جهان، آغاز و آغازگری دارد که خدا نامیده می‌شود.

خدا چیست؟

و کیست؟

و خرد درباره او چه می‌گوید؟

چرا باید او را پرستش کرد؟

او در آینه خرد تجلی می‌کند و من او را دوست دارم!

اما چگونه؟

اگر خدا دیدنی بود که خدا نبود، خودش پدیده‌ای بود که نیاز به پدید آورنده داشت.

دیدن خدا، به دیدن آثار اوست، به دیدن جهان است و شگفتی‌های جهان.

اگر بینش واقعی به جهان داشته باشیم، مسلم خدا را در ذره‌ذره جهان و در لحظه‌لحظه زمان خواهیم دید.

همه اجزاء جهان، آیت و نشانه و علامت اوست. پس مشکل از آینه بودن جهان نیست.

مشکل از بینش ما نسبت به جهان است.

برای دیدن خدا، کافی است جهان‌بینی خود را اصلاح کنیم تا او را در همه جا و در همه زمان‌ها ببینیم.

«جهان‌بینی» مرکب از دو واژه «جهان» و «بینش» است.

مقصود از «بینش»، دید با چشم سر نیست، بلکه دید ادراکی است، یعنی چیزی مورد شناخت ما قرار گیرد.

واژه مرکب جهان‌بینی، به معنی شناخت جهان است، یعنی متعلق بینش و درک و شناخت ما، جهان است.

از آن جایی که جهان تقسیم بندی‌هایی دارد، به تبع آن جهان‌بینی نیز قابل طبقه بندی است.

مهم‌ترین طبقه بندی جهان، جهان مادی و غیر مادی است بر همین اساس نیز جهان‌بینی تقسیم می‌شود به جهان‌بینی مادی و جهان‌بینی غیر مادی.

حد مرز جهان مادی و تعریف آن، مورد حرف و حدیث فراوان است.

فعلا از ورود به این بحث خودداری کرده و تنها به یکی از تعاریف جهان مادی بسنده می‌کنیم و آن، هر چیزی که قابل درک با حواس پنجگانه باشد.[1]

البته در آینده روشن خواهد شد که چه اندازه این ضابطه ناقص و غیر علمی است.

پس از تعریف جهان‌بینی مادی روشن خواهد که آیا حاصل کلی جهان‌بینی مادی با جهان‌بینی غیر مادی (اعم از جهان‌بینی دینی و جهان‌بینی غیر دینی) یکسان خواهد بود، یا این که با دو برداشت از جهان‌بینی مادی و جهان‌بینی غیر مادی سر و کار داریم؟

درک جهان و از جمله جهان مادی، به گونه متصور است: درک کل جهان و درک اجزاء جهان.

درک کل جهان، مستقیما و بدون درک اجزاء آن ناممکن است.

لذا گام نخست در جهان‌بینی مادی، شناخت جزئیات و اجزاء و بخش‌های آن است.

در گام دوم با کنار هم قرار گرفتن شناخت جزئیات، و کلیت یافتن شناختهای جزئی و موردی، به قوانین کلی می‌رسیم.

در گام‌های بعدی قوانین کلی، کلیت بیشتری پیدا می‌کند و این سیر ادامه می‌یابد و در نهایت قوانین مادر در جهان مادی شناخته می‌شوند.

طبق آن چه گفته شد جهان‌بینی از سیر صعود شناخت جزئیات به کلیات حاصل می‌آید. یعنی با صعود از جزئیات شناخته شده، به قوانین مادر می‌رسیم.

اما احیانا ممکن است از سیر نزول شناخت کلیات به شناخت جزئیات برسیم.

توضیح این که اگر:

۱- واقعا قوانین مادر (یا قوانین میانی)، مورد شناخت قرار گیرند (نه این که مورد حدس، که نوعی ادعاست، و یا باور قرار گیرند)

۲- تثبیت یابند (یعنی کلیه تردیدهای آن برطرف گردد و به سخن دیگر مورد شناخت قرار گیرند)

۳- آن گاه قوانین جزئی تازه شناخته شده، با قوانین مادر مقایسه می‌گردد،

۴- پس از مقایسه چند حالت متصور است:

۴.1- تعارض شناختهای جدید با قوانین مادر.

در این صورت، به دلیل این که پذیرش همزمان قوانین مادر و یافته‌های جدید ممکن نیست، پس باید از یکی از این دو دست برداشت. طبق فرض که قوانین مادر مورد شناخت کامل قرار گرفته است، پس تخطئه آن ممکن نیست، در نتیجه، یافته جدید، مورد کنکاش بیشتری قرار می‌گیرد. این فرایند همچنان تکرار می‌شود تا این که آسیب شناسی کامل گردد و تعارض منتفی گردد.

4.2- در صورت عدم تعارض شناختهای جدید با محکمات و مسلمات پیشین (قوانین مادری که مورد شناخت کامل قرار گرفته است)، یافته‌های جدید به عنوان یک نظریه عملی پذیرفته می‌شود تا با ادامه تحقیقات، مورد شناخت کامل‌تری قرار گیرد و در نهایت از اعتبار قوانین مادر برخوردار گردد.

از این فرایند با تعبیر سیر نزول شناخت کلیات به شناخت جزئیات یاد می‌نماییم.

در این فرایند، از شناخت قوانین مادر، تکلیف شناخت جزئیات را معین می‌کنیم.

آن چه گفته شد روشن ساخت که جهان‌بینی در درجه نخست از مسیر صعود شناخت و دانش عبور می‌کند. پس از موفقیت در سیر صعود، نوبت به سیر نزول شناخت می‌رسد.

در نتیجه جهان‌بینی، حاصل سیر صعود شناخت جزئیات به سوی قوانین مادر است.

(اصراری به این دو تعبیر نیست لذا اگر تعبیر گویاتری از سیر صعود و نزول دانش پیدا شد همان را برمی‌گزینیم.)

روشن شد که اساس جهان‌بینی مادی، سیر صعودی شناخت است.

مسلم هر چه جهان‌بینی ما از حدس و گمان و ادعا دورتر باشد، به جهان‌بینی واقعی‌تری می‌رسیم.

و البته هر چه سیر صعود شناخت، دامنه بیشتری پیدا کند، به جهان‌بینی کامل‌تری می‌رسیم.

و صد البته هر چه تناقض میان اجزاء جهان‌بینی (اعم از سیر صعود و نزول) کمتر باشد، به جهان‌بینی منسجم‌تری می‌رسیم.

و هزار البته هر چه سیر صعود و نزول ما از شناختهای ثابت تشکیل شود به جهان‌بینی پایدارتری می‌رسیم.

نقطه مقابل امتیازات یاد شده برای جهان‌بینی، عبارت است از: جهان‌بینی بر اساس ادعا و حدس و باور، جهان‌بینی ناقص، جهان‌بینی متشتت و جهان‌بینی متزلزل.

از آن جایی که در ارایه جهان‌بینی‌ها، هیاهوهای فراوانی صورت پذیرفته است، لذا شایسته است در ارزش گذاری آنها، معیارهای یاد شده را، با وسواس کامل تطبیق دهیم.

آیا شما علاوه بر ملاکهای بیان شده ملاک دیگری در ارزش گذاری جهان‌بینی سراغ دارید؟

انسان پیوسته در مقابل اموری شناخته شده و اموری ناشناخته قرار دارد. این امری است که هیچ گونه قابل تردید نیست، مگر این که سوفسطایی باشیم در این صورت نیاز به درمان داریم تا سخن علمی. درمان چنین بیماری هم آسان است و آن یک سیلی جانانه است، تا درد تلخ سیلی، چنین بیماری را از توهم عمیق خود ساخته‌اش رها سازد.

در هر صورت این تقسیم، یعنی امور شناخته شده و امور ناشناخته، کلیدی است که دو بحث بسیار بنیادین را می‌گشاید.

امور شناخته شده از «من هستم» و «من می‌اندیشم» آغاز و به محیط اطراف توسعه و همچنان به سوی کرانه‌های جهان پیش می‌رود.

امور شناخته شده، کلید دستگاه شناخت است که اصلا شناخت چیست؟ و معلول چه چیزی است؟ و…؟

اما امور ناشناخته، مبدأ حرکت انسان به سوی شناخت آنها می‌گردد.

انسان با فعالیتهای ساده و بسیط، به سوی شناختن ناشناخته‌های حرکت می‌کند. فعالیتهای یاد شده به تدریج گسترش یافته و پیچیده‌تر می‌گردند تا ناشناخته‌های بیشتری را شناخته سازند.

مبدأ این حرکت، کنجکاوی و منتهای آن علم و دانش (و به تعبیر دقیق‌تر کشف معلومات) است.

مسیری که انسان از هنگام تولدِ کنجکاوی، تا رسیدن به دانش طی می‌کند، تحقیق نام دارد.

با درنگی شایسته در امور یاد شده، بنیادهای «شخصیت شناختی» انسان شناخته می‌گردد.

تا این جا چند امر بنیادین مطرح شد: ۱- شناخت چیست؟ ۲- تحقیق چیست؟ ۳- کنجکاوی چیست؟ ۴- دانش چیست؟

از حرکت به سوی شناخت ناشناخته‌ها، با تعبیر تحقیق یاد می‌شود.

حقیقت تحقیق همان پژوهش، جستار و جستجو، کاوش و کندوکاو، تتبع و پی‌جویی است.

پایان و حاصل عملیات تحقیقاتی موفق نیز شناخت و دانش است.

اما مبد‌أ این حرکت چیست؟

مسلما تا پرسش متولد نشود، حرکت به سوی پاسخ آن (یا همان تحقیق) موضوع و مورد پیدا نمی‌کند.

نطفه پرسش، کنجکاوی انسان است.

به سخن دیگر تا انسان کنجکاو نباشد، پرسا و پرسشگر نخواهد نشد و تا انسان پرسا نگردد کاوشگر و محقق نخواهد شد.

پس تمام پیشرفتهای دانش، یک ریشه دارد و آن کنجکاوی است. کنجکاوی به پرسشگری می‌رسد و پرسشگری به کاوشگری، و کندوکاو موفق نیز به دانش و کشف ناشناخته‌ها.

سراغ کنجکاوی می‌رویم. کنجکاوی چیست؟

در هر لحظه ملیاردها پدیده اتفاق می‌افتد.

در میدان پدیده‌ها، هیچ اثری از کنجکاوی اشیاء بی‌جان و گیاهان نسبت به پدیده‌ها مشاهده نمی‌شود.

البته در برخی از حیوانات، کنجکاوی بسیار اندک و بسته‌ای دیده می‌شود، اما این کنجکاوی آن چنان بسته است که هرگز توسعه نمی‌یابد.

در این میدان تنها انسان است که با مشاهده پدیده‌ها کنجکاو می‌شود.

اگر کنجکاوی انسان را زیر ذره‌بین خرد بگذاریم، روشن می‌شود که حقیقت کنجکاوی این است که هر پدیده‌ای نیازمند عامل و سبب و علت است.

درک و شناخت این نیازمندی است که این پرسش را برمی‌انگیزاند که عامل این پدیده کدام است؟

این پرسش، انسان را به کندوکاو وامی‌دارد.

کندوکاو همان حفاری در میان داشته‌هاست. انسان با حفاری در میان داشته‌هایش، تلاش می‌کند عامل ناشناخته پدیده مشهود را بیابد.

عصاره تمام آن چه گذشت این است که:

جهان‌بینی، حاصل شناخت است.

شناختِ ناشناخته‌ها، حاصل کندوکاو است.

کندوکاو، حاصل کنجکاوی است.

روح کنجکاوی، «نیاز هر پدیده‌ای به عامل» است.

به سخن دیگر این رابطه منطقی، پیش از گشودن هر راهی برای شناخت جهان قرار دارد.

به سخن دیگر اگر این سیر منطقی نباشد اصلا علم کلید نمی‌خورد.

به سخن دیگر «نیاز هر پدیده‌ای به عامل» شاه کلید ورود به تمام راه‌ها است.

به سخن دیگر گزاره نیاز پدیده به عامل (و به تعبیر دقیق این شناخت عقلانی این مطلب) تازه ما را به حرکت وادار می‌کند که به سوی تحقیق برویم.

به سخن دیگر حیات عقلانی بشر دو حوزه دارد یکی بدیهیات (که خود شامل چند شاخه است) و دیگری استدلالیات.

شناخت یاد شده، سرمایه اولیه ما از حوزه بدیهیات است که فعالیت در حوزه استدلالیات را کلید می‌زند و حیات عقلانی بشر در حوزه استدلالیات را آغاز می‌کند.

ضمیمه شدن شناخت بدیهی «نیاز هر پدیده‌ای به عامل» به مشاهدات است که ستاره شناس را به پای تلسکوپ می‌نشاند زیست شناس را به پای میکروسکوپ و فیزیکدان را در آزمایشگاه و فیلسوف را در جهان اندیشه مهمان می‌کند.

پس نتیجه واقعی کنجکاوی یک قضیه عقلی یا گزاره علمی است و آن این که:

«هیچ پدیده‌ای بدون عامل نیست».

یعنی خرد ما می‌یابد و می‌شناسد که تمامی پدیده‌های نیازمند علت و سبب و عاملی است که بر ما پوشیده است.

با این شناخت، حرکت به سوی کشف آن عاملِ پوشیده‌ی پدیده، رقم می‌خورد و دستگاه تحقیق و کندوکاو گشوده می‌شود و بشر پا به جهان دانش می‌گذارد.

اگر گزاره علمی یاد شده نبود، هرگز پنجره دانش در برابر انسان گشوده نمی‌شد.

بنا بر این گزاره یاد شده (به تعبیر دقیق‌تر شناخت عقلانی یاد شده که با این گزاره بیان می‌شود) مبدأ تمامی حرکتها و تمامی راه‌های شناخت و جهان‌بینی است.

یعنی چه از راه حواس پنجگانه و چه از راه دیگری وارد جهان‌بینی شویم، سرآغاز همه راه‌ها، کنجکاوی است.

روح کنجکاوی هم «نیاز هر پدیده‌ای به عامل» است.

آن چه مهم است این که بدانیم آیا شناخت، نسبت به گزاره‌ی «هیچ پدیده‌ای بدون عامل نیست»، شناخت کامل است؟ یا شناخت ناقص؟

به سخن دیگر آیا درستی این قضیه در همه زمانها و مکانها و افراد ثابت و تغییر ناپذیر است؟

یا این که ممکن است پیشرفت علم و دانش به جایی برسد که بگوید در زمانی و یا مکانی، امکان دارد که پدیده‌ای تحقق یابد بدون این که عاملی نداشته باشد؟

به سخن دیگر آیا درستی قضیه یاد شده مطلق است یا نسبی است؟

به این جمله (قضیه) توجه کنید:

در هر زمانی و در هر مکانی و هر پدیده‌ای نیازمند سبب است.

اجزاء این گزاره عبارتند از:

نهاد: پدیده

گزاره: نیازمندی به سبب

قیود: ۱- تمام زمان‌ها، ۲- تمام مکان‌ها، ۳- تمام انواع و ۴-…

پدیده چیست؟

انواع پدیده کدام است؟

جایگاه پدیده کجاست؟

سبب چیست؟

نیازمندی به سبب چیست؟