ابن ابی العوجاء مصداق ملحد بی منطق است. شاهد بر این امر، چند برخورد او با امام صادق علیه السلام است.

مقصود از روایت زیر، شناخت روش و منش ابن ابی العوجاء است و نه ریز شدن بر استدلالهای مطرح شده.

لطفا برای سرعت در نتیجه، یعنی شناخت شخصیت ابن ابی العوجاء و چگونگی برخورد امام با او، تنها روی قسمتهای پر رنگ تمرکز کنید.

ابو منصور طبیب نقل کرد که مردی از یارانم گفت من و ابن ابی العوجاء و عبدالله بن مقفع در مسجد الحرام نشسته بودیم. ابن مقفع اشاره به محل طواف کرد و گفت این خلق را که می‌بینید، هیچ یک از اینها را شایسته اسم انسانیت نمی‌دانم به جز این پیرمرد نشسته (یا این بزرگ مرد)، یعنی ابوعبدالله جعفر بن محمد. اما بقیه مردم اراذل و چهارپایان هستند.

ابن ابی العوجاء: چگونه اسم انسان را بر این پیرمرد، سوای دیگران، لازم می‌دانی؟

ابن مقفع: به دلیل این که من نزد او چیزی دیده‌ام که نزد دیگران ندیده‌ام.

ابن ابی العوجاء: باید آن چه درباره او گفتی بیازمایم.

ابن مقفع: چنین مکن به راستی که من می‌ترسم آن چه در دست توست باطل کند.

ابن ابی العوجاء: این نظر (واقعی) تو نیست، لکن می‌ترسی که نظرت، در این که او را در چنین جایگاهی که تعریف قرار دادی، سست (و بی اعتبار) گردد.

ابن مقفع: اما حالا که چنین گمان بدی در مورد من داری، پس بلند شو و به سوی او برو و لکن تا جایی که می‌توانی از لغزیدن بپرهیز و اختیارت را به او نسپار (با او کوچکترین مدارا و همراهی مکن) که تو را در بند خواهد کشید (و محکوم خواهد ساخت. پس از این امتحان) او را به هر نامی که می‌خواهی، چه به سود خودت و چه به زیان خودت، بنام.

ابن ابی العوجاء بلند شد (و رفت) و من و ابن مقفع (به انتظار او) نشستیم.

هنگامی او به سوی ما بازگشت به ابن مقفع گفت: وای بر تو ای ابن مقفع، این شخص بشر نیست، اگر در این دنیا روحانیِّ باشد که هر زمانی بخواهد آشکار شود مجسم گردد و هر زمانی بخواهد پنهان شود روح گردد، آن همین شخص است.

ابن مقفع: چطور چنین است؟

ابن ابی العوجاء: نزد او نشستم هنگامی که (همه رفتند و) نزد او جز من کسی نماند، آغاز به سخن کرد و گفت: اگر امر، همان است که اینها یعنی اهل طواف می‌گویند و چنین هم هست، واقعا که اینها (از آتش دوزخ) سلامت یافتند و شما هلاک شدید، و اگر امر، همان است که شما می‌گویید، و واقعا چنین نیست، شما و آنان مساوی شدید.

ابن ابی العوجاء: خدا تو را رحمت کند ما چه می‌گوییم و آنها چه می‌گویند؟ سخن من و سخنان آنها جز یک مطلب نیست.

امام: چگونه سخن تو و سخنان آنان یکی است، در حالی آنها می‌گویند که رستاخیز و پاداش و کیفر برای آنهاست و اعتقاد دارند که به این که در آسمان خدایی است و آسمان آباد است و شما می‌پندارید که آسمان ویران است در آن کسی نیست؟!

ابن ابی العوجاء: من فرصت را مغتنم شمردم و به او گفتم: اگر امر همچنان است که آنها می‌گویند، چه چیز او (یعنی خدا) را باز داشت از این که برای خلقش آشکار شود و آنها را به عبادت خودش بخواند، تا این که دو نفر از مردمان با هم (درباره وجود او) اختلاف نکنند؟ و چرا او از مردم پنهان است و (به جای خودش) پیامبران را به سوی مردم فرستاده است؟ اگر خودش بدون واسطه این کار را می‌کرد، (زودتر به نتیجه می‌رسید و) به ایمان به او نزدیک‌تر بود؟

امام: وای بر تو! چگونه از تو پوشیده است کسی که توانایی‌اش را در خودت نشان داده؟! پیدایشت بعد از این که نبودی، و بزرگ شدنت بعد از کوچکی‌ات، و توانایی‌ات بعد از ناتوانی‌ات، و ناتوانی‌ات بعد از توانایی‌ات، و بیماری‌ات بعد از سلامتی‌ات، و سلامتی‌ات بعد از بیماری‌ات، و خشنودی‌ات بعد از ناراحتی‌ات، و ناراحتی‌ات بعد از خشنودی‌ات، و غمگینی‌ات بعد خوشحالی‌ات، و خوشحالی‌ات بعد از غمگینی‌ات، و دوستی‌ات بعد از دشمنی‌ات، و دشمنی‌ات بعد از دوستی‌ات، خواستنت بعد از نخواستنت، و نخواستنت بعد از خواستنت، و شهوتت بعد از ناخوش داشتنت، و  ناخوش داشتنت بعد از شهوتت، و میل داشتنت بعد از ترسیدنت، و ترسیدنت بعد از میل داشتنت، و امیدت بعد از ناامیدی‌ات، و ناامیدی‌ات بعد از امیدت، و به یاد آوردنت بعد از فراموش کردنت، و رفتن آن چه تو به آن اعتقاد داشتی از ذهنت و…

و امام قدرت خدا را که در نفس من بود و من نمی‌توانستم آنها را انکار کنم، پیوسته بر من می‌شمرد، تا آنجا که گمان کردم خداوند همین الان میان من و او آشکار می‌شود.

[‌نقل ابن ابی العوجاء از نخستین برخورد با امام، برای ابن مقفع در اینجا تمام شد. اما ابن ابی العوجاء] روز دوم به مجلس امام صادق علیه السلام بازگشت و ساکت و بدون سخن گفتن نشست.

امام: گویا آمده‌ای که درباره بعضی از مطالبی که در آن سخن می‌گفتیم، دوباره سخن بگویی؟

ابن ابی العوجاء: آری ای پسر پیامبر خدا، چنین اراده کرده‌ام.

امام (رو به جمع حاضر کرد و) فرمود: این شخص چقدر عجیب است! خدا را انکار می‌کند، ولی شهادت می‌دهد که من پسر فرستاده خدا هستم!

ابن ابی العوجاء: عادت مرا بر این کار وادار کرد.

عالم (امام): پس چه چیزی تو را از سخن گفتن باز می‌دارد؟ ابن ابی العوجاء: به خاطر جلال و هیبت شما، زبانم پیش شما آزاد نمی‌شود. من دانشمندان را دیده‌ام و با متکلمین (اهل کلام) مناظره کرده‌ام، اما همانند هیبت شما هرگز بر من وارد نشد.

امام: چنین است. و لکن من بر تو راه سخن را با پرسشی می‌گشایم و سپس رو به او کرد و پرسید:

آیا تو ساخته شده‌ای یا غیر ساخته شده؟

عبدالکریم ابن ابی العوجاء: من ساخته شده نیستم.

عالم: پس برای من توصیف نما که اگر ساخته شده بودی، چگونه بودی (که الان نیستی)؟

عبدالکریم مدتی سر به زیر افکند و با خود فکر کرد، ولی نمی‌توانست جوابی بدهد. به تکه چوبی چسبیده بود (به آن ور می‌رفت) و با خود می‌گفت: دارای طول، دارای عرض، دارای عمق، کوتاه، متحرک، ساکن، همه اینها صفات آفرینش اوست!

عالم: اگر نشانه‌های ساخت را جز اینها نمی‌دانی، پس به دلیل حدوث این امور در خودت، خودت را ساخته شده بدان.

عبدالکریم: از مسئله‌ای پرسیدی که کسی تا کنون پیش از تو از من نپرسیده بود، هرگز کسی پس از تو از من از مانند این مسئله را نخواهد پرسید.

امام: فرض کن دانستی که از چنین مسئله‌ای در گذشته کسی نپرسیده، اما چه چیزی تو را دانا کرده است که در آینده نیز از این مسئله پرسیده نخواهد شد؟ (با این که تنها محسوسات را می‌پذیری، اما در حالی که آینده محسوس نیست، نسبت به آن ادعای علم کردی.)

(گذشته از این که اگر چنین بگویی، بر خلاف مبنایت سخن گفته‌ای و) سخن خودت را نقض کرده‌ای. زیرا تو می‌پنداری اشیاء از آغاز تا کنون یکسان بوده‌اند (و حدوثی در آن رخ نمی‌دهد) پس چگونه مقدم و مؤخر داشتی؟ [شارحین در توضیح این فقره بیانات متعددی دارند.]

سپس فرمود: ای عبدالکریم برای تو بیشتر توضیح می‌دهم.

آیا دیده‌ای که اگر با تو کیسه‌ای باشد که در آن جواهر باشد، پس کسی از تو بپرسد آیا در کیسه دیناری هست؟ تو با این که نمی‌دانی دینار چیست، (آیا می‌توانی) بودن دینار در کیسه را انکار کنی؟

ابن ابی العوجاء: نه.

امام: جهان بزرگتر و طولانی‌تر و عریض‌تر از کیسه است. پس شاید در جهان ساخته شده‌ای باشد (و تو ندانی)، زیرا تو نشانه‌های ساخته شده را از ساخته نشده نمی‌دانی.

عبدالکریم درمانده شد و برخی از یارانش اسلام را پذیرفتند. ولی خود او با برخی دیگر از یارانش بر کفر باقی ماندند.

روز سوم ابن ابی العوجاء بازگشت و گفت پرسش را به شما برمی‌گردانم.

امام: از هر چه می‌خواهی بپرس.

ابن ابی العوجاء: دلیل بر حدوث اجسام چیست؟

امام: به راستی که من هیچ چیزِ کوچک و بزرگ را نمی‌یابم، مگر این که هنگامی مانند خودش به آن ضمیمه شود، بزرگتر می‌گردد، و در این روند، زوال حالتی و انتقال از حالت اول به حالت دوم است، و اگر قدیم بود زوال پیدا نمی‌کرد و تغییر نمی‌یافت. زیرا آن چه زایل می‌شود و تغییر می‌یابد، ممکن است بود و نابود شود.

پس به خاطر بودش پس از نبودش، وارد در حدوث می‌شود، و (و از سوی دیگر به خاطر) در ازل بودنش، وارد در قِدَم می‌شود، و هرگز صفت ازل و عدم، و حدوث و قدم در یک چیز قابل اجتماع نیستند. (چون اینها متضاد هستند.)

ابن ابی العوجاء: قبول، در جریان دو حالت و دو زمان طبق آن چه گفتی (حدوث جهان را به درستی) دانستی، و به آن استدلال بر حدوث جهان کردی. (این را می‌پذیرم.)

اما اگر فرض کردیم اشیاء‌ بر همان کوچکی (اولیه) باقی می‌ماندند (و تغییری نمی‌کردند) از کجا می‌توانستی بر حدوث آنها استدلال کنی؟

امام: همانا بر طبق این جهانِ (موجود و پیش روی ما) نهاده شده سخن می‌گوییم، اما اگر این جهان (موجود) را (که متغیر است) برداریم و جهان دیگری جای آن بگذاریم (که ثابت باشد)، هیچ چیزی از برداشتن این جهان کنونی و نهادن جهانی دیگر، (یعنی تغییر کل جهان) قوی‌تر بر دلالت بر حدوث نبود. (این اولا)

و لکن باز هم از همان جایی که فکر کردی می‌توانی ما را محکوم کنی پاسخ تو را می‌دهم.

(ثانیا) اشیاء اگر پیوسته بر کوچکی‌شان باقی بمانند، مسلما این احتمال جا داشت که اگر زمانی چیزی مانند او به او ضمیمه شود، بزرگتر می‌شد، و در جریان امکان تغییر بر آن، از قدم خارج می‌شد (و داخل در حدوث می‌شد)، همچنان که در تغییر بالفعل آن، دخول در حدوث بود.

پس از این جا هم برای (اثبات مدعای) تو راهی نیست ای عبدالکریم.

پس از این پاسخ امام، عبدالکریم درمانده و خوار شد.

هنگامی که سال آینده فرا رسید امام با عبدالکریم در مسجد الحرام برخورد کرد. برخی از شیعیان حضرت به او گفتند که ابن ابی العوجاء مسلمان شده است.

عالم: او کور دل‌تر از این است که مسلمان شود.

هنگامی که ابن ابی العوجاء امام را دید گفت (سلام) ای آقای من و ای مولای.

عالم: چه چیزی تو را به اینجا آورده است؟

ابن ابی العوجاء: عادت بدن و سنت (اهل) بلد، و برای این که دیوانگی مردم و سرتراشیدن و سنگ پراندن مردم را تماشا کنیم (به اینجا آمده‌ایم.)

امام: تو بعد از همه آن استدلالها بر سرکشی و گمراهی‌ات باقی مانده‌ای ای عبدالکریم؟!

تا ابن ابی العوجاء رفت که سخنی بگوید امام فرمود در حج (جای) جدال نیست و لباسش را از دست او کشید و (استدلال نخستین خود را تکرار) فرمود:

اگر امر آن چنان است که تو می‌گویی، در حالی که چنین نیست، (هم) ما و (هم) تو نجات پیدا کرده‌ایم، و اگر امر آن چنان است که ما می‌گوییم، در حالی که چنین است، ما نجات یافته‌ایم و تو هلاک شده‌ای.

عبدالکریم رو به همراهانش کرد و گفت در قلبم سوزشی می‌یابم، مرا برگردانید. او را برگرداندند. پس به همان درد مرد. خدا او را رحمت نکند.

ابن ابی العوجاء نمونه شخصیتی است که با این که امام با استدلالهای متعدد و متنوعی حق را برایش آشکار می‌ساخت و هیچ کمبودی در حوزه شناخت نداشت، اما حاضر به پذیرش حق و قبول حقیقت نبود.

از این رو ابن ابی العوجاء مصداق کافری است که به دلیل روش و منش بی منطقش، ننگ ملحدان است.

مناظره عمران صابی با امام رضا علیه السلام، مصداق مناظره اندیشمندی است که تشنه حقیقت است. شایسته است این مناظره از دو منظر مورد درنگ قرار گیرد: منظر نخست شیوه و روش برخورد امام رضا علیه السلام با عمران و منظر دوم محتوای بلند این مناظره.

هدف ما از نقل این حدیث، منظر نخست است از این رو بخش‌های محتوایی مناظره را حذف می‌نماییم.

در حاشیه این مناظره، شیطنت مأمون و حسادت عموی امام رضا علیه السلام نیز مشاهده می‌شود. هدف مأمون از برگزاری این مناظره این بود که امام نتواند از عهده اندیشمندان روزگارش برآید و با شکست حضرت، شخصیت اجتماعی‌اش مخدوش گردد. اما نتیجه کاملا بر عکس درآمد.

و اینک متن برگزیده مناظره:

حسن بن محمد نوفلی می‌گوید: هنگامی که علی بن موسی الرضا علیه السلام بر مأمون وارد شد، مأمون، به فضل بن سهل مأموریت داد تمامی مردان اندیشه (و بزرگان مکاتب) مانند چاثلیق (بزرگترین مقام علمی مسیحیان در جهان) و رأس الجالوت (بزرگترین مقام علمی یهودیان در جهان) بزرگان صابئین و هربذ بزرگ و یاران زرتشت و قسطاس رومی (بزرگترین پزشک یا فیلسوف رومیان)  و متکلمین (دانشمندان به نام کلام) را گرد آورد، تا مأمون سخن امام رضا علیه السلام و سخن مردان اندیشه آن روزگار را بشنود.

سهل افراد نامبرده را از همه جهان دعوت کرد و آنان در پایتخت مأمون گرد هم آمدند.

سپس سهل، مأمون را از اجتماع آنان با خبر ساخت. مأمون گفت آنان را نزد من آر. سهل نیز چنین کرد. مأمون به دانشمندان خوش آمد گفته و به آنان اعلام کرد من شما را برای امر خیری جمع کرده‌ام. دوست دارم با این پسر عموی مدنی من که از مدینه آمده، مناظره کنید. صبح هنگام نزد من آیید و هیچ یک از شما تخلف نکند. آنان پاسخ دادند به فرمان تو هستیم ای امیرالمؤمنین، ما صبح نزد تو خواهیم آمد انشاء‌الله.

حسن بن محمد نوفلی گفت در بینی که ما نزد ابی الحسن الرضا علیه السلام بودیم و با آن حضرت سخن می‌گفتیم، ناگهان یاسر خادم وارد شد، او مسئول کارهای امام رضا علیه السلام بود. یاسر گفت ای آقای من! امیرالمؤمنین مأمون سلامت می‌رساند و می‌گوید برادرت فدای تو باد، صاحبان اندیشه و سردمداران ادیان و متکلمین از همه ملتها نزد من جمع شده‌اند. اگر خواستی سخن آنها را بشنوی صبح نزد من آی و اگر دوست نداشتی خودت را به زحمت مینداز. اگر هم دوست داشتی ما خدمت شما بیاییم بر ما آسان است.

امام رضا علیه السلام فرمود: سلام مرا به او برسان و بگو دانستم که چه می‌خواهی و من صبح به نزد تو خواهم آمد. انشاء الله.

حسن بن محمد نوفلی گفت هنگامی که یاسر رفت، حضرت رو به ما کرد و فرمود ای نوفلی تو عراقی هستی و عراقیان نکته سنج هستند. درباره گردآوری پسر عمویت (مأمون) همه سردمداران شرک و صاحبان اندیشه، چه به نظرت می‌رسد؟

گفتم فدای شما گردم، قصد دارد امتحان کند و دوست دارد دانشی که نزد توست بشناسد و واقعا که بر اساس سستی برنامه ریزی کرده است و سوگند به خدا که بد بنایی دارد. حضرت فرمود بنای مأمون چیست؟ گفتم صاحبان بدعت و کلام بر خلاف دانشمندان هستند، زیرا دانشمند جز امر منکَر (و باطل) را انکار نمی‌کند. اما اصحاب اندیشه‌ها و متکلمین و اهل شرک، همگی اهل انکار و بهتان هستند. اگر بر آنها احتجاج کنی که خداوند یکی است، می‌گویند یکتای او را مستدل ساز، و اگر بگویی محمد رسول خداست، می‌گویند پیامبری او را اثبات نما. سپس به مرد بهتان زنند، با این که مرد مطلب آنان را با حجتش ابطلال می‌نماید، اما آنها مغالطه می‌کنند، تا این او (خسته شود و) سخنش را رها سازد. پس از آنها بپرهیز، فدای شما گردم.

امام لبخندی زد و سپس فرمود ای نوفلی آیا می‌ترسی که استدلال مرا باطل سازند؟! گفتم نه سوگند به خدا، من هرگز برای شما نگران نیستم و واقعا امید دارم خداوند شما را بر آنان پیروز نماید. انشاء الله.

سپس حضرت فرمود ای نوفلی! می‌دانی چه زمانی مأمون پشیمان می‌شود؟ گفتم آری، فرمود هنگامی که استدلال مرا بر اهل تورات به تورات خودشان و بر اهل انجیل به انجیل خودشان و بر اهل زبور به زبور خودشان و بر صابئین به زبان عبری خودشان و بر هربذان به زبان فارسی خودشان و بر اهل روم به زبان رومی خودشان و بر صاحبان اندیشه به زبانهای خودشان بشنود. هنگامی که هر گروهی را محکوم نمایم و دلیلشان را باطل کنم و آن گروه اندیشه‌اش را ترک سازد و به سخن من بازگردد، آن گاه مأمون خواهد دانست که آن موقعیتی که او به دنبال اوست، سزاوار او نیست، پس در آن هنگام او پشیمان خواهد شد و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.

هنگامی که صبح شد، فضل بن سهل نزد ما آمد و به امام رضا علیه السلام گفت فدای شما شوم، پسر عموی شما مأمون منتظر شماست و همه مردم جمع شده‌اند، نظر شما درباره آمدن نزد آنان چیست؟ حضرت فرمود تو جلو برو، انشاء الله من هم نزد شما خواهم آمد، وضو ساخت، شربت سویقی، هم خود نوشید و هم به ما نوشاند، سپس از خانه بیرون آمد ما هم همراه آن حضرت بیرون آمدیم تا این که بر مأمون وارد شدیم. ناگهان مشاهده کردیم که مجلس پر از جمعیت است و (علاوه بر اندیشمندان جهان) محمد بن جعفر (عموی حضرت) نیز همراه با جماعت طالبیون و هاشمیون و فرماندهان لشگری همگی حاضر هستند.

زمانی که امام رضا علیه السلام وارد شد، مأمون و محمد بن جعفر و تمام بنی هاشم به احترام حضرت ایستادند و همچنان ایستاده بودند، در حالی که امام رضا علیه السلام با مأمون نشسته بود. تا این حضرت فرمان جلوس داد، پس همگی نشستند و پیوسته مأمون رو به حضرت مدتی با آن حضرت گفتگو می‌کرد.

سپس مأمون رو به جاثلیق کرد و گفت ای جاثلیق این شخص پسر عموی من علی بن موسی بن جعفر است و او از فرزندان فاطمه دختر پیامبر و فرزند علی بن ابی طالب است. پس دوست دارم با او سخن بگویی و با او مناظره کنی و در این مناظره انصاف داشته باشی.

جاثلیق: ای امیرالمؤمنین چگونه با مردی مناظره کنم که به کتابی استدلال می‌کند که من منکر آن کتاب هستم و به پیامبری استدلال می‌کند که من به او ایمان ندارم؟!

امام رضا علیه السلام: ای مسیحی اگر با انجیل تو استدلال کردم آیا اقرار می‌کنی؟

چاثلیق: آیا می‌توانم آن چه را انجیل می‌گوید، رد کنم؟! آری سوگند به خدا که بر خلاف میلم هم که باشد به آن اقرار می‌کنم.

امام: بپرس از آن چه می‌خواهی و پاسخ را بفهم.

جاثلیق:…

پس از محکوم شدن جاثلیق بزرگ مسیحیان، امام رضا علیه السلام رو به رأس الجالوت کرد و فرمود ای یهودی…

پس از محکومیت بزرگ یهودیان، حضرت هربذ بزرگ را خواند و به او فرمود به من خبر ده از زردشت که می‌پنداری پیامبر است چه دلیلی بر پیامبری او داری…

پس هربذ در جا محکوم شد.

سپس امام رضا علیه السلام فرمود ای مردم اگر در میان شما کسی هست که مخالف اسلام باشد و بخواهد بپرسد، بدون خجالت و واهمه بپرسد.

پس عمران صابی رو به حضرت برخواست و او یگانه‌ی دوران در میان متکلمین بود و گفت ای دانشمندِ مردم! اگر نبود که تو به پرسش فراخواندی، من مسائلم را از تو نمی‌پرسیدم. من کوفه و بصره و شام و جزیره رفته‌ام و با (تمامی) متکلمین ملاقات داشته‌ام، اما یک نفر را نیافتم که بتواند خدای یکتایی را که غیری ندارد، برای من اثبات کند، خدایی که وحدانتیتش قائم به خودش باشد. آیا رخصت به من می‌دهی که از تو بپرسم؟

[این برخورد عمران نشان از توانایی فوق العاده علمی او می‌دهد.]

امام رضا علیه السلام: اگر در میان این جماعت عمران صابی باشد پس تو همانی.

[از این بیان روشن می‌شود که عمران صابی در همه آفاق شهرت داشته است.]

عمران: من همانم.

امام: ای عمران بپرس و بر تو باد به انصاف و بپرهیز از سخن بی منطق و ظالمانه.

عمران: سوگند به خدا که من اراده نکرده‌ام جز اثبات امر(حق)ی که بدان چنگ زنم و از آن مگذرم.

امام: بپرس از آن چه خواهی.

در این هنگام (به دلیل حساسیت مناظره) جلسه شلوغ شد و جمعیت مردم به تلاطم افتاد.

عمران: به من از کائن اول (نخستین موجود) و آن چه او آفریده است خبر ده.

امام: پرسیدی پس تعقل نما. اما خدای یکتا…

پس عمران درماند و پاسخی نیافت.

امام: اشکالی ندارد (اما پاسخی دیگر)…

سپس امام رضا علیه السلام رو به مأمون کرد و فرمود هنگام نماز فرا رسیده است.

عمران: ای آقای من پرسش‌های مرا قطع منما، قلبم آمادگی (یافتن حق را) پیدا کرده است.

امام: نماز می‌خوانیم و برمی‌گردیم.

سپس امام برخواست و مأمون نیز برخواست، امام رضا علیه السلام در اندرونی نماز خواند و مردم پشت سر محمد بن جعفر نماز جماعت خواندند. سپس امام رضا علیه السلام و مأمون از اندرونی بیرون آمده و در جلسه حاضر شدند و امام عمران صابی را فراخواند و فرمود ای عمران بپرس.

عمران: ای آقای من گواهی می‌دهم که حق همچنان است که توصیف فرمودی و لکن یک مسئله حل نشده برایم باقی مانده است.

امام: از آن چه می‌خواهی بپرس.

عمران:…

امام:… ای عمران آیا فهمیدی (و مطلب برایت کاملا روشن گردید)؟

عمران: آری ای آقای من واقعا فهمیدم و گواهی می‌دهم که خداوند همان گونه است که توصیف فرمودی و یکتایی‌اش را اثبات نمودی و گواهی می‌دهم که محمد بنده اوست که به هدایت و دین حق برانگیخته شده است.

سپس عمران به سجده افتاد و اسلام آورد.

حسن بن محمد نوفلی گفت: هنگامی که متکلمان مناظره عمران صابی را مشاهده کردند، در حالی او در جدل استاد بود و کسی تا کنون نتوانسته بود او را محکوم نماید، دیگر کسی جرأت نزدیک شدن به امام رضا علیه السلام را پیدا نکرد و احدی نتوانست پرسشی از حضرت بنماید تا این که روز به شب رسید.

پس مأمون و امام رضا علیه السلام به اندرونی رفتند و مردم متفرق شدند و من همراه جمعی از یاران خودمان بودم که محمد بن جعفر کسی را در پی من فرستاد، نزد او رفتم، گفت ای نوفلی آیا ندیدی دوست تو (امام رضا علیه السلام) چه کاری کرد؟! سوگند به خدا که هرگز گمان نمی‌کردم علی بن موسی در این گونه مطالب وارد شده باشد و او را این چنین نشناخته بودیم که در مدینه مناظره کند یا اصحاب کلام نزد او اجتماع کنند. گفتم حاجی‌ها می‌آمدند و از امور حلال و حرامشان از حضرت می‌پرسیدند و حضرت پاسخ می‌داد و (گاهی هم) کسانی برای مشکلی نزد حضرت می‌آمدند و حضرت با آنان سخن می‌گفت. پس محمد بن جعفر گفت ای ابامحمد (کنیه نوفلی) من بر حضرت می‌ترسم که این مرد یعنی مأمون بر او حسد برد و مسمومش سازد یا بلای دیگری بر سرش آورد. به او اشاره کن که از این امور دست نگه دارد. گفتم از من نمی‌پذیرد و قصد مأمون هم این نبود جز این که او را بیازماید که آیا نزد او از دانش پدرانش چیزی هست یا نه، محمد بن جعفر به من گفت به او بگو عموی تو این روش را خوش ندارد و به چند جهت دوست دارد از این امور دست کشی.

هنگامی که به منزل امام رضا علیه السلام برگشتم، سخنان عمویش محمد بن جعفر را به اطلاع آن حضرت رساندم حضرت لبخندی زد و سپس فرمود خدا عموی مرا حفظ نماید خوب می‌دانم که چرا این کار را دوست ندارد.

سپس امام صدا زدند ای غلام سراغ عمران صابی برو و او را نزد من آر. گفتم فدای شما شوم من جایش را بلد هستم، او نزد بعضی از برادران شیعه ماست. حضرت فرمود اشکالی ندارد، مرکبی برای بفرستید.

پس من نزد عمران رفته و او را آوردم، حضرت به عمران خوش آمد گفت و لباس خواست و آن را به او هدیه داد و مرکبی نیز به او داد و ده هزار درهم خواست و آن را به عمران صله داد. من به امام عرض کردم فدای شما گردم کار جدت امیرالمؤمنین علیه السلام را نشان دادی. فرمود این چنین دوست داریم.

سپس شام خواست، پس مرا در طرف راستش نشاند و عمران را در طرف چپش، تا این که از غذا خوردن فارغ شدیم، به عمران فرمود در پناه خدا برگرد و صبح زود نزد ما آی تا از غذای مدینه به تو بخورانیم.

پس از این، متکلمان فرقه‌های مختلف نزد عمران اجتماع می‌کردند و با او به مناظره می‌پرداختند و او همگی را محکوم می‌کرد، تا آنجا که همه آنها از مناظره با عمران دوری می‌کردند…

عمران صابی مصداق کافری است که به دلیل روش و منش حق‌جویش، مایه افتخار همه اندیشمندان است.

هدف از نقل جریان ابن ابی العوجاء و عمران صابی، آشنایی با برخورد اسلام با مخالفین است.

ابن ابی العوجاء ملحدی بود که جز به مخالفت نمی‌اندیشید، اما باز هم امام صادق علیه السلام به شیوه‌های متفاوت و متعددی حق را بر او روشن ساخت. اما ملحد بیچاره، به جای تسلیم شدن در مقابل خرد و منطق و استدلال، عامدانه روی از حق برتافت و در نهایت از غصه محکومیت مرد.

در نقطه مقابل عمران صابی ملحدی بود که در قدرت اندیشه، یکتای روزگار خودش بود. آن چنان به خود اعتماد داشت که پیش از درخواست عمومی امام رضا علیه السلام پا به میدان مناظره نگذاشت. اما در مناظره، حق برای او روشن گردید و او نیز با تمام وجودش حقیقت را پذیرا شد.

آن چه بسیار جالب است شیوه و روش معصومین در برخورد با مخالفین علمی‌شان است، چه مخالف معاند و چه مخالف حقیقت جو.

آری در عرصه علمی راه بر هیچ مخالفی، چه معاند و چه منصف، بسته نیست. بلکه آغوش باز اسلام، به روی تمامی مخالفان باز است. اما در حوزه عملی قصه متفاوت است که توضیح آن در ادامه خواهد آمد.

گفتیم کافر با ابراز کفرش، وارد فاز جنگی، آن هم از نوع بسیار خطرناکش، یعنی جنگ نرم شده است.

نخستین تدبیری که در این گونه مواقع بایسته است، جلوگیری از سرایت صدمات کافر به دیگران است.

به سخن دیگر نخست باید به ایزوله کردن جامعه پرداخت، تا با عایق سازی میان کافر و مسلمانان، شاهد سرایت و پخش آثار منفی کفر در سطح جامعه نباشیم.

عمده احکامی که برای کافر جعل شده است در این راستاست.

بحث نجاست کافر، ممنوعیت ازدواج، حرام بودن ذبیحه کافر و…، همگی نقش ایزوله سازی جامعه را در برابر کفر ایفاء می‌کند.

البته بحث ایزوله سازی جامعه، هرگز به معنای این نیست که کافر به خودی خود شایسته این احکام نیست. چرا که نباید فراموش کنیم کافر در نگرش خرد و به تبع آن نگرش اسلام، مصداق «كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (همانند چهارپايان بلكه گمراهتر) است.

پس از ایزوله سازی جامعه نسبت به کفر، نوبت به خود کافر می‌رسد.

یک بار دیگر موضوع بحث را تکرار می‌کنیم: کافر، ۱- انسانی است که ۲- مسلح به سلاح خرد است و ۳- حقیقت در پرتو خرد او آشکار شده است، اما ۴- خود خواسته از پذیرش حقیقت استکبار می‌ورزد، 5- با کفر، انسانیتش را خود خواسته خط زده است و ۶- با ابراز کفر وارد فاز جنگ نرم برای نابودی حقیقت شده است.

تردیدی نیست که رها کردن کافر در چنین شرایطی، هرگز خردمندانه نیست. پس باید علاج کرد. اما چگونه؟

طبیعی‌ترین علاج در هر جنگی، نابودی دشمن است. کافر نیز طبق توضیحی که داده شد، در واقع نه تنها دشمن حقیقت، بلکه دشمن خرد و انسانیت خود است.

اگر از موضع جنگ و نابودی کافر یک پله فرود آییم، حداقل کار بایسته، کنترل کافر است تا نتواند به جنگ خود ادامه دهد و یا این که با خریدن فرصت، از فاز جنگ نرم عبور کرده و وارد جنگ سخت گردد.

کنترل فردیِ کافر، اسیر کردن اوست.

با تنزل از کنترل فردی کافر، نوبت به کنترل اجتماعی او می‌رسد. کنترل اجتماعی کافر، پذیرفتن کافر به عنوان شهروند درجه دوم است.

با تأکید مؤکد بر این که تمامی آن چه به اختصار اشاره شد، به اقتضای خرد است و اصلا و ابدا تعبدی در کار نیست، نگرش عقلانی را خلاصه می‌کنیم.

عصاره نگرش عقلانی در حل معضله کافر این شد ۱- نابودی کافر (کشتن) و با تنزل و ترحم ۲- کنترل فردی و اسارت او و با تنزل دوم ۳- کنترل اجتماعی و شهروندی درجه دومی او.

اما اسلام، مهربانانه‌ترین درمان را در برخورد با کافر را برگزیده است و بر همین اساس نیز کافر را در برابر سه گزینه در طول هم قرار می‌دهد.

پله ۱: از کافر می‌خواهد که مسلمان شود

پله ۲: از کافر می‌خواهد که جزیه دهد و شهروندی درجه دومی را برگزیند.

پله ۳: از کافر می‌خواهد که بجنگد.

توضیح این گامها را در ادامه می‌بینید.

پس از بیان نگرش اسلام به کافر، شایسته است عصاره‌ای از آن چه ارایه شد داشته باشیم.

اسلام در حوزه شناخت، هیچ محدودیتی برای سیراب ساختن عقلانی کافر، تعریف نکرده است. بنا بر این اگر مشکل کافر، خردورزانه و عقلانی است، حل آن توسط اسلام و با امنیت کامل، تضمین شده است.

و اگر مشکل کافر شناختی نباشد، بلکه از روی دشمنی با حق و حقیقت بجنگد می‌شود، مصداق «كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (همانند چهارپايان بلكه گمراهتر) که توضیح آن گذشت.

با این همه کافر تا هنگامی که کفرش را آشکار نکرده است، تمامی احکام مسلمانان بر او نیز جاری می‌شود.

اما با آشکار کردن کفر، کافر وارد فاز جنگ می‌شود.

در این فاز نخستین پیشنهاد اسلام به کافر، تضمین امنیت او برای تحقیق و بررسی است. پس از تحقیق و اسلام آوردن کافر، مشکل حل می‌شود.

البته در این میان تسامح آشکاری شده و با چشم‌پوشی کریمانه، به اسلام ظاهری نیز بسنده می‌شود.

اما اگر عناد با حق آن چنان با تعصب درآمیخته شود که حاضر به اسلام ظاهری هم نشود، در این صورت تازه احکام کافر بار می‌شود. زیرا کافر با اعلام کفر، کفر را حریم خصوصی خارج کرده و به حریم عمومی کشانده است.

ابراز کفر، هم در سطح جامعه اثرات منفی دارد و هم، آسیب‌های خود کافر باید مدیریت شود.

اینجاست که رها کردن کافر به حال خودش هرگز خردورزانه نیست.

احکامی همچون نجاست کافر و ممنوعیت ازدواج و…، همگی در حوزه ایزوله ساختن جامعه در قبال اثرات کافر مطرح است.

اما احکامی همچون گزینه‌های جزیه و جنگ در حوزه مدیریت خطرات کفر قرار دارد.

جزیه همان شهروندی درجه دو است. مسلما پذیرفتن شهروندی درجه دو، نسبت به کسی که مصداق «كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (همانند چهارپايان بلكه گمراهتر) تسامح دوم اسلام با کافر است.

در صورتی که شدت تعصب و غرور به حدی باشد که کافر نه اسلام ظاهری را بپذیرد و نه شهروندی درجه دو را، جامعه به بن‌بست دچار می‌شود.

از یک سو پشت کردن خود خواسته به حقیقت و پا گذاشتن بر روی خرد است که در واقع خروج خود خواسته کافر از انسانیت است، آن هم با تکبر و تعصب شدیدی که مانع از اسلام ظاهری و جزیه دادن می‌شود.

از سوی دیگر خطرات حوزه جنگ نرم و جنگ سخت کافر است که جامعه را دچار مخاطراتی می‌کند.

در این صورت، تنها با جنگ است که بن‌بست شکسته می‌شود.

البته جنگی که اسلام پیش روی کافر می‌گذارد محدود به ضوابط کاملا انسانی است.

و در نهایت، حتی اگر یک ویژگی مثبت در کافر وجود داشته باشد، مورد عفو قرار می‌گیرد و از کشته شدن رها می‌شود.

در یک جمله کافر آن گاه کشته می‌شود که ۱- مستضعف عقلی و شناختی نباشد، ۲- تمامی شبهات شناختی او حل گردد، ۳- امنیت تحقیق او تضمین گردد، ۴- حتی اسلام ظاهری را نپذیرد، ۵- تن به جزیه ندهد، ۶- از همه صفات انسانی تهی شود، آن گاه با انسانی‌ترین اصول جنگ، کشته می‌شود.