اساس انسانیت، خرد است. و هنر خرد، شناخت و معرفت است. از این رو انسانیت بر پایه عقلانیت و معرفت بنا شده باشد.

با توجه به تقسیم جهان به جهان عقلی و جهان فراعقلی، بدیهی است که حوزه فعالیت عقلانی همان جهان عقلی است.

تنها مسئله‌ای که در فعالیت عقلانی وجود دارد محدودیتهای آن است که ناشی است از:

۱- به دلیل محدودیت خرد در مقابل عظمت نظام آفرینش، فعالیت عقلانی محدود به شدت و دامنه پرتو خرد است.

۲- به دلیل رشد پلکانی عقلانیت، پیشرفت شناخت انسانی کند است.

۳- با در نظر گرفتن خطاهای انسانی، فعالیت عقلانی پیوسته همراه با آزمون و خطاست.

اما با امداد وحیانیِ خرد:

۱- خرد تقویت گشته و پرتو آن افزایش می‌یابد.

۲- با آموزشهای مناسب، تعقل و شناخت سرعت بیشتری پیدا می‌کند.

خرد با پشتوانه وحی، توانایی این را پیدا می‌کند که فعالیت عقلانی‌اش را توسعه و تعمیق دهد.

در نتیجه توسعه و تعمیق عقلانیت، راه برای شناخت بیشتر هموار می‌گردد.

با این همه تردیدی در محدودیت خرد (حتی خرد تکامل یافته با وحی) نیست.

روی دوم این سکه این است که جهان فراعقلی (یعنی آن چه در وراء پرتو خرد قرار دارد)، همچنان غیب و نهان و پوشیده است. بدیهی است که فعالیت عقلانی در حوزه غیب امکان ندارد. چرا که حرکت عقلانی بر اساس شناخت است و مفروض این است که در حوزه غیب از شناخت خبری نیست.

این توضیح کوتاه روشن ساخت که آخرین مرز فعالیت عقلانی، نخستین نقطه از قلمرو جهان فراعقلی است.

حاصل فعالیت عقلانی در جهان عقلی، هدایت به جهان عقلی است که از آن با تعبیر هدایت تکوینی نیز یاد می‌شود.

اگر گسترش عقلانیت به مدد وحی هم باشد، از این جهت تفاوتی نمی‌کند. چرا که باز هم حاصل ما همان هدایت تکوینی است و حوزه آن نیز جهان عقلی است، اما با دامنه‌ای بسیار گسترده‌تر و عمیق‌تر.

توانایی عقل آن چنان شگفت است که هرگز شایسته نیست تکامل عقلانی حاصل از آن را اندک بشماریم.

اما شگفت‌تر از توانایی خرد، عظمت جهان آفرینش است. مسلما بخش فراعقلی جهان آفرینش، هرگز و هرگز قابل مقایسه با بخش عقلی جهان آفرینش نیست.

دورترین افق تکامل عقلانی، آخرین بُرد پرتو خرد در جهان عقلی است.

از این رو تنها راه ممکن برای ادامه تکامل انسان، راه یافتن به جهان فراعقلی است. به سخن دیگر اگر بتوان علاوه بر جهان عقلی، با جهان فراعقلی نیز رابطه برقرار نماییم، آن گاه تکامل شگفت انسان آغاز می‌گردد. انسان با برقراری رابطه با جهان فراعقلی، افق‌های جهان عقلی را پشت سر گذاشته و به سوی جهان فراعقلی پر می‌گشاید.

یکی از راه‌های رابطه با جهان فراعقلی، إخبار صادق مصدق از جهان فراعقلی است.

توضیح این که تردیدی نیست که سرتاسر پیکره آفرینش، کاملا حکیمانه است و بر مستحکم‌‌ترین اصول حکمت بنیاد نهاده شده است.

حکیمانه بودن آفرینش به این معناست که اگر عقل کلی باشد، علل تمامی اجزاء آفرینش را آشکارا مشاهده و درستی آنها را تصدیق می‌کند.

اما با محدودیت خردها، برای تکامل بیشتر دو راه متصور است.

راه نخست برای بهرمندی از غیب، تقویت خردها توسط پیامبران است. در این راه با تلاش پیامبران و اوصیاء آنها، غیب‌ها تبدیل به شهود می‌گردد. از این راه با تعبیر توسعه عقلانیت به امداد وحیانی یاد کردیم.

حاصل این راه گسترش هدایت تکوینی در جهان عقلی است.

راه دوم برای بهرمندی از غیوب، إخبار صادق مصدق از جهان فراعقلی است. یعنی واقعیاتی که خارج از پرتو خرد بشر قرار دارد، توسط وحی بیان گردد.

حاصل این راه همان تعبد و ایمان عقلانی به غیب مستور است که حوزه هدایت تشریعی در جهان فراعقلی را تأسیس می‌کند.

بنا بر فعالیت انسان در جهان فراعقلی با سرمایه تعبد به إخبار صادق مصدق، صورت می‌پذیرد.

در جهانِ واقع، نماز برای بشر مصلحت دارد و به سود اوست. همچنین نوشیدن شراب برای بشر مفسده دارد و به ضرر اوست. اما مصلحت نماز و مفسده شراب، به تمام و کمال در پرتو خرد من قرار ندارد که خود آن بیابم. اگر صادق مصدق خبر داد که نماز واجب است و شراب حرام است، با توجه عقلانیتِ پذیرش گفته صادق مصدق، من گفته صادق مصدق را باور می‌کنم و به آن ایمان می‌آورم و می‌پذیرم و نماز می‌خوانم و شراب را ترک می‌کنم.

تعبد دینی، همان اعتقاد و باور و ایمان و پذیریش عقلانیِ گفته صادق مصدق است.

در واقع تعبد به عالم غیب و نهان، بشر را از مرزهای جهان عقلی عبور داده و پای او را به سوی مرزهای جهان فراعقلی گشوده است.

پشتوانه تعبد عقلانی به جهان فراعقلی، عصمت إخبارگر است.

به بیان دیگر سخن معصوم «مقوّم هدایت تشریعی» است. این نکته، اساسی‌ترین ویژگی هدایت تشریعی است.

در هدایت تشریعی با اعتماد و تکیه کردن بر عصمت گوینده، به مطابقت کلام معصوم با واقع، اعتقاد پیدا می‌شود. اعتقاد نیز همان باور و ایمان است.

از عمل بر اساس اعتماد به سخن دیگری، با عنوان «تقلید» یاد می‌شود.

بدیهی است که اگر اعتماد به جا باشد، تقلید از منظر عقل، حق و خردورزانه است و از منظر شرع نیز واجب است و در غیر این صورت تقلید غیر عقلایی، باطل و حرام است.

عمل بر اساس اعتماد به معصوم، خردورزانه‌ترین تقلید است. عمل بر اساس اعتماد نابجا نیز کاملا غیر عقلایی است.

حوزه هدایت تکوینی، جهان عقلی است.

از این رو توسعه هدایت تکوینی، مستلزم کوچک کردن دامنه تعبد است.

از سوی دیگر حوزه هدایت تشریعی، جهان فراعقلی است و توسعه هدایت تشریعی، مستلزم گسترش تعبد در جهان فراعقلی است.

لکن در توسعه هدایت تکوینی پایین‌ترین مرزهای تعبد، به تعقل تبدیل می‌گردد. در حالی که در توسعه هدایت تشریعی دورترین افق‌های جهان فراعقلی مورد تعبد قرار می‌گیرد.

برای توضیح این مطلب مثالی می‌زنیم.

بیابان وسیعی را در نظر بگیرید که در تاریکی مطلق فرو رفته باشد. اگر در این بیابان شمعی افروخته شود، با این شمع دایره کوچکی برای ما روشن می‌شود.

اگر صادق مصدقی پیدا شود و از آن چه که بیرون از دایره روشن شده است، به ما خبر دهد، چنین خبری را به دلیل این که خبردهنده صادق و مصدق است، می‌پذیریم و باور می‌کنیم. هر چند هنوز هم بیرون از دایره برای ما تاریک است.

دایره روشن شده، حوزه هدایت تکوینی ماست و بیرون از دایره حوزه جهل ما.

محدوده‌ای که توسط اخبار صادق مصدق به ما می‌رسد، حوزه هدایت تشریعی ماست. از حوزه هدایت تشریعی با تعبیر تعبدیات یاد می‌شود.

پس ما با سه دایره در دل هم سر و کار داریم:

دایره کوچک هدایت تکوینی در مرکز

دایره بزرگ هدایت تشریعی، پیرامون دایره کوچک

بزرگترین دایره که هر دو دایره را احاطه کرده، دایره تاریک مطلق (یعنی آن چه که خارج از هدایت تکوینی و هدایت تشریعی است.)

بر اثر این ویژگی همیشه هدایت تشریعی و تعبد سطح وسیع‌تری را پوشش می‌دهد.

توضیح این که اگر پرتو شمع، دایره‌ای به شعاع یک متر را روشن سازد، سطح روشن شده (یعنی سطح هدایت تکوینی) برابر است با 3.14 متر مربع.

و اگر شعاع دایره تعبدیات ما (دایره بیرونی) دو متر باشد، سطح دایره بیرونی برابر است با 12.56 متر مربع.

با کم کردن 3.14 از 12.56 به سطح هدایت تشریعی می‌رسیم که مساوی است با 9.42 متر مربع.

بنا بر این در این ابعاد یاد هدایت تشریعی حدود سه برابر هدایت تکوینی است.

این مقایسه در حالت ثابت است.

اما مقایسه در حالت افزایش نیز جالب است.هر چه شعله شمع بزرگتر گردد، دایره روشن شده نیز بزرگتر می‌گردد. لازمه این امر عبارت است از:

گسترش حوزه هدایت تکوینی

این گسترش تضاعفی است.[1]

به اندازه گسترش هدایت تکوینی از دایره هدایت تشریعی کاسته می‌شود.

بالاترین گسترش هدایت تکوینی، پایین‌ترین مرزهای هدایت تشریعی را جابجا می‌کند.

یعنی دایره کوچک قرار گرفته در مرکز تاریکی نزدیکترین نقاط تاریک را روشن می‌سازد.

در نقطه مقابل هر چه تعبد ما به صادق مصدق بیشتر شود،[2] شعاع دایره بزرگ بیرونی بزرگتر می‌گردد. لازمه این امر عبارت است از:

گسترش حوزه هدایت تکوینی

این گسترش تضاعفی است.

روشن شد که گسترش در هر دو حوزه هدایت تکوینی و هدایت تشریعی تضاعفی است.

اما گسترش حوزه هدایت تکوینی، گسترش دایره کوچک مرکزی است و گسترش حوزه هدایت تشریعی، گسترش دایره بزرگ پیرامونی آن است. از این رو گسترش هدایت تشریعی در ابعاد بسیار وسیعی است که قابل قیاس با ابعاد گسترش هدایت تکوینی نیست.

این یک مزیت بزرگ ایمان و تعبد عقلانی است که شگفتی‌های فراوانی در تربیت و ترقی انسان می‌آفریند.

همین نسبت میان مجهولات مطلق (یعنی آن چه خارج از هدایت تکوینی و تشریعی قرار دارد)، وجود دارد.

بدیهی است اگر عقل کلی فرض شود، دیگر نه از جهان فراعقلی خبری هست و نه از تعبد اثری. زیرا با فرض وجود عقل کل، همه امور در پرتو عقل روشن می‌گردد و تمامی عالم در حوزه هدایت تکوینی جای می‌گیرد.