وَ عَنْهُ علیه السلام فِی قَوْلِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ قَالَ هُمُ الائِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ علیهم السلام [1]

امام باقر علیه السلام  در مورد این آیه «و اگر آن را به پيامبر و اولو الامر خود ارجاع كنند، قطعاً از ميان آنان كسانى‏اند كه [مى‏توانند حکم‏] آن را استنباط نمایند» امام فرمودند مقصود خداوند ائمه معصوم است.

و عن أبی جعفر محمد بن علی علیه السلام  أنه قال فی قول الله عز و جل وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ قال هم الائمة من أهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله جعلهم الله أهل العلم الذین یستنبطونه ثم أوجب طاعتهم فقال أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الامْرِ مِنْكُمْ[2]

در مورد این آیه «و اگر آن را به پيامبر و اولو الامر خود ارجاع كنند، قطعاً از ميان آنان كسانى‏اند كه [مى‏توانند حکم‏] آن را استنباط نمایند» امام باقر علیه السلام فرمودند اینان ائمه از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند خداوند اینان را اهل علمی قرار داده است كه (آن علم) را استنباط می‌كنند سپس اطاعت اینان را واجب نموده و فرمود «فرمانبرید خدا و رسول و اولوا الامر از شما را».

عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍC قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی عَهِدَ إِلَی آدَمَ… لِوُلَاةِ الْأَمْرِ اسْتِنْبَاطُ الْعِلْمِ وَ لِلْهُدَاةِ فَهَذَا شَأْنُ الْفُضَّلِ مِنَ الصَّفْوَةِ وَ الرُّسُلِ وَ الْأَنْبِیاءِ وَ الْحُكَمَاءِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَی وَ الْخُلَفَاءِ الَّذِینَ هُمْ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ (اهل)[1] اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ وَ أَهْلُ آثَارِ عِلْمِ اللَّهِ مِنَ الذُّرِّیةِ الَّتِی بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ مِنَ الصَّفْوَةِ بَعْدَ الْأَنْبِیاءِC مِنَ الْآبَاءِ وَ الْإِخْوَانِ وَ الذُّرِّیةِ مِنَ الْأَنْبِیاءِ فَمَنِ اعْتَصَمَ بِالْفُضَّلِ انْتَهَی بِعِلْمِهِمْ وَ نَجَا بِنُصْرَتِهِمْ وَ مَنْ وَضَعَ وُلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِهِ فِی غَیرِ الصَّفْوَةِ مِنْ بُیوتَاتِ الْأَنْبِیاءِC فَقَدْ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ جَعَلَ الْجُهَّالَ وُلَاةَ أَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُتَكَلِّفِینَ بِغَیرِ هُدًی مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ زَعَمُوا أَنَّهُمْ أَهْلُ اسْتِنْبَاطِ عِلْمِ اللَّهِ فَقَدْ كَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ رَغِبُوا عَنْ وَصِیهِC وَ طَاعَتِهِ وَ لَمْ یضَعُوا فَضْلَ اللَّهِ حَیثُ وَضَعَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی…[2]

امام باقرC فرمودند:… حق استنباط علم برای والیان امر و هدایتگران است، پس این موقعیت برتران از بندگان انتخاب شده‌ی خدا و پیامبران و رسولان و حكیمان و ائمه هدی و خلفاء الهیG است، اینان والیان امر خداوند عز و جل و اهل استنباط علم الهی و اهل آثار بر جا مانده علم خداوند هستند اینان از نسلی هستند كه برخی از اینان از برخی دیگر هستند (همه‌ی آنان در داشتن كمالات الهی شریك هستند و اول و آخرشان حكم واحدی دارند) از برگزیدگان بعد از انبیاء از پدران و برادران و ذریه از نسل انبیاء هستند، پس كسی كه به برتران چنگ زند به علم آنان خواهد رسید و به یاری آنان نجات خواهد یافت، و كسی كه مقام ولایت امر خدای عز و جل را و مقام اهلیت استنباط علم خدا را در غیر برگزیدگان از خاندان پیامبران قرار دهد امر خدای عز و جل را مخالفت كرده و نادانان و مدعیان دورغین را بدون هدایتی از خدا، والیان امر خدا قرار داده است، و این نادانان و مدعیان خیال می‌كنند آنها اهل استنباط علم خدا هستند به تحقیق بر خدا و رسول دروغ گفته‌اند و از وصی پیامبر و اطاعت او رو برگردانده‌اند و فضل خدا را در آنجایی كه خدای تبارك و تعالی نهاده است قرار نداده‌اند…

عن أمیر المؤمنینC قال… ثم بین محل ولاة أمره من أهل العلم بتأویل كتابه فقال عز و جل وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ…[3]

سپس خداوند موقعیت والیان امرش را از عالمان به تأویل قرآن بیان نمود و خداوند عز و جل چنین فرمود و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند…

احتجاجهC علی الناكثین فی خطبة خطبها حین نكثوها فقال… و قد أمركم الله أن تردوا الامر إلی الله و إلی رسوله و إلی أولی الامر منكم المستنبطین للعلم فأقررتم ثم جحدتم…[4]

امیرالمؤمنینC در یكی از سخنرانی‌هایشان چنین فرمودند:… و به تحقیق خداوند شما را امر كرد كه امر را به سوی خدا و رسول او و اولو الامر از شما كه اهل استنباط علم هستند ارجاع دهید پس در آغاز اقرار كردید و پذیرفتید سپس انكار كردید…

روی أن علیاC كتب إلی معاویة من عبد الله أمیر المؤمنین علی بن أبی طالبC إلی معاویة …أ لم تعلم یا معاویة أن الائمة منا لیست منكم و قد أخبركم الله أن أولی الامر هم المستنبطوا العلم و أخبركم أن الامر الذی تختلفون فیه یرد إلی الله و إلی الرسول و إلی أولی الامر المستنبطی العلم…[5]

امیرالمؤمنینC در نامه‌ای به معاویه چنین نوشتند:… ای معاویه آیا نمی‌دانی ائمهG از ما هستند و از شما نیستند و تحقیقا خداوند به شما خبر داده است كه اولو الامر همان استنباط كنندگان علم هستند و به شما خبر داده است كه امری كه در آن اختلاف می‌كنید به خدا و رسول و اولو الامری كه استنباط كننده‌ی علم است ارجاع داده می‌شود…

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَC فِی احْتِجَاجِهِ عَلَی بَعْضِ الزَّنَادِقَةِ أَنَّهُ قَالَC وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِلْعِلْمِ أَهْلا وَ فَرَضَ عَلَی الْعِبَادِ طَاعَتَهُمْ بِقَوْلِهِ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الامْرِ مِنْكُمْ وَ بِقَوْلِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ…[6]

امیرالمؤمنینC فرمودند:… تحقیقا كه خداوند كسانی را برای علم اهل قرار داد و اطاعت آنان را بر بندگان واجب كرد؛ زیرا فرمود فرمان برید خدا را و فرمان برید رسول و اولو الامر از شما را و فرمود و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند…

وَ لا أُضِیعُ الایمَانَ الَّذِی أَرْسَلْتُكَ بِهِ مِنْ أَهْلِ بَیتِكَ مِنْ بَعْدِكَ عُلَمَاءِ أُمَّتِكَ وَ وُلاةِ أَمْرِی بَعْدَكَ وَ أَهْلِ استنباط الْعِلْمِ الَّذِی لَیسَ فِیهِ كَذِبٌ وَ لا إِثْمٌ وَ لا زُورٌ وَ لا بَطَرٌ وَ لا رِیاءٌ فَهَذَا بَیانُ مَا ینْتَهِی إِلَیهِ أَمْرُ هَذِهِ الامَّةِ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ طَهَّرَ أَهْلَ بَیتِ نَبِیهِC وَ سَأَلَهُمْ أَجْرَ الْمَوَدَّةِ وَ أَجْرَی لَهُمُ الْوَلایةَ وَ جَعَلَهُمْ أَوْصِیاءَهُ وَ أَحِبَّاءَهُ ثَابِتَةً بَعْدَهُ فِی أُمَّتِهِ فَاعْتَبِرُوا یا أَیهَا النَّاسُ فِیمَا قُلْتُ حَیثُ وَضَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَلایتَهُ وَ طَاعَتَهُ وَ مَوَدَّتَهُ وَ استنباط عِلْمِهِ وَ حُجَجَهُ فَإِیاهُ فَتَقَبَّلُوا…[1]

امام باقرC فرمودند:… (خداوند می‌فرماید) من ایمانی كه تو را برای آن فرستادم ضایع نمی‌كنم از اهل بیت تو بعد از تو، كه آن ها علما امت تو و والیان امر من پس از تو و اهل استنباط علمی هستند كه در آن دروغ و گناه و باطل و طغیان و ریاء نیست پس این بیان آن چیزی است كه عاقبت امر این امت است به راستی كه خداوند جل و عز پاك گردانده است اهل بیت پیامبرش را و (رعایت حق) اینان را (به عنوان) مزد (رسالت كه همان) دوستی (اینان باشد) از مردم خواسته است و جاری ساخته است ولایت را برای آنان و آنان را اوصیا و دوستان ثابت بعد از خود در میان امتش قرار داد پس عبرت بگیرید ای مردم در آنچه گفتم كه خداوند عز و جل ولایت و طاعت و دوستی و استنباط علم و حجتهایش را كجا نهاده است پس تنها او را بپذیرید…

و عن الكاظمC صل یوم المباهلة ما أردت من الصلاة و كلما صلیت ركعتین استغفرت الله تعالی بعقبهما سبعین مرة ثم تقوم قائما و تومی بطرفك فی موضع سجودك و تقول و أنت علی غسل الحمد لله رب العالمین… فجعلت قلوبهم مكامن لإرادتك و عقولهم مناصب لأمرك و نهیك و ألسنتهم تراجمة لسنتك ثم أكرمتهم بنورك حتی فضلتهم من بین أهل زمانهم و الأقربین إلیهم فخصصتهم بوحیك و أنزلت إلیهم كتابك و أمرتنا بالتمسك بهم و الرد إلیهم و الاستنباط منهم‏…[1]

در دعای روز مباهله از امام كاظمC این چنین آمده است:… پس قلب‌های آل محمدG را پنهانگاه اراده‌ی خودت و عقلهای آنها را محل بر افراشته شدن امر و نهیت قرار دادی،[2] (اراده‌ی تو از قلب آنان آشكار می‌شود و امر و نهی تو را عقل آنان ظاهر می‌كند) و زبانهایشان را ترجمه كننده‌ی سنت خود قرار دادی، سپس آنان را به نور خود اكرام نمودی تا آنجا كه آنان را در میان اهل زمانشان و نزدیكانشان برتری دادی، سپس آنان را به وحی خودت اختصاص دادی و كتابت را بر آنان فرو فرستادی و به ما فرمان دادی كه به آنان تمسك جوییم و اختلافات را به آنان ارجاع دهیم و از آنان دین تو را استنباط و استخراج نماییم…

در مباحث پیشین گذشت:

همانا خداوند قرآن را به این جهت معما گونه نازل كرده است كه مردم برای فهم آن نیازمند ابواب خدا و راه او باشند و خدا را (با پذیرفتن سرسپردگی نسبت به ابواب الهی) عبادت كنند و در گفته‌ی خدا به فرمانبرداری از نگهدارندگان قرآن و گویندگان از امر خدا مراجعه نمایند و بدین جهت قران را معما گونه نازل فرمود كه هر آنچه مردم بدان نیازمند هستند از نگهدارنگان قرآن استنباط نمایند و نه از نفس خود. سپس حضرت فرمودند و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند…

با وجود این كه حیات دینی و دنیایی بشر در گرو مراجعه به اهل استنباط علم الهی است، عواملی موجب شده است كه امت اسلام به اهل استنباط پشت نمایند. به برخی از این علتها توجه كنید.

عن جابر عن أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالبC قال قال ابن عباس كنت أتتبع غضب أمیرالمؤمنینC إذا ذكر شیئا أو هاجه خبر فلما كان ذات یوم… و لقد أطال یا ابن عباس فكری و همی و تجرعی غصة بعد غصة ورود قوم علی معاصی الله و حاجتهم إلی فی حكم الحلال و الحرام حتی إذا أتاهم أمن الدنیا أظهروا الغنی عنی كأن لم یسمعوا الله عز و جل یقول وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ…[1]

ابن عباس می‌گوید در پی این بودم كه امری امیرالمؤمنینC را به هیجان آورد؛ چرا كه حضرت در حال غضب مطالب استثنایی بیان می‌فرمودند، تا این كه روزی… امامC فرمودند… ابن عباس واقعا كه وارد شدن گروهی بر معصیتهای خدا، فكر و پریشانی من و جرعه نوشیدن غصه بعد از غصه‌ی مرا طولانی كرده است، در حالی كه در حكم حلال و حرام به من نیاز داشتند تا این كه دنیا بر آنان امن شد خود را بی‌نیاز از من نشان دادند، گویا نشنیده‌اند كه خدا می‌گوید و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند…

عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِC فِی حَدِیثٍ قَالَ یظُنُّ هَؤُلاءِ الَّذِینَ یدَّعُونَ أَنَّهُمْ فُقَهَاءُ عُلَمَاءُ أَنَّهُمْ قَدْ أَثْبَتُوا جَمِیعَ الْفِقْهِ وَ الدِّینِ مِمَّا تَحْتَاجُ إِلَیهِ الامَّةُ وَ لَیسَ كُلُّ عِلْمِ رَسُولِ اللَّهِ6 عَلِمُوهُ وَ لا صَارَ إِلَیهِمْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ6 وَ لا عَرَفُوهُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الشَّی‏ءَ مِنَ الْحَلالِ وَ الْحَرَامِ وَ الاحْكَامِ یرِدُ عَلَیهِمْ فَیسْأَلُونَ عَنْهُ وَ لا یكُونُ عِنْدَهُمْ فِیهِ أَثَرٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ6 وَ یسْتَحْیونَ أَنْ ینْسُبَهُمُ النَّاسُ إِلَی الْجَهْلِ وَ یكْرَهُونَ أَنْ یسْأَلُوا فَلا یجِیبُوا فَیطْلُبَ النَّاسُ الْعِلْمَ مِنْ مَعْدِنِهِ فَلِذَلِكَ اسْتَعْمَلُوا الرَّأْی وَ الْقِیاسَ فِی دِینِ اللَّهِ وَ تَرَكُوا الاثَارَ وَ دَانُوا بِالْبِدَعِ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ6 كُلُّ بِدْعَةٍ ضَلالَةٌ فَلَوْ أَنَّهُمْ إِذَا سُئِلُوا عَنْ شَی‏ءٍ مِنْ دِینِ اللَّهِ فَلَمْ یكُنْ عِنْدَهُمْ فِیهِ أَثَرٌ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ6 رَدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلَی أُولِی الامْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ 6[2]

امام صادقC فرمودند:… اینان كه مدعی هستند فقها و علما هستند گمان می‌كنند تمام فقه و دینی كه نیاز امت است نزد اینان ثابت است، و در حالی كه چنین نیست كه تمام علم پیامبر6 را بدانند و از پیامبر نیز تمام علم به اینان نرسیده است.

اما علت این كه چنین ادعایی می‌كنند این است كه بر اینان چیزی از حلال و حرام وارد می‌شود پس از اینان سؤال می‌شود و نزدشان در این مورد چیزی از پیامبر6 نیست  و خجالت می‌كشند كه مردم اینان را جاهل بدانند و خوش ندارند كه سؤال بشوند و جواب ندهند چرا كه نتیجه‌ی آن این می‌شد كه مردم (با پی بردن به نادانی اینان) علم از معدن علم طلب می‌كردند بدین خاطر اینان رأی و قیاس در دین خدا به كار گرفتند و آثار پیامبر6 را رها كردند و به بدعتها دیانت نمودند، در حالی كه پیامبر6 فرموده بود هر بدعتی در گمراهی است، پس اگر هنگامی كه اینان از چیزی در دین مورد سؤال واقع می‌شدند و نزد آنان اثری از پیامبر6 نبود آن را به خدا و رسول و اولو الامر ارجاع می‌دادند البته كسانی از آل محمد كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند

در مباحث پیشین چنین گذشت:

عبد الله بن جندب از امام رضاC در حدیثی چنین نقل نموده است امام فرمودند به راستی كه اینان گروهی هستند كه شیطان برای آنان عارض شده است و به شبهه مغرورشان كرده است و امر دینشان را بر آن مشتبه نموده است و اینان هدایت از نفس خود جویا شدند پس (به شبهه افتادند و گفتند) چرا چنین شد و كی چنان می‌شود و چگونه چنین است؟ پس نابودی از همان جایی كه آنها تصور می‌كردند امنیت دارد بر آن وارد شد و این امر به خاطر آنچه خود به دست آورده‌اند بر آنان وارد شده است و پروردگار تو به بندگانش ظلم نمی‌كند.

این امر (جویا شدن هدایت از نفس خود) برای آنان سزاوار نبود و نه بر آن تكلیف شده بودند، بلكه واجب و لازم بر آنان از این امور توقف هنگام تحیر و ارجاع آنچه نمی‌دانند به دانای آن و مستنبط و استخراج كننده‌ی آن است زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید «و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند» مقصود از این كسان آل محمدG هستند و آنان هستند كه قرآن را استنباط می‌كنند و حلال و حرام را می‌شناسند و آنان هستند حجت خدا بر خلق او.

گذشت كه تمامی حقایق و علوم در قرآن نهفته است، اما نیل به همه‌ی آنها در انحصار اهل قرآن است و بس، چرا كه:

عَنْ زَیدٍ الشَّحَّامِ قَالَ دَخَلَ قَتَادَةُ بْنُ دِعَامَةَ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ C… فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ C وَیحَكَ یا قَتَادَةُ إِنَّمَا یعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ[1]

امام باقرC به قتاده فرمودند:… وای بر تو ای قتاده به جز مخاطبین واقعی قرآن كسی قرآن را (با تمام رموزش) نمی‌شناسد.

بنا بر این تفاوت نخست این است كه «استنباط» همه‌ی امور از قرآن در انحصار ائمهG می‌باشد و هیچ كس در آن شركت ندارد. اما بستر و منابع معتبر «استنباط» فقها محدود است به:

منبع اول فقها: محكمات قرآن و سنتهای قطعی؛

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در عهد مالک اشتر می‌فرمایند: پس ارجاع به خدا، گرفتن آیات محکم قرآن است، و ارجاع به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله گرفتن سنت مورد اتفاق پیامبر1 است و ماییم اهل بیت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله که محکم از قرآن را استنباط می‌کنیم و ماییم اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله که آیات متشابه از قرآن را تشخیص می‌دهیم و ناسخ را از منسوخ می‌شناسیم.[2]

منبع دوم فقها: حاصل «استنباط» ائمهG از قرآن؛

پیش از این چنین گذشت:

آنان را در میان اهل زمانشان و نزدیكانشان برتری دادی سپس آنان را به وحی خودت اختصاص دادی و كتابت را بر آنان فرو فرستادی و به ما فرمان دادی كه به آنان تمسك جوییم و اختلافات را به آنان ارجاع دهیم و از آنان دین تو را استنباط و استخراج نماییم…

در بحث مرجعیت چنین گذشت:

همانا خداوند قرآن را به این جهت معما گونه نازل کرده است که مردم برای فهم آن نیازمند ابواب خدا و راه او باشند و خدا را (با پذیرفتن سرسپردگی نسبت به ابواب الهی) عبادت کنند و در گفته‌ی خدا به فرمانبرداری از نگهدارندگان قرآن و گویندگان از امر خدا مراجعه نمایند و بدین جهت قران را معما گونه نازل فرمود که هر آن چه مردم بدان نیازمند هستند، از نگهدارندگان قرآن استنباط نمایند و نه از نفس خود…[3]

بنا بر این بستر «استنباط» ائمهG ـ‌مستنبط منه‌ـ در انحصار خود آنان است. و از این جهت «استنباط» فقها در طول «استنباط» ائمهG قرار دارد. اما بحث از این كه «منابع انحصاری ائمهG منحصر به قرآن است یا خیر؟» مجال دیگری می‌طلبد كه خارج از هدف ماست.[4]

تفاوت دوم بین استنباط ائمهG و استنباط فقها این است كه ابزار «استنباط» ائمهG از قرآن موهبتی الهی است كه در انحصار خود آنان است و احدی در آن با ائمهG شركت ندارد. توضیح بیشتر این امر ان‌شاءالله در «پشتوانه‌‌های علمی ائمه» و «محدَّث (به فتح دال) یا محدِّث (به كسر دال)» خواهد آمد.

اما در این بحث از زاویه‌ی دیگری به اختلاف ابزار استنباط ائمهG با سایرین اشاره می‌شود:

ما، [الأمالی للشیخ الطوسی] بالإسناد المتقدم عنهC قال سمعته یقول لنا أعین لا تشبه أعین الناس و فیها نور لیس للشیطان فیها نصیب[1]

امام رضاC فرمودند: برای ما چشمانی است كه به چشمان مردم شباهتی ندارد و در آن چشمان نوری است كه شیطان سهمی از آن نمی‌برد.

عن أبی إسحاق الجریری قال كنت عند أبی عبد اللهC فسمعته و هو یقول إن لله عمودا من نور حجبه الله عن جمیع الخلائق طرفه عند الله و طرفه الآخر فی أذن الإمام فإذا أراد الله شیئا أوحاه فی أذن الإمامC[2].

ابو اسحاق می‌گوید نزد امام صادقC بودم پس از آن حضرت شنیدم كه فرمود: به راستی كه عمودی از نور برای خداوند می‌باشد كه آن را از همه‌ی خلایق پوشیده داشته، یك طرف آن نزد خداست و طرف دیگر آن در گوش امام است پس هرگاه خداوند چیزی را اراده نماید در گوش امامC وحی می‌نماید.

عن محمد بن مروان عن أبی عبد اللهC قال إن الإمام یسمع الصوت فی بطن أمه فإذا بلغ أربعة أشهر كتب علی عضده الأیمن وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ فإذا وضعته سطع له نور ما بین السماء و الأرض فإذا درج رفع له عمود من نور یری به ما بین المشرق و المغرب.[3]

امام صادقC فرمودند: به یقین امام در شكم مادر صدا را می‌شنود پس هنگامی كه به چهار ماهگی رسید این آیه بر بازوی راستش نوشته می‌شود «و كلمه‌ی پروردگارت از روی صدق و عدل كمال و تمام گردید و برای كلمات خداوند تبدیل كننده‌ای نیست» پس هنگامی كه امام به دنیا آید برای او نوری بین زمین و آسمان ساطع خواهد شد و هنگامی كه به راه افتد عمودی از نور برای او بلند خواهد شد كه آنچه بین مشرق و مغرب است می‌بیند.

عن الثمالی قال قال أبو جعفرC إن الإمام منا لیسمع الكلام فی بطن أمه حتی إذا سقط علی الأرض أتاه ملك فیكتب علی عضده الأیمن وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ حتی إذا شب رفع الله له عمودا من نور یری فیه الدنیا و ما فیها لا یستر عنه منها شی‏ء.[4]

امام باقر C فرمودند: یقینا كه امام از ما در شكم مادرش سخن را می‌شنود تا زمانی كه به دنیا آید فرشته‌ای می‌آید و بر بازوی راستش می‌نویسد «و كلمه‌ی پروردگارت از روی صدق و عدل كمال و تمام گردید و برای كلمات خداوند تبدیل كننده‌ای نیست و او شنوا و داناست»، هنگامی كه جوان گردد خداوند برای او عمودی از نور بلند می‌نماید كه در آن عمود نور دنیا و آنچه در آن است می‌بیند و چیزی از آنها از امام پوشیده نمی‌ماند.

عن إسحاق بن عمار قال قال أبو عبد الله C إن الإمام یسمع الصوت فی بطن أمه فإذا سقط إلی الأرض كتب علی عضده الأیمن وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ الآیة فإذا ترعرع نصب له عمود من نور من السماء إلی الأرض یری به أعمال العباد و زاد یونس بن ظبیان فیه فإذا خرج إلی الأرض أوتی الحكمة و زین بالحلم و الوقار و ألبس الهیبة و جعل له مصباح یعرف به الضمیر و یری به أعمال العباد.[5]

اسحاق می‌گوید امام صادق C فرمودند: یقینا امام در شكم مادرش صدا را می‌شنود پس هنگامی كه به دنیا آید بر بازوی راستش نوشته می‌شود «و كلمه‌ی پروردگارت از روی صدق و عدل كمال و تمام گردید» پس هنگامی كه رشد كند برای او عمودی از نور از زمین تا آسمان نصب می‌گردد كه به آن كارهای بندگان را می‌بیند.

یونس اضافه كرده است كه امام فرمود: پس هنگامی كه به دنیا آید حكمت به او داده می‌شود و به حلم و قار مزین می‌گردد و بر قامت او لباس هیبت پوشیده می‌شود و برای او چراغی قرار داده می‌شود كه ضمیر اشخاص را می‌شناسد و كارهای بندگان را می‌بیند…

عن إسحاق القمی قال قلت لأبی جعفر C جعلت فداك ما قدر الإمام قال یسمع فی بطن أمه فإذا وصل إلی الأرض كان علی منكبه الأیمن مكتوبا وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ثم یبعث أیضا له عمودا من نور من تحت بطنان العرش إلی الأرض یری فیه أعمال الخلائق كلها ثم یتشعب له عمود آخر من عند الله إلی أذن الإمام كلما احتاج إلی مزید أفرغ فیه إفراغا.[6]

اسحاق می‌گوید به امام باقر C گفتم فدای شما گردم مقام امام چه اندازه است؟ فرمودند: در شكم مادرش سخن را می‌شنود پس هنگامی كه به زمین رسید در شانه‌ی راستش چنین نوشته شده است «و كلمه‌ی پروردگارت از روی صدق و عدل كمال و تمام گردید و برای كلمات خداوند تبدیل كننده‌ای نیست و او شنوا و داناست» سپس برای او نیز عمودی از نور از زیر مركز عرش نا زمین برانگیخته می‌شود كه در آن كارهای تمامی بندگان را می‌بیند سپس برای او عمود دیگری از نزد خدا تا گوش امام منشعب می‌شود كه هرگاه نیاز به علم اضافه داشته باشد در گوش او ریخته می‌شود.

اما ابزار استنباط فقها، نور «عقل» است كه موهبت عام الهی است، ولی اختلاف افراد در درجات آن است، این امر نیاز به تحقیق گسترده‌ای دارد كه ان‌شاءالله در بخشی از همین سلسله نوشتارها خواهد آمد. اما اشاره‌ای كوتاه به این بحث را در فصل رابطه‌ی «استنباط با عقل» خواهید دید.

من علی بن محمدC سلام علیكم و علی من اتبع الهدی و رحمة الله و بركاته فإنه ورد علی كتابكم و فهمت ما ذكرتم من اختلافكم فی دینكم… و قد اجتمعت الأمة قاطبة لا اختلاف بینهم أن القرآن حق لا ریب فیه عند جمیع أهل الفرق و فی حال اجتماعهم مقرون بتصدیق الكتاب و تحقیقه مصیبون مهتدون و ذلك بقول رسول الله6 لا تجتمع أمتی علی ضلالة فأخبر أن جمیع ما اجتمعت علیه الأمة كلها حق هذا إذا لم یخالف بعضها بعضا و القرآن حق لا اختلاف بینهم فی تنزیله و تصدیقه فإذا شهد القرآن بتصدیق خبر و تحقیقه و أنكر الخبر طائفة من الأمة لزمهم الإقرار به ضرورة حین اجتمعت فی الأصل علی تصدیق الكتاب فإن هی جحدت و أنكرت لزمها الخروج من الملة فأول خبر یعرف تحقیقه من الكتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله6 و وجد بموافقة الكتاب و تصدیقه بحیث لا تخالفه أقاویلهم حیث قال إنی مخلف فیكم الثقلین كتاب الله و عترتی أهل بیتی لن تضلوا ما تمسكتم بهما و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فلما وجدنا شواهد هذا الحدیث فی كتاب الله نصا مثل قوله جل و عز إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ وَ مَنْ یتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ و روت العامة فی ذلك أخبارا لأمیر المؤمنینC أنه تصدق بخاتمه و هو راكع فشكر الله ذلك له و أنزل الآیة فیه فوجدنا رسول الله6 قد أتی بقوله من كنت مولاه فعلی مولاه و بقوله أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی و وجدناه یقول علی یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی علیكم من بعدی فالخبر الأول الذی استنبطت منه هذه الأخبار خبر صحیح مجمع علیه لا اختلاف فیه عندهم و هو أیضا موافق للكتاب فلما شهد الكتاب بتصدیق الخبر و هذه الشواهد الأخر لزم علی الأمة الإقرار بها…[1]

امام دهمC در نامه‌ای به شیعیان در مورد اختلافات آنان چنین نوشتند:… تحقیقا تمامی امت اسلام بدون اختلاف اتفاق نظر دارند كه قرآن حق است و تردیدی در آن نیست… پس هنگامی كه قرآن به درستی روایتی شهادت دهد ولی گروهی از امت آن را انكار كنند، اقرار به آن روایت بر آنان لازم است زیرا هنگامی همگی بر اصل درستی قرآن اتفاق نظر دارند خروج گروهی از این اصل به منزله خروج از ملت اسلام است.

اولین روایتی كه حقیقت و درستی آن از قرآن شناخته می‌شود و قرآن بر آن شاهد است این روایت پیامبر6 است كه به اتفاق كل و بدون اختلاف موافق قرآن است، و آن این كه حضرت فرمودند: من در میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم كتاب خدا و عترت من كه اهل بیتم هستند تا هنگامی كه به آن تمسك جویید گمراه نخواهید شد و این دو هرگز از یكدیگر جدا نخواهند گردید تا این كه در قیامت بر من در كنار حوض كوثر وارد شوند.

هنگامی كه شاهد صریح درستی این خبر را از قرآن یافتیم، آنجا كه قرآن می‌گوید همانا ولی شما خدا و رسول او و كسانی هستند كه ایمان آوردند و نماز را بپاداشتند و در حال ركوع زكات دادند و كسانی كه خدا و رسول و كسانی كه ایمان آوردند دوست داشته باشد پس به راستی كه حزب خداوند غالب است.

و از سوی دیگر مخالفین ما در این باره روایاتی را نقل كرده‌اند كه امیرالمؤمنینC در حال ركوع انگشترش را صدقه داد و خداوند با نزول این آیه شكر حضرت را به جا آورد.

پس (درستی این روایات را) یافتیم كه پیامبر6 فرموده است كه كسی كه من مولای اویم علی مولای اوست و همچنین فرمود ای علی نسبت تو به مانند نسبت هارون به موسی است، جز این كه پیامبری پس از من نیست و همچنین (درستی این روایت را) یافتیم كه پیامبر6 فرمود علیC بدهكاری مرا اداء خواهد كرد و وعده‌های مرا وفا خواهد نمود و او پس از من جانشین من بر شما است.

پس اولین روایت (حدیث ثقلین كه درستی آن از قرآن استنباط گردید) روایت درست و مورد اتفاق همگی است و هیچ اختلافی در آن نیست، درستی سایر روایات نیز از همان روایت اول استنباط شده است…

عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍC أَنَّهُ كَانَ لابِی یوسُفَ مَعَهُ كَلامٌ فِی مَجْلِسِ الرَّشِیدِ فَقَالَ الرَّشِیدُ بَعْدَ كَلامٍ طَوِیلٍ لِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍC بِحَقِّ آبَائِكَ لَمَّا اخْتَصَرْتَ كَلِمَاتٍ جَامِعَةً لِمَا تَجَارَبْنَاهُ فَقَالَ نَعَمْ وَ أُتِی بِدَوَاةٍ وَ قِرْطَاسٍ فَكَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ جَمِیعُ أُمُورِ الادْیانِ أَرْبَعَةٌ أَمْرٌ لا اخْتِلافَ فِیهِ وَ هُوَ إِجْمَاعُ الامَّةِ عَلَی الضَّرُورَةِ الَّتِی یضْطَرُّونَ إِلَیهَا وَ الاخْبَارُ الْمُجْمَعُ عَلَیهَا وَ هِی الْغَایةُ الْمَعْرُوضُ عَلَیهَا كُلُّ شُبْهَةٍ وَ الْمُسْتَنْبَطُ مِنْهَا كُلُّ حَادِثَةٍ وَ أَمْرٌ یحْتَمِلُ الشَّكَّ وَ الانْكَارَ فَسَبِیلُهُ اسْتِیضَاحُ أَهْلِهِ لِمُنْتَحِلِیهِ بِحُجَّةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ مُجْمَعٍ عَلَی تَأْوِیلِهَا وَ سُنَّةٍ مُجْمَعٍ عَلَیهَا لا اخْتِلافَ فِیهَا أَوْ قِیاسٍ تَعْرِفُ الْعُقُولُ عَدْلَهُ وَ لا تَسَعُ خَاصَّةُ الامَّةِ وَ عَامَّتُهَا الشَّكَّ فِیهِ وَ الانْكَارَ لَهُ وَ هَذَانِ الامْرَانِ مِنْ أَمْرِ التَّوْحِیدِ فَمَا دُونَهُ وَ أَرْشِ الْخَدْشِ فَمَا فَوْقَهُ فَهَذَا الْمَعْرُوضُ الَّذِی یعْرَضُ عَلَیهِ أَمْرُ الدِّینِ فَمَا ثَبَتَ لَكَ بُرْهَانُهُ اصْطَفَیتَهُ وَ مَا غَمَضَ عَلَیكَ صَوَابُهُ نَفَیتَهُ فَمَنْ أَوْرَدَ وَاحِدَةً مِنْ هَذِهِ الثَّلاثِ وَ هِی الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ الَّتِی بَینَهَا اللَّهُ (وَ رَسُولُهُ) فِی قَوْلِهِ لِنَبِیهِ قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِینَ تَبْلُغُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ الْجَاهِلَ فَیعْلَمُهَا بِجَهْلِهِ كَمَا یعْلَمُهُ الْعَالِمُ بِعِلْمِهِ لانَّ اللَّهَ عَدْلٌ لا یجُورُ یحْتَجُّ عَلَی خَلْقِهِ بِمَا یعْلَمُونَ یدْعُوهُمْ إِلَی مَا یعْرِفُونَ لا إِلَی مَا یجْهَلُونَ وَ ینْكِرُونَ فَأَجَازَهُ الرَّشِیدُ وَ رَدَّهُ الْحَدِیثَ[1]

امام موسی كاظمC خلاصه‌ی مباحثی كه در مجلس هارون با ابو یوسف داشتند چنین نوشتند:… تمامی امور ادیان چهار قسم است كه هیچ اختلافی در آن نیست و آن اجماع امت بر امور ضروری است كه چاره‌ای جز قبول آن ندارند و روایاتی است كه مورد اتفاق كل می‌باشد.

این روایات مرجع نهایی است كه هر شبهه‌ای به آن عرضه می‌شود و حكم هر حادثه‌ای از آن استنباط می‌گردد…