ریشه واقعی ادعای استغناء از وحی این مطلب است که پرتو خرد انسانی آن‌چنان هست که در روشنگری نسبت به نیازهای انسانی و کمال او، نمی‌لنگد و خرد تمامی نیازهای انسانی را پوشش می‌دهد.

این ادعا دو گونه تفسیر می‌شود:

تفسیر نخست این است که خرد انسانی هیچ محدودیتی ندارد و همه چیز در پرتو آن روشن است.

تفسیر دوم آن هم این است که محدودیت خرد امری بدیهی و غیر قابل انکار است اما این اندازه از خرد موجود، برای به سامان رساندن انسانیت انسان کافی است.

از آن جایی که محدودیت خرد انسان، امری بدیهی و ملموس است، تفسیر دوم از اغراق دورتر می‌نماید.

با این همه، همه این طبقه در عمل بر اساس نامحدودیت خرد حرکت می‌کنند، خواه در مرحله نظر به آن تصریح کنند یا تصریح نکنند.

در ادامه نوشتار برای اختصار تنها تعبیر نامحدودیت خرد را به کار می‌بریم، اما مقصود هر دو تفسیر یاد شده است.

با توجه به وجدانی بودن محدودیت جدی خرد در بسیاری از انسان‌ها، ادعای نامحدود بودن خرد به شکل عمومی چندان گفتنی و قابل طرح نیست. از این رو توجیه دومی برای بی‌نیازی از وحی شده است.

برخی با تقسیم جامعه به نخبگان و غیر نخبگان، تلاش کرده‌اند به بی‌نیازی از وحی سر و سامانی بدهند.

مسلما توده مردم که غیر نخبگان را تشکیل می‌دهند، در رسیدن به کمال انسانی محتاج امداد و یاری هستند.

اما نخبگان بر رسیدن به کمال انسانی توانا هستند و به همین دلیل دیگر نیازی به وحی ندارند. در نتیجه راه نخبگان از غیر نخبگان جدا می‌گردد.

البته این ظاهر قصه است اما در پس پرده، توده‌های مردم باز هم نیاز به وحی ندارند، چرا که نخبگان آستین اندیشه را بالا زده و جور توده مردم را می‌کشند و در نهایت باز هم جایی برای وحی برای کسی باقی نمی‌ماند.

نتیجه این ادعا این است که تنها عوامی مخاطب دین هستند که با نخبگان سر و کاری ندارند.

توجیه سومی برای بی‌نیازی از وحی شده است و آن این است که محدودیت خرد مسلم است. اما باید دید کارایی همین خرد محدود چه اندازه است؟

همین درجه از توانایی محدود خرد، چه اندازه از نیازهای حیات انسانی را بر طرف می‌سازد؟

اگر همین درجه از توانایی محدود خرد، نیاز ما را در تمامی ابعاد و گستره حیات انسانی بر طرف می‌سازد، در این صورت باز هم نیازی به وحی پیدا نمی‌شود.

اگر همین درجه از توانایی محدود خرد، نیاز ما در برخی از ابعاد حیات انسانی برطرف می‌سازد، دیگر در این حوزه‌ها نیازی به وحی نیست بلکه در سایر حوزه‌ها انسان نیازمند وحی است.

اندک نیستند افرادی که عملاً آن‌چنان خرد را توانا می‌پندارند که هیچ عرصه‌ای از زندگی را استثناء نمی‌کنند.

اما هستند افرادی که در حوزه معارف و عقاید خرد را یکه تاز میدان می‌دانند، اما در حوزه تشریع و وظایف دینی چنین ادعایی ندارند.

هر چند این تفصیل، بدون دلیل، قابل قبول نیست، اما در حال حاضر تنها به طرح ادعاها می‌پردازیم و بس.

در هر صورت آن چه به الفبای فقه اصغر مربوط است نیاز به وحی در حوزه تشریع و وظایف دینی است.

هم چنان که گذشت ادعای نامحدویت خرد، خلاف وجدان همگان و بسیار اغراق آمیز است، از این رو تلاش می‌شود با تفاسیر متعددی این مشکل به شکلی کم‌رنگ گردد.

برخی از این تلاشها گذشت.

یکی دیگر از این تفاسیر این است که محدودیت خرد امری بدیهی و انکار ناپذیر است، اما برای شناخت حقایق، خرد، هیچ جایگزین دیگری ندارد. از این رو به ناچاری خرد مرجع منحصر به فرد دانسته می‌شود.

نتیجه این تفسیر باز هم یکه تازی خرد است اما این یکه تازی با ناچاری توجیه می‌شود.

ریشه این تفسیر هم‌ نوع نگرشی است که این گروه به منابع وحیانی دارند.

بر اساس نگرش این گروه منابع وحیانی دلیل نقلی و ظنی است و در نتیجه قابل استناد در حوزه تعبد است، ولی در حوزه شناخت فاقد صلاحیت استناد است.

ان‌شاء‌الله در سلسله نوشتارها این مطلب هم بررسی خواهد شد.

گذشت که نص‌گرایی به معنی این است که انسان خردمند در سیر به کمال انسانیش، نیازمند نصوص الهی و وحیانی است.

نیاز به وحی دو گونه تفسیر می‌شود:

تفسیر نخست این است که انسان خردمند، تنها در آغاز راه نیازمند معلم وحی است تا او را به راه اندازد.

خرد، در کلاس وحی پرورش یافته و تکامل می‌یابد.

پس از تکامل خرد توسط وحی، انسان بر ایستادن روی پای خرد توانا می‌گردد و دیگر نیازی به وحی ندارد.

نه تنها نیازی به وحی ندارد که التزام به وحی برای خردِ تکامل یافته با وحی، خود بازدارنده و متوقف کننده است.

به سخنی دیگر وحی همچون عصایی است که انسان افتاده را بر پا کند، پس از بر پا ایستادن انسان، نوبت به پرواز او با بال خرد می‌رسد. چسبیدن انسان به عصا پس از برخواستن، مانع پرواز انسان با بال خرد می‌گردد.

این تفکر در قالبهای متفاوت از آغاز اسلام تا کنون خود نمایی کرده و می‌کند.

تفکر «حسبنا کتاب الله» در صدر اسلام و رو برگرداندن از نصب الهی خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله و رو آوردن به شورای ساختگی، توطئه‌ای بود که با همین تفکر ساخته و پرداخته شد.

در سرتاسر تاریخ اسلام این تفکر رد پا گذاشته است که از جمله آن‌ها می‌توان به رسائل اخوان الصفا اشاره کرد آن که می‌نویسد:

«و بدان كه خردمندان نيكوكار وقتی خردهايشان به كمك واضع شريعت قوت گرفت، نيازی به رئيس ندارند…»[1]

شاید بتوان گفت عمده جریانات روشنفکری دینی در این طبقه جای دارند. از جمله دوران کنونی ما نیز شاهد افراد متعدد با خط مشی های متفاوت است که عملاً به نیاز پیوسته به وحی، اعتقادی ندارند هر چند فضا را آن‌چنان آماده نمی بینند که به این اعتقاد تصریح کنند.

این گروه هر چند دم از دین و دیانت می‌زنند اما در نهایت مرجع نهایی را خرد خویش می‌دانند تا وحی الهی.

البته این مطلب به شیوه‌های متفاوتی توجیه و استتار می‌شود که مجال ورود به تفصیل آن نیست. اما بسیار مناسب است به این مبانی اشاره نماییم. برخی از دیدگاه‌ها در این راستا عبارتند از:

۱- برخی از تفاسیر از فقه پویا (و نه همه آنها)

۲- دخالت زمان و مکان در احکام با این ادعا که «روایات هزار سال قبل، درد ما را در هزار سال بعد درمان نمی‌کند»

۳- اسلام مقدس است و نه برداشتهای آن.

و...

در هر صورت یک تفکر از نص‌گرایی این است که نیاز به وحی تنها در آغاز راه بوده است و بس و پس از پرورش خردها که دوران کنونی ماست، دیگر نیازی به التزام به وحی نداریم که هیچ، بلکه التزام به وحی خلاف مصلحت و... است.

تفسیر دوم نیاز به وحی متکی به این اصل است که آن چه موجب شد انسان خردمند سراغ وحی را بگیرد، محدودیت خرد او بود. حاصل این محدودیت هم تأمین نشدن هدف آفرینش او و تحقق نیافتن انسانیت و محال شدن کمال انسانی است.

چگونه این نیاز در آغاز راه بوده است و اکنون بر طرف شده است؟!

تردیدی نیست که هدف دین، پرورش خردها و تکامل اندیشه است. اما آیا این پرورش به معنی میسر شدن شناخت نامحدود است یا محدودیت خرد هم چنان باقی است، اما سطح و درجه آن تفاوت پیدا کرده است؟!

آیا در آغاز اسلام، خردها به حکمت دو رکعت نماز صبح نمی‌رسیدند، اما خردهای کنونی حکمت آن را درک می‌کنند؟!

آیا در آغاز...؟!

عصاره سخن این گروه این است که آن چه موجب شد که بگوییم خرد تنها شرط لازم انسانیت و کمال انسانیت است، محدودیت خرد بود و این محدودیت هم چنان پا برجاست از این رو معنی ندارد که گفته شود در آغاز راه نیازمند وحی بودیم ولی اکنون خیر.

از این نگرش با تعبیر «توقیفیت دین» یاد می‌شود. توقیفیت دین، همان نص‌گرایی واقعی به معنی درست آن است.

در نتیجه نص‌گرایی عقلانی بر توقیفیت دین تکیه دارد و ریشه توقیفیت دین نیز این قانون کلی است که خرد شرط لازم (و نه کافی) برای کمال انسانی است.