می‌گردد و باور ما فرو می‌ریزد.

مهم‌ترین نتیجه این ویژگی این است که سخن معصوم و واسطه در مقام اثبات، «مقوّم هدایت تشریعی» است. این نکته، اساسی‌ترین ویژگی هدایت تشریعی است.

بر اساس این ویژگی اساسی، می‌توان هدایت تشریعی را این گونه تجزیه و تحلیل کرد:

۱- علم قطعی به عصمت امام علیه السلام (هدایت تکوینی نسبت به عصمت امام)

2.1- لازمه عصمت، تطابق قطعی کلام معصوم با واقع است.

2.2- لازمه حکیمانه تطابق قطعی کلام معصوم با واقع، باور عقلانی محتوای کلام معصوم است.

2.3- لازمه حکیمانه باور عقلانی نیز مترتب ساختن تمام آثار قلبی و عملی محتوای کلام معصوم است.

۲- عدم علم و شناخت و تعقل نسبت به مقام ثبوت کلام امام (تعبدیت کلام معصوم)

دلیل بر عدم علم نسبت به خود محتوای کلام امام و مقام ثبوت، مقومیت سخن معصوم در مقام اثبات است. به این معنا که اگر بر فرض محال، عصمت مورد تشکیک قرار گیرد، یا انتساب کلام به امام متزلزل گردد، قضیه صادر شده کاملا از ارزش ساقط شده و محتوای کلام هرگز ارزشی ندارد.

در حالی که اگر تعقلی حاصل شده بود، تعقل زایل شدنی نیست.

همچنان که اگر آموزگاری برهانی را آموزش دهد، اما بعد از آن به هر دلیلی از برهانش صرف نظر کند، هیچ تأثیری تعقل و شناخت حاصله برای دانش آموز ندارد.

شاهد دوم بر عدم شناخت واقع در هدایت تشریعی، این است که در چنین موارد عنوان تعبدی همچنان صادق است، در صورتی که تعبد نقطه مقابل تعقل است.

شاهد سوم بر عدم شناخت واقع در هدایت تشریعی، ستودن مؤمنان به صفت «ایمان به غیب» در قرآن است. خود این عنوان شاهد بر عدم شناخت است. چرا که میان تعقل و شناخت از یک سو و غیب بودن از سوی دیگر تناقض است.

شواهد این مطلب را در لابلای کلمات کارشناسان لغت نیز می‌توان یافت. از جمله در فروق اللغة در «الفرق بين دلالة الكلام‏ و دلالة البرهان‏» این چنین می‌گوید:

أن دلالة البرهان هي الشهادة للمقالة بالصحة، و دلالة الكلام احضاره المعنى النفيس من غير شهادة له بالصحة إلا أن يتضمن بعض الكلام دلالة البرهان فيشهد بصحة المقالة، و من الكلام ما يتضمن دلالة البرهان و منه ما لا يتضمن ذلك إذ كل برهان فانه يمكن أن يظهر بالكلام كما أن كل معنى يمكن ذلك فيه، و الاسم دلالة على معناه و ليس برهانا على معناه و كذلك هداية الطريق دلالة عليه و ليس برهانا عليه، فتأثير دلالة الكلام خلاف تأثير دلالة البرهان.

عصاره هدایت تشریعی عبارت است از ترکیب: ۱- هدایت تکوینی به عصمت امام و ۲- باور محتوا و مقام ثبوت کلام امام بدون شناخت آن.

توجه به چند تبصره در این جا ضروری است:

نکته نخست این که رابطه شناخت و باور، رابطه عموم و خصوص من وجه است. این امر شواهد فراوانی دارد که در مجال مناسب توضیح داده شده است. بنا بر این باور و شناخت تفکیک پذیر هستند.

نکته دوم هم این که باور اعم است از ۱- باور عقلی (باور ناشی از تعقل و شناخت) ۲- باور عقلانی (باور ناشی از عصمت و…) و ۳- باور غیر عقلانی (باور ناشی از سایر امور).

نکته سوم هم این که عدم شناخت نسبت به مقام ثبوت کلام امام، مستلزم عدم تعقل مقام اثبات و دلالت کلام امام نیست. توضیح این مطلب در مباحث آینده خواهد آمد.

پس از شناخت ضابطه هدایت تکوینی و هدایت تشریعی ببینیم رابطه این دو با تفقه چیست؟

ناگفته پیداست که حاصل هدایت تکوینی، تفقه است. بنا بر این تردیدی نیست که در موارد هدایت تکوینی، غایت آیه نفر حاصل شده است.

اما حاصل هدایت تشریعی، باور نسبت به محتوای کلام امام است. پرسش قابل طرح این است که غایت آیه نفر یعنی تفقه، در هدایت تشریعی چگونه حاصل می‌شود؟

از واقع امر با صرف نظر از الفاظی که بیانگر آن است، با تعبیر مقام ثبوت یاد می‌شود. از الفاظی که بیانگر مقام ثبوت است، با تعبیر مقام اثبات یاد می‌شود.

روشن شد که در هدایت تشریعی نسبت به مقام ثبوت باور داریم نه علم.

باور مقام ثبوت کلام امام، دارای سه شاخه است.

شاخه نخست این است که مقام اثبات کلام امام اصلا شناخته نشود.

اگر مقام اثبات اصلا شناخته نشده باشد، بر این کلام عنوان متشابه اطلاق می‌شود. مانند معنی «الم» در قرآن. در این صورت عقلا و به صراحت قرآن، وظیفه ایمان اجمالی به متشابهات است.

هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في‏ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب‏ (آل‏عمران: 7)

نقطه مقابل این شاخه این است که مقام اثبات کلام امام شناخته شده باشد.

مواردی که مدلول و مقام اثبات شناخته شده، اما مقام ثبوت آن ناشناخته باشد، به شکل مطلق تعبدیات به معنای اعم (در مقابل تعقلیات) را تشکیل می‌دهد. مانند آن چه که معصوم در وصف بهشت و دوزخ، آسمانها و زمین و… و نیز احکام الهی بیان فرموده است. در این صورت وظیفه عقلی و شرعی ایمان تفصیلی به مقام اثبات است، آیه زیر شاهد بر این امر است:

الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (بقره3)

اما همین موارد اگر به حوزه عمل و احکام ارتباط پیدا کند، تعبدیات به معنای اخص را تشکیل می‌دهد. مانند این که نماز صبح دو رکعت است. در این صورت وظیفه علاوه بر ایمان تفصیلی به مقام اثبات، عمل به مدلول آن نیز می‌باشد.

روشن است که متشابهات مصداق هدایت تشریعی نیست. بنا بر این تنها تعبدیات در دایره هدایت تشریعی جای می‌گیرد. بر همین اساس، هدایت تشریعی ارتباط تنگاتنگی با تعبد پیدا می‌کند.

همان گونه که گذشت با فرض انتفاء هدایت تشریعی، خبری از تصدیقِ نسبت ثبوتی میان موضوع و محمول (مقام اثبات) نیست. بنا بر این فقاهت نسبت به مقام ثبوت منتفی است.

ببینیم پس از انتفاء تفقه از ناحیه شناخت مقام ثبوت، از ناحیه باور مقام ثبوت می‌توان به تفقه رسید یا خیر؟

اگر صرف باور مقام ثبوت، ولو باور اجمالی آن، برای صدق تفقه کافی باشد، این ایمان به شکل اجمالی در متشابهات هم وجود دارد، با این که عنوان فقه در متشابهات هرگز قابل صدق نیست. چرا که عنوان فقه در تناقض با عنوان متشابه است.

بنا بر این برای احراز تفقه باید سراغ باور تفصیلی نسبت به مقام ثبوت برویم.

اما باور تفصیلی به مقام ثبوت و محتوای کلام امام، در گرو درایت کلام امام است. پس با فقدان درایت، تفقه نیز منتفی است، هر چند الفاظ امام به دقت حفظ شود. چرا که صرف حفظ الفاظ، در موارد کلام متشابه نیز وجود دارد، با این که اصلا از تفقه خبری نیست. در غیر متشابهات نیز اگر فاقد درایت لازم باشیم، به متشابهات ملحق می‌گردد. تنها تفاوت آن این است که تشابه گاهی کاملا فراگیر است، یعنی هیچ تصوری از محتوای کلام وجود ندارد، مانند الم سوره بقره، گاهی تشابه در بخشی از کلام است.

نقطه مقابل کلام متشابه، کلام درایت شده است.

بنا بر این تنها راه احراز تفقه، درایت است.

شاهد این امر نیز مجموعه‌ای از روایات است.

در این مجموعه حمل روایت و تبلیغ آن به چند دسته تقسیم شده است. به این روایات توجه کنید:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: [قَالَ‏] رَسُولُ اللَّهِ- صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ-: نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ يَبْلُغْهُ، رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى غَيْرِ فَقِيهٍ، وَ رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ.

فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ وَ رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى غَيْرِ فَقِيهٍ ‏

فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَيْسَ بِفَقِيهٍ وَ رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ

نَصَرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا ثُمَّ بَلَّغَهَا غَيْرَهُ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَا فِقْهَ لَهُ وَ رُبَ‏ حَامِلِ‏ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَه‏

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِيثاً فَأَدَّاهُ كَمَا سَمِعَ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ.

در این دسته از روایات چند صورت بیان شده است. با تکمیل این صور، می‌یابیم که حمل روایت این گونه طبقه بندی می‌شود:

۱- حمل روایت توسط غیر فقیه، شامل:

1.1- حمل روایت توسط غیر فقیه به فقیه

1.2- حمل روایت توسط غیر فقیه به غیر فقیه

2- حمل روایت توسط فقیه، شامل:

2.1- حمل روایت توسط فقیه به غیر فقیه

2.2- حمل روایت توسط فقیه به فقیهی مانند خودش

2.3- حمل روایت توسط فقیه به افقه

طبقه بندی ارایه شده به خوبی نشان می‌دهد که حمل روایت، مساوی با فقه روایت نیست، بلکه باید درایت به مقام اثبات نیز ضمیمه آن شود تا فقه روایت صادق گردد.

بنا بر این فقاهت در هدایت تشریعی در گرو ایمان تفصیلی است و ایمان تفصیلی نیز در گرو درایت کامل روایت است. در نتیجه ایمان تفصیلی به توضیحی که داده شد مستلزم فقاهت است.

درایت روایت عبارت است از درک درست و کامل از مدلول کلام و حفظ معنای روایت (مقام اثبات).

بر همین اساس نیز تنها در شرایطی نقل به معنا مجاز شمرده شده که به معنا و مدلول حدیث رسیده باشیم. توجه کنید:

يَرْفَعُهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَصَبْتَ مَعْنَى حَدِيثِنَا فَأَعْرِبْ عَنْهُ بِمَا شِئْتَ.

قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَسْمَعُ الْحَدِيثَ مِنْكَ فَلَعَلِّي لَا أَرْوِيهِ مَا سَمِعْتُهُ فَقَالَ إِنْ أَصَبْتَ فِيهِ فَلَا بَأْسَ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ تَعَالَ وَ هَلُمَّ وَ اقْعُدْ وَ اجْلِسْ.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَسْمَعُ الْحَدِيثَ مِنْكَ فَأَزِيدُ وَ أَنْقُصُ قَالَ إِنْ كُنْتَ تُرِيدُ مَعَانِيَهُ فَلَا بَأْسَ.

عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّي أَسْمَعُ الْكَلَامَ مِنْكَ فَأُرِيدُ أَنْ أَرْوِيَهُ كَمَا سَمِعْتُهُ مِنْكَ فَلَا يَجِي‏ءُ ذَلِكَ قَالَ فَتَتَعَمَّدُ ذَلِكَ قُلْتُ لَا قَالَ تُرِيدُ الْمَعَانِيَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَلَا بَأْسَ.

طبق روایات یاد شده دو حفظ در روایت متصور است: ۱- حفظ الفاظ ۲- حفظ معانی

اگر حامل روایت، فقیه نیست در صورتی می‌تواند نقل روایت کند که در حفظ الفاظ هیچ کاستی نداشته باشد.

اما اگر حامل روایت فقیه است، نقل به معنا (که ملازم است با عدم حفظ الفاظ) در همان حد درایت و فقاهت مجاز است.

ناگفته پیداست که حفظ الفاظ و معانی، هر دو با هم، کمال است. اما جمود بیش اندازه بر حفظ الفاظ و غفلت از حفظ معانی، به شدت مورد نکوهش ائمه علیهم السلام قرار گرفته است. توجه کنید:

وَ قَالَ بَعْضُهُمْ‏ لَا بَأْسَ إِنْ نَقَصْتَ أَوْ زِدْتَ أَوْ قَدَّمْتَ أَوْ أَخَّرْتَ إِذَا أَصَبْتَ الْمَعْنَى وَ قَالَ هَؤُلَاءِ يَأْتُونَ الْحَدِيثَ مُسْتَوِياً كَمَا يَسْمَعُونَهُ وَ إِنَّا رُبَّمَا قَدَّمْنَا وَ أَخَّرْنَا وَ زِدْنَا وَ نَقَصْنَا فَقَالَ ذَلِكَ‏ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً إِذَا أَصَبْتُمُ الْمَعْنَى فَلَا بَأْسَ.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَيْكُمْ بِالدِّرَايَاتِ لَا بِالرِّوَايَاتِ.

قَالَ ع هِمَّةُ السُّفَهَاءِ الرِّوَايَةُ وَ هِمَّةُ الْعُلَمَاءِ الدِّرَايَةُ.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع رُوَاةُ الْكِتَابِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتُهُ قَلِيلٌ فَكَمْ مِنْ مُسْتَنْصِحٍ لِلْحَدِيثِ مُسْتَغِشٌّ لِلْكِتَابِ وَ الْعُلَمَاءُ تَحْزُنُهُمُ الدِّرَايَةُ وَ الْجُهَّالُ تَحْزُنُهُمُ الرِّوَايَةُ.

نتیجه این گردید که در هدایت تشریعی علاوه بر اصل باور نسبت به محتوای کلام امام، یعنی مقام ثبوت، باید درایت کافی نیز نسبت به مقام اثبات نیز ضمیمه گردد تا صدق تفقه احراز شود و الا به صرف تحمل روایت، حتی به شکل مستقیم از معصوم و باور آن، عنوان فقیه صادق نیست.

نکته بسیار مهمی که باقی مانده تبیین دقیق مرز فقاهت در هدایت تشریعی با فقاهت در هدایت تکوینی است.

حفظ هر روایتی سه مقام دارد:

مقام حفظ ۱: حفظ لفظ (نقل بی کم و کاست الفاظ امام)

همچنان که گذشت حفظ روایت در مقام لفظ، اولا هرگز مستلزم فقاهت نیست و ثانیا بر فقیه واجب نیست.

مقام حفظ ۲: حفظ دلالت (درک بی کم و کاست معنا و مدلول کلام امام در مقام اثبات)

روشن شد که حفظ روایت در مقام دلالت، مستلزم فقاهت در حوزه هدایت تشریعی است.

مقام حفظ ۳: حفظ محتوای ثبوتی (درک نسبت میان موضوع و محمول در مقام ثبوت)

توضیح دادیم که حفظ روایت در مقام محتوای خارجی آن، مستلزم فقاهت در حوزه هدایت تکوینی است.

نتیجه این گردید که هر چند هدایت تکوینی و تشریعی در تفقه مشترک هستند، اما متعلق تفقه در آنها کاملا متفاوت است. متعلق تفقه در هدایت تکوینی، مقام ثبوت و واقع روایت است و متعلق تفقه در هدایت تشریعی، مقام اثبات و درایت روایت است.

ناگفته پیداست که در موارد هدایت تکوینی، عمل شخص بر اساس علم خودش نسبت به واقع و ثبوت امر است. عمل به علم نیز عقلا و شرعا شایسته، بلکه بایسته است.

اما در هدایت تشریعی خبری از علم به مقام ثبوت (نسبت ثبوتی میان موضوع و محمول) وجود ندارد، بنا بر این از این منظر (تأکید می‌شود از این منظر) عمل به سخن و روایت امام معصوم، مصداق عمل به علم نخواهد بود.

بلکه عمل در چنین مواردی تنها تکیه بر عصمت امام علیه السلام دارد. حاصل عصمت امام نیز علم به تطابق سخن معصوم با واقع است، نه علم به نسبت ثبوتی میان موضوع و محمول قضیه.

به سخن دیگر در فرض تعبد، با این که علمی نسبت به مقام ثبوت وجود ندارد، با اعتماد و تکیه کردن بر عصمت گوینده، به مطابقت واقع با کلام معصوم، اعتقاد پیدا می‌شود. اعتقاد نیز همان باور و ایمان است.

از عمل بر اساس اعتماد به سخن دیگری، با عنوان «تقلید» یاد شده است.

بدیهی است که اگر اعتماد به جا باشد، تقلید از منظر عقل، حق و خردورزانه است و از منظر شرع نیز واجب است و در غیر این صورت تقلید غیر عقلایی، باطل و حرام است.

عمل بر اساس اعتماد به معصوم، خردورزانه‌ترین تقلید است. عمل بر اساس اعتماد نابجا نیز کاملا غیر عقلایی است.

به روایاتی در زمینه کاربرد تقلید حق و باطل توجه نمایید:

أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ بَيَّنْتُ لَكُمْ مَفْزَعَكُمْ بَعْدِي وَ إِمَامَكُمْ بَعْدِي وَ وَلِيَّكُمْ وَ هَادِيَكُمْ وَ هُوَ أَخِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ هُوَ فِيكُمْ بِمَنْزِلَتِي فِيكُمْ فَقَلِّدُوهُ‏ دِينَكُمْ وَ أَطِيعُوهُ فِي جَمِيعِ أُمُورِكُمْ

وَ لَعَمْرِي لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِينَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ ص سَلَّمُوا لَنَا وَ اتَّبَعُونَا وَ قَلَّدُونَا أُمُورَهُمْ- لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِم‏

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدَةَ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ ع يَا مُحَمَّدُ أَنْتُمْ أَشَدُّ تَقْلِيداً أَمِ الْمُرْجِئَةُ قَالَ قُلْتُ قَلَّدْنَا وَ قَلَّدُوا فَقَالَ لَمْ أَسْأَلْكَ عَنْ هَذَا فَلَمْ يَكُنْ عِنْدِي جَوَابٌ أَكْثَرُ مِنَ الْجَوَابِ الْأَوَّلِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّ الْمُرْجِئَةَ نَصَبَتْ رَجُلًا لَمْ تَفْرِضْ طَاعَتَهُ وَ قَلَّدُوهُ‏ وَ أَنْتُمْ نَصَبْتُمْ رَجُلًا وَ فَرَضْتُمْ طَاعَتَهُ ثُمَّ لَمْ تُقَلِّدُوهُ فَهُمْ أَشَدُّ مِنْكُمْ تَقْلِيداً.[1]

نتیجه این گردید که اگر چه هدایت تشریعی ترکیب شده است از: ۱- هدایت تکوینی به عصمت امام و ۲- باور محتوای کلام امام بدون شناخت تعقلی آن، اما با ضمیمه شدن ۳- حفظ معنا و مدلول کلام امام است که فرد شایسته‌ی عنوان فقه نسبت به مدلول کلام امام و مقام اثبات می‌گردد.

اما در همین حال در هدایت تشریعی، دست راوی نسبت به مقام ثبوتِ حکم، خالی از معرفت است. از این منظر اطلاق تقلید می‌گردد. لکن این تقلید بر اساس اعتماد ناشی از عصمت امام است و از قوت بالایی برخوردار است.

ریشه جواز عمل به روایت و تقلید از امام هم چیزی جز درایت روایت امام نیست.

روشن است که در صورت فقدان درایت لازم، تنها حمل روایت از امام معصوم جایز است، آن هم به شرط حفظ کامل مقام لفظ.

اما در صورت فقدان درایت، حمل روایت حتی به شکل مستقیم از امام معصوم، هرگز مجوز عمل به آن روایت نیست. زیرا موضوع عمل و تقلید از امام، مدلول روایت است نه الفاظ آن. اگر مدلول روایت به خوبی درایت نگردد، راوی روایت مصداق «رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَيْسَ بِفَقِيهٍ» است و عمل به این روایت (حتی با حفظ کامل لفظ روایت) مصداق عمل به غیر علم است.

این مرز مهمی است که میان راوی و فقیه وجود دارد که متأسفانه مورد غفلت کامل قرار گرفته است.

تمام آن چه گذشت در نقل مستقیم روایت از معصوم بود. اما حکم روایت در صورت نقل با واسطه معصوم، در ادامه نوشتار روشن خواهد شد.

مباحثی که تقدیم شد نشان داد که تفقه نافرین در هدایت تکوینی و هدایت تشریعی یکسان نیست. این تفاوت اثرات عمیقی دارد که در ادامه مباحث با آن آشنا می‌شویم.

گفتیم اگر هویت طلبگی آن چنان که باید و شاید شناخته شود، خواهیم دید طلبگی چیزی جز همان لبیک به آیه نفْر نیست.

شؤون طلبگی متعدد و بسیار متنوع است. اما آن چه در این نوشتار مورد نظر است، شناخت بیشتر اقداماتی است که ممکن است نافرین پس از بازگشت انجام دهند.

از این رو اقداماتی که ثبوتا ممکن است از نافرین سر زند گردآوری می‌نماییم تا با شؤون طلبگی بیشتر آشنا شویم.

فهرست اقدامات نافرین یا همان شؤون طلبگی، البته همراه با حذر متناسب قاعدین، عبارت است از:

انذار بر اساس تفقه در حوزه هدایت تکوینی و حذر قاعدین از هدایت تکوینی نافرین

انذار بر اساس تفقه در حوزه هدایت تشریعی و حذر قاعدین از هدایت تشریعی نافرین با طریق قطعی

انذار بر اساس تفقه در حوزه هدایت تشریعی و حذر قاعدین از هدایت تشریعی نافرین با طریق غیر قطعی

انذار بر اساس افتاء و حذر قاعدین از افتاء نافرین

به دلیل ارتباط تنگاتنگ این مباحث با لبیک قاعدین، توضیح این مباحث را به آینده واگذار می‌کنیم.

به تصریح آیه نفْر و روایات مربوط به آن، نفْر برای تفقه، همگانی و فراگیر نیست.[1] به سخن دیگر نفْر برای تفقه، واجب عینی نیست، بلکه واجب کفایی است.

آن چه شایسته درنگ بیشتر است این است که آیا عدم وجوب عینی نفْر، به حسب حکم اولیه آن است یا مناط ثانوی و عرضی دارد؟

عنوان ثانوی که در این مورد قابل تصور است، اختلال نظام است. چرا که نفْر عمومی برای تفقه از تمامی سرزمینها، مستلزم اختلال نظام گسترده‌ای می‌شود.

اما نکته مهمی در اینجا وجود دارد.

پیش از این چنین گذشت:

فَإِنَّ إِمَاماً هَلَک وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لَا یعْلَمُ مَنْ وَصِیهُ لَمْ یسَعْهُ ذَلِک قَالَ لَا یسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَک وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (اگر امامی بمیرد و مردی به خراسان باشد نمی‌داند وصیه امام قبلی کیست آیا در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست؟ حضرت فرمود در سعه و آزادی نسبت به معرفت امام نیست. به راستی امام هنگامی بمیرد و خبرش به مردم برسد، حجت وصی امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و گردن گیر می‌گردد و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

بر اساس این روایت مردم سرزمین امام علیه السلام به دو دسته متفاوت تقسیم شده‌اند:

گروه ۱: وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ (حجت وصی امام بعدی بر گردن کسی که با او در دیار هست واقع شده و گردن گیر می‌گردد)

گروه ۲: وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ (و همچنین حق کوچ کردن بر کسی که در دیار امام نیست ثابت می‌گردد.)

روشن است که «حق نفْر» بر ساکنان مدینه  نیست. زیرا موضوعی برای کوچ کردن و هجرت اهل مدینه وجود ندارد.

بر کسانی که خارج از مدینه زندگی می‌کنند، حق نفْر است. به دلیل این که بدون کوچ و هجرت، امکان جستجو از امام بعدی وجود ندارد.

اما با توجه به طریقیت نفْر، پس از نفْر، دو گروه اشتراک پیدا می‌کنند و آن قطعی شدن حجت است.

قطعی شدن حجت بر ساکنین مدینه، از همان ابتداست و بر ساکنان خارج از مدینه، پس از نفْر است.

پس از قطعی شدن حجت، هر دو گروه باید به جستجوی امام بعدی پرداخته و در این باره فقیه شوند.

پس تفاوت این دو دسته، تنها در «حق نفْر» است که منحصر است به ساکنان خارج از مدینه.

اما وقوع حجت و لزوم جستجو از امام زمان، تا رسیدن به حجت تفصیلی و به دست آوردن فقاهت، میان دو دسته مشترک است.

ساکنان خارج از مدینه به دلیل وجوب نفْر یک طائفه، بخشی از آنها به دو گروه نافرین و قاعدین تقسیم می‌شوند.

اما تقسیم ساکنان مدینه به دو گروه، هیچ توجیهی ندارد.

از این رو می‌توان نتیجه گرفت که تمامی ساکنان مدینه به حکم نافرین هستند و باید درباره موضوع امامت متفقه گردند.

در نتیجه ساکنان مدینه تنها به دو دسته تقسیم می‌شوند: متفقه و اعرابی حکمی.

روشن شد که تمامی ساکنان مدینه به حکم نافرین هستند و باید درباره موضوع امامت متفقه گردند. در نتیجه وجوب تفقه بر آنان عینی است نه کفایی.

در نتیجه می‌توان گفت وجوب تفقه به مناط اولی آن، وجوب عینی است نه کفایی. اما هر جا اختلال نظامی پیش آید، این حکم عینی اولی، تبدیل به حکم کفایی اما ثانوی می‌گردد.

آن چه گذشت تنها با در نظر گرفتن آیه نفْر است. پس از تثبیت مفاد آیه نفْر نوبت به این می‌رسد که با توجه به سایر ادله چه باید گفت. به سخنی دیگر در این مرحله، بحث از مقتضی آیه نفر است و نه موانع آن و جمع آن با سایر ادله.

در ادامه وجوب عینی تفقه، یک پرسش بسیار مهم و کاربردی مطرح می‌گردد و آن این که حکم مقصرین و قاصرین در تفقه چیست؟

انشاء الله در مجال مناسب به این پرسش پاسخ می‌دهیم.

روشن شد نفْر حکمی است حکیمانه و ضرورتی است عقلانی که فراگیری آن هیچ استثنایی برنمی‌دارد، با صلابت و جدیت تمام و ترک آن عصیانی است همگانی.[1]

اگر به گذشته زمان برگردیم و امکانات محدود دورانهای گذشته را در نظر بگیریم، دشواری فوق العاده نفْر بیشتر روشن می‌گردد، به ویژه برای مسلمانانی که در دورترین فاصله با شهر امام زندگی می‌کردند.

در اینجا پرسشی قابل طرح است و آن این که گذران زندگی خود نافرین و عیالات آنان در زمان نفْر بر عهده کیست؟

به لحاظ جنبه‌های متفاوت نفر، منابع متعددی برای تأمین هزینه‌های نافرین متصور است.

سفر فقاهت به دو کلید واژه مهم گره خورده است: هجرت و نفْر.

هجرت، کوچی بی‌بازگشت است، ترک همیشگی سرزمینی و اقامت همیشگی در سرزمینی دیگر. همین بی‌بازگشتی است که هجرت را از دیگر سفرها جدا می‌کند، همین بی‌بازگشتی است که آن را با ییلاق و قشلاق متفاوت می‌کند و….

اما نفْر، کوچی است همچون جهاد، که پس از پایان ضرورت جهاد، بازگشتی مسلم در کار هست.

این تضاد میان هجرت و نفْر وجود دارد.

اجتماع این دو واژه کلیدی در سفر فقاهت، نکته‌ای بسیار جالب دارد.

سفر فقاهت از منظر خود فرد، کوچی بی‌بازگشت است، کوچ از نادانی و ترک دیار جهالت، و سپس اقامت در سرزمین دانایی و فقاهت. اصلا بازگشت از دانایی به نادانی نارواست، تا چه رسد به این که بررسی کنیم حکم آن چیست.

بر همین اساس تعرب بعد الهجرة، نه تنها گناهی کبیره است، بلکه انتخابی است که از منظر حکمت ناشدنی و در تضاد با حکمت و عقلانیت و انسانیت است.

واژه «هجرت»، آینه این ویژگی «سفر فقاهت» است!

اما همین کوچ، با در نظر گرفتن دیگران شکلی متفاوت پیدا می‌کند.

درست است که سفر فقاهت، سفر از سرزمین مردگان به زندگان است و از این منظر بازگشت به آن محال است.

اما این زنده شدن، زنده شدنی خودخواهانه نیست، زنده شدنی است که همه ابعاد انسانیت را بارور می‌سازد.

زنده شدنی است که دریا دلی می‌آورد.

زنده شدنی است که چشم آدمی را از زاویه تنگ منیّت و خودخواهی و خودبینی رها می‌سازد و افقی بی‌کران در مقابل او می‌گشاید، افقی که در آن خود را یکی از همگان می‌بیند.

لذا فقیه، بیدار دلی است که سینه‌اش برای نجات همگان می‌تپد، هم حفظ حیات زندگان و هم زنده کردن مردگان.

فقیه مشعلی است که خود می‌درخشد و گرما بخش دل مردگان است.

این دریا دلی فقیه، اقتضا می‌کند که مردگان سرزمین نادانی را از یاد نبرد، این بیدار دلی اقتضا می‌کند که در مقابل ساکنان دیار جهالت، احساس مسئولیت نماید و…

از همین روست که پس از توشه برداری در سرمنزل فقاهت، به بازگشت می‌اندیشد.

البته نه بازگشت به نادانی که هرگز شدنی نیست.

بازگشت برای زنده ساختن دیگر مردگان، بازگشت برای ساختن دیگران با سوختن خود ، بازگشت برای جان بخشیدن با جان دادن، بازگشت برای…

واژه «نفْر»، آینه این ویژگی «سفر فقاهت» است!

و چه دشوار است ترک همیشگی جهل و اقامت در سرزمین فقاهت، در عین بازگشت به میان مردگان برای دمیدن روح دانایی به آنان!!!

و چه تلخ است آمیختن کوچی بی‌بازگشت به بازگشتهای فداکارانه!!!

و چه…!!!

و چه مشکل است شناخت مسافر سرزمین فقاهت و عیسای دل‌مردگان!!!

با اندک درنگی بر آیه نفْر، تردیدی در تقسیم جامعه به سه طبقه نافرین، قاعدین و اعرابی باقی نمی‌ماند.

همچنین به تصریح آیه نفْر، نفْر به فقاهت گره خورده است.

این دو مطلب پیش از این به خوبی آشکار شد و حرف و حدیثی در آن باقی نماند.

در ادامه گفتیم که هویت طلبگی، آینه تمام نمای نافرین است. در این راستا نیز توضیحاتی گذشت.

در اینجا پرسشی اساسی طرح می‌شود که آیا نافرین صدر اسلام بر طلبگی کنونی قابل انطباق است؟ چگونه می‌توان طلبگی کنونی را بر نافرین صدر اسلام تطبیق داد؟!

پیش از پاسخ به این پرسش مهم بایسته است یک قانون بسیار بسیار مهم را گوشزد نماییم و سپس سراغ پاسخ آن برویم.

برای تجزیه و تحلیل بهتر قاعدین، پیش از هر چیزی باید دید نافرین پس از بازگشت نافرین چه کاری برای قاعدین انجام می‌دهند.

کار نافرین برای قاعدین همان «انذار» است.

برای شناخت بهتر انذار، یک قدم به عقب رفته و در آغاز نگاهی اجمالی به تمام مسیری که نافرین سر کرده‌اند، می‌افکنیم.

یکی از راه‌های آشنایی با قاعدین تجزیه و تحلیل «حذر» است.

حذر، کار قاعدین است.

در آغاز با کاربردهای حذر در قرآن آشنا می‌شویم.

صور ممکن در انذار نافرین و حذر قاعدین را بیان کردیم.

مسئله اصلی ظهور خود آیه نفر است. باید دید آیا آیه نفر در مقام بیان جزئیات انذار و حذر هست تا ما از ظهور آن استفاده کنیم، یا اصلا آیه نفر در مقام بیان جزئیات حکم نیست؟

اگر آیه در مقام بیان جزئیات انذار و حذر نباشد، باید سراغ سایر ادله مربوطه رفت.

برای احراز بیان آیه نفر درباره ویژگی‌های انذار و حذر چند راه وجود دارد که در ادامه خواهید دید.

با مباحث مهم هدایت تکوینی و هدایت تشریعی آشنا شدیم. رابطه فقاهت با این دو را نیز شناختیم.

پس از آن شناختیم که زیربنای تقلید، هدایت تشریعی است و دانستیم ممکن است تقلید از منظر عقل، خردوزرانه و از منظر شرع، واجب باشد و ممکن است که تقلید غیر عقلایی و باطل و حرام باشد.

تقلید حق و خردورزانه، دو شاخه اصلی دارد که تفکیک آنها بسیار مهم است: تقلید از معصوم و تقلید از غیر معصوم.

با آشنایی با این دو شاخه، خواه ناخواه تقلید باطل نیز شناخته می‌شود.

در ادامه با این مباحث آشنا می‌شویم.