در كلام معصومين G فتوا در مقابل حديث آورده شده است كه گوياي دوگانگي اين دو مي‌باشد.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‏ أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ عِنْدَ أَحَدٍ عِلْمٌ وَ لَا حَقٌّ وَ لَا فُتْيَا إِلَّا شَيْ‏ءٌ أُخِذَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع وَ عَنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ….[1]

امام باقر علیه السلام فرمودند: آگاه باشید به راستی که علمی و حقی و فتوای (درستی) نزد کسی نیست مگر این که چیزی که از علی بن ابی طالب و از ما هل بیت گرفته شده است.

در  مباحث پیشین چنين گذشت:

ابي عمرو كناني مي‌گويد امام صادقC از من پرسيدند: اي ابا عمرو اگر من حديثي به تو گفته باشم يا فتوايي به تو داده باشم بعد از اين تو بيايي و از همان مطلب بپرسي اما من به خلاف آنچه كه قبلا به تو خبر يا فتوا داده بودم بگويم به كدام يك از گفته‌هاي من عمل مي‌كني؟ گفتم: به حديث و فتواي جديد عمل مي‌كنم حضرت فرمودند: حق را يافته‌اي…[2]

نكته قابل توجه اين است كه امامC در دو مورد اين روايت، بين حديث و فتوا مقابله قرار داده است.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ الْعُمَرِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَي نَبِيِّهِ6 كِتَاباً قَبْلَ وَفَاتِهِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِيَّتُكَ إِلَي النُّجَبَةِ مِنْ أَهْلِكَ… ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَي ابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيC فَفَكَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِيهِ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أفتهِمْ وَ لا تَخَافَنَّ الا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّهُ لا سَبِيلَ لاحَدٍ عَلَيْكَ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهُ إِلَي ابْنِهِ جَعْفَرٍC فَفَكَّ خَاتَماً فَوَجَدَ فِيهِ حَدِّثِ النَّاسَ وَ أفتهِمْ وَ انْشُرْ عُلُومَ أَهْلِ بَيْتِكَ …[3]

امام صادقC فرمودند: خداوند عز و جل قبل از مرگ پيامبر6 كتابي را بر آن حضرت نازل كرد و گفت اي محمد اين وصيت تو به برگزيدگان از اهل بيت توست… سپس امام سجادC اين وصيت را به امام باقرC داد و حضرت مهر آن را گشود پس در اين چنين يافت: براي مردم حديث بگو و فتوا ده و از غير خداوند عز و جل هرگز ترسي به خود راه نده كه كسي راهي براي صدمه رساندن به تو ندارد و حضرت نيز همين وصيت را عمل نمود سپس وصيت را به فرزندش امام صادقC داد و حضرت مهر آن را گشود پس در آن چنين يافت: براي مردم حديث بگو و فتوا ده و علوم اهل بيتت را منتشر نما…

همان گونه كه در روايت تصريح شده است خداوند امام پنجم و ششمH را به چند امر وصيت مي‌كند: يكي حديث گفتن به مردم و ديگري فتوا دادن. پس اين ادعا كه حديث گفتن همان فتوا دادن است نظريه‌اي بر خلاف روايات اهل بيتG است.

همچنین پیش از این گذشت:

سليم مي‌گويد: هنگامي كه مي‌خواستم از امام صادقC جدا شوم و خداحافظي نمايم به حضرت عرض كردم دوست دارم چيزي توشه من قرار دهي حضرت فرمودند: نزد ابان برو كه براستي از من حديث فراواني شنيده است هر چه او روايت كرد تو از من روايت نما.

و فرمود امام باقرC به ابان فرموده است در مسجد مدينه بنشين و به مردم فتوا ده، به راستي كه من دوست دارم مانند تويي در شيعيانم ديده شود. [4]

در اين حديث نيز از دو خصوصيت ابان ياد شده است يكي فرواني احاديثي كه از امام صادقC شنيده است و ديگري انتصاب براي فتوا از طرف امام باقرC.

همچنین:

عمر بن اذينه مي‌گويد به زراره گفتم مردم از امام صادقC و امام باقرC براي من احاديثي درباره‌ي ارث نقل كرده‌اند، من آن احاديث را بر تو عرضه مي‌كنم، پس تو تنها (اظهار نظر نما و) هر چه از اين احاديث باطل است بگو اين باطل است و هر چه حق است بگو اين حق است، اما روايت نخوان و در نقل حديث سكوت نما، سپس (يكي از مطالب ارث را عرضه كردم) و گفتم مردي از يكي از دو امامI  نقل كرده اگر ميت پدر و مادر داشت و برادران مادري، برادران مادري حاجب از يك سوم مي‌شوند و خود نيز ارث نمي‌برند.

زراره گفت قسم به خدا كه اين باطل است و لكن من تنها به تو خبر مي‌دهم و روايتي نقل نمي‌كنم و به خدا قسم كه آنچه به تو مي‌گويم حق است، هنگامي كه ميت پدر و مادر داشته باشد بر اساس كتاب خدا، مادر يك سوم ارث مي‌برد و پدر دو سوم، اگر ميت برادر پدر مادري داشت يا برادر پدري پس مادرش يك ششم و پدر پنج ششم ارث مي‌برد، و تنها به اين علت ارث پدر زياد شده است كه خرج زن و فرزندان بر عهده‌ي پدر است…

علاوه بر صراحت اين روايت بر تفاوت فتوا و نقل حديث نكات متعدد ديگري در اين روايت حايز اهميت است، به برخي از آنها توجه كنيد:

۱- عمر بن اذينه برخي از احاديث با واسطه‌ي از معصومينG را بر زراره‌ي غير معصوم عرضه مي‌كند؛

۲- عمر بن اذينه از زراره مي‌خواهد كه تنها به گفتن اين كه «اين حديث حق است يا باطل» اكتفا كند و برايش حديث نخواند؛

۳- زراره نيز در پاسخ خواسته عمر بن اذينه مي‌گويد: من به تو اخبار از حكم مي‌كنم (و فتواي من اين است) نه اين كه براي تو روايت نقل كنم؛[5]

۴- زراره بر يك بخش از حكمي كه بيان كرده است به اين جمله استدلال مي‌كند كه: «وَ إِنَّمَا وُفِّرَ لِلابِ مِنْ أَجْلِ عِيَالِهِ» (تنها علتي كه ارث پدر زياد شده است اين است كه خرج زن و فرزندان بر عهده‌ي پدر است…) نه اين كه حديثي براي آن ذكر كند؛

توضيح برخي از اين نكات خصوصا اين كه «چرا عمر بن اذينه از زراره خواسته است تنها به نقل فتوا بسنده كند و حديث برايش نخواند» ان‌شاءالله در بحث مبادي فتوا خواهد آمد.

قال سمعت رجاء بن أبي الضحاك يقول …و كان لا ينزل بلدا الا قصده الناس يستفتونه في معالم دينهم فيجيبهم و يحدثهم الكثير عن أبيه عن آبائه عن عليG عن رسول الله6 فلما وردت به علي المأمون سألني عن حاله في طريقه …[6]

امام رضاC در سفر به خراسان در هيچ سرزميني فرود نمي‌آمدند مگر اين كه مردم به سوي حضرت مي‌آمدند و درباره‌ي معالم دينشان از آن حضرت استفتا (پرسش) مي‌كردند و حضرت جواب مي‌دادند و فراوان از پدرش از پدرانش از حضرت عليG از پيامبر6 حديث نقل مي‌فرمودند…

در اين نقل نيز بين جواب استفتا و حديث مقابله قرار دارد.

قَالَ أَبُو الْوَضَّاحِ فَحَدَّثَنِي أَبِي قَالَ كَانَ جَمَاعَةٌ مِنْ خَاصَّةِ أَبِي الْحَسَنِC مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ شِيعَتِهِ يَحْضُرُونَ مَجْلِسَهُ وَ مَعَهُمْ فِي أَكْمَامِهِمْ أَلْوَاحُ آبَنُوسٍ لِطَافٌ وَ أَمْيَالٌ فَإِذَا نَطَقَ أَبُو الْحَسَنِC بِكَلِمَةٍ أَوْ أَفتي فِي نَازِلَةٍ أَثْبَتَ الْقَوْمُ مَا سَمِعُوا مِنْهُ فِي ذَلِكَ الْخَبَرَ[7]

ابو وضاح مي‌گويد پدرم گفت گروهي از نزديكان امام كاظمC از اهل بيت و شيعيان آن حضرت در مجلس امام حاضر مي‌شدند كه (هميشه) ابزار نوشتن همراه‌شان بود پس هنگامي كه امام كلمه‌اي سخن مي‌گفت و يا در مورد حادثه‌اي فتوا مي‌داد آنان هر چه در اين باره شنيده بودند ثبت مي‌كردند…

در اين نقل نيز تصريح شده است كه حاضرين در مجلس امامC هر گاه امام سخن مي‌گفتند هر كلمه يا هر فتواي امامC را مي‌نوشتند.

كان الرضاC يشير إليه في العلم و الفتيا[8]

امام رضاC در علم و فتوا مورد توجه همگان قرار داشت.

عن رجل من همدان قال قال معاوية لضرار الضبابي يا ضرار صف لي علياC… كان فينا كأحدنا يجيبنا إذا سألناه و ينبئنا إذا استفتيناه…[9]

معاويه به ضرار گفت عليC را براي ما توصيف نما…(گفت)… در ميان ما مانند يكي از ما بود (و كسي او را به عنوان خليفه تشخيص نمي‌داد) هنگامي كه از او مي‌پرسيديم جوابمان مي‌داد و هنگامي از او فتوا مي‌خواستيم حكم را به ما خبر مي‌داد…

پیش از این گذشت:

امام صادقC فرمودند: (كساني كه با يكديگر اختلاف دارند)… مراجعه مي‌كنند به كسي از شما كه راوي حديث ما و صاحب نظر در حلال و حرام ما و بيناي به احكام ما باشد پس به حكميت او راضي شوند كه من او را بر شما حاكم قرار دادم پس اگر به حكم ما حكم نمايد و كسي از او قبول نكند همانا حكم خدا را خوار شمرده است و بر ما رد كرده است و رد كننده‌ي بر ما رد كننده‌ي بر خداست و اين امر در حد شرك به خداست…[1]

در اين روايت بين راوي حديث و ناظر در حلال و حرام و عارف به احكام تفكيك شده است،[2] روشن است كه اوصاف مفتي به حق دو عنوان ناظر در حلال و حرام و عارف به احكام است. اگر فتوا با نقل روايت يكي باشد ديگر لازم نيست كه امامC راوي حديث را از ناظر در حلال و حرام جدا نمايد اين تفكيك دليل اين است كه اين دو با يكديگر تفاوت دارند.

روشن است كه مذاكره‌ي علم در بيشتر موارد با نقل آنچه بوده كه از دريچه‌ي وحي گشوده مي‌شده است، اما در اين روايت، فتوا در مقابل مذاكره‌ي علم و تعليم جاهل قرار داده شده است. توجه كنيد:

پیش از این گذشت:

اميرالمؤمنينC به قثم ابن عباس فرماندار مكه از طرف حضرت چنين نوشتند: حج را براي مردم بپادار و ايام الله را براي آنان يادآوري كن و براي مردم صبح و عصر بنشين پس براي مستفتي فتوا ده و جاهل را بياموز و با عالم مذاكره نما…[1]

اين روايت تصريح به تقابل بين فتوا و تعليم جاهل و مذاكره‌ي با عالم دارد كه نوعا با نقل حديث صورت مي‌پذيرد.

در برخي از موارد ائمهG فتوايي داده‌اند كه ديگران مستند آن را خواسته‌اند و امامC مستند را ارايه فرموده است. اين امر دليل بر اختلاف بين فتوا و مستند آن است كه مستند آن نوعا روايات مي‌باشد، توجه كنيد:

عن أحمد بن محمد بن إسحاق الطالقاني عن أبيه قال حلف رجل بخراسان بالطلاق أن معاوية ليس من أصحاب رسول الله6 أيام كان الرضاC بها فأفتي الفقهاء بطلاقها فسئل الرضاC فأفتي أنها لا تطلق فكتب الفقهاء رقعة فأنفذوها إليه و قالوا له من أين قلت يا ابن رسول الله أنها لم تطلق فوقعC في رقعتهم قلت هذا من روايتكم عن أبي سعيد الخدري أن رسول الله6 قال لمسلمة الفتح و قد كثروا عليه أنتم خير و أصحابي خير و لا هجرة بعد الفتح فأبطل الهجرة و لم يجعل هؤلاء أصحابا له فرجعوا إلي قوله[1]

در زماني كه امام رضاC در خراسان بود كسي اين چنين زنش را طلاق داد كه: اگر معاويه از اصحاب پيامبر6 باشد زنم طلاق داده شده باشد، پس فقهاي سني (از جهت اين كه معاويه را از اصحاب پيامبر6 مي‌دانستند شرط طلاق را محقّق مي‌ديدند) فتوا دادند كه اين زن مطلقه است سپس از حضرت رضاC پرسيده شد امام فتوا دادند كه طلاق تحقق نيافته (فقهاي سني به اعتراض) نامه‌اي به حضرت نوشتند و از آن حضرت دليل فتوايش را خواستند پس حضرت در جواب نوشتند در احاديث خود شما از پيامبر6 نقل شده است كه حضرت به كساني كه بعد از فتح مكه مسلمان شدند فرمودند شما خوب هستيد و اصحاب من نيز خوب هستند و هجرتي بعد از فتح مكه نيست پس پيامبر6 فضيلت مهاجرت در راه خدا را پس از فتح باطل كردند و (از اين جهت كه اصحابش را در كنار مسلمانان بعد از فتح قرار داد روشن مي‌شود كه) مسلمانان بعد از فتح مكه را اصحاب خود ندانسته است. پس از اين جواب همه فقها سني گفته‌ي امام رضاC را پذيرفتند.

پیش از این گذشت:

محمد بن مسلم مي‌گويد: شبي بر پشت بام خوابيده بودم كه ناگهان كسي در زد گفتم كيست؟ جواب داد شريك هستم خدا تو رحمت كند[2] نگاه كردم ديدم زني است، پس آن زن گفت دختري دارم كه ازدواج كرده است و در حال زايمان مرده است و بچه‌ي او در شكمش حركت مي‌كند (اعضاي بچه) مي‌آيد و مي‌رود، وظيفه‌ام چيست؟ به او گفتم يا امة الله از جرياني مانند اين از امام باقرC سؤال شد پس حضرت فرمودند: شكم مرده شكافته مي‌شود و بچه خارج مي‌شود، يا امة الله همين كار را انجام ده.

سپس پرسيدم يا امة الله من (از ترس ستمگران) پنهان هستم چه كسي تو را به سوي من فرستاده است؟ گفت خدا تو را رحمت كند نزد ابوحنيفه صاحب رأي رفتم گفت چيزي نزد من نيست ولي پيش محمد بن مسلم برو او وظيفه‌ات را به تو خواهد گفت پس هر چه به تو فتوا داد برگرد و مرا از آن آگاه نما، به آن زن گفتم به سلامت برو، چون صبح شد به مسجد رفتم ديدم ابوحنيفه همين مسأله را نزد اصحابش طرح كرده است، صدايم را در آوردم (تا متوجه من گردد همين كه چشمش به من افتاد به كنايه) گفت خدايا ببخش بگذار زندگي كنيم.[3]

جمله‌ي «يا أمة الله افعلي مثل ذلك» (كنيز خدا تو نيز چنين كن) فتواي محمد بن مسلم است نه حديث امامC، چرا كه گذشته از ظهور كلام، خود محمد بن مسلم حديث امامC را كه مستند فتوايش مي‌باشد قبل از اين آورده است.

عن ابن حازم قال كنت عند أبي عبد اللهC فأتاه رجل فسأله عن رجل تزوج بامرأة فماتت قبل أن يدخل بها أ يتزوج أمها قال أبو عبد اللهC قد فعله رجل منا فلم نر به بأسا فقلت جعلت فداك و الله ما تفخر الشيعة الا بقضاء علي في هذه السمجية التي أفتي فيها ابن مسعود ثم أتي عليا فقال له من أين أخذتها قال من قول الله تعالي وَ رَبائِبُكُمُ اللاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فقال علي إن تلك مبهمة و هذه مسماة قال الله وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ فقال أبو عبد الله ـ‌عليه‌السلام‌ـ أ ما تسمع ما يروي هذا عن علي ـ‌عليه‌السلام‌ـ فلما قمت ندمت قلت أي شي‏ء صنعت يقول هو فعله رجل منا فلم نر به بأسا و أقول أنا قضي علي فيها فلقيته بعد ذلك فقلت جعلت فداك مسألة الرجل إنما كان الذي قلت زلة مني فما تقول فيها فقال يا شيخ تخبرني أن عليا ـ‌عليه‌السلام‌ـ قضي فيها و تسألني ما أقول فيها[4]

ابن حازم مي‌گويد نزد امام صادقC بودم كه مردي آمد و از اين مسأله پرسيد كه: مردي با زني ازدواج كرده است زن قبل از مقاربت مُرد، آيا اين مرد مي‌تواند با مادر آن زن ازدواج كند؟ امام فرمودند مردي از ما چنين كرده است و ما اشكالي در آن نديديم. من به حضرت گفتم فداي شما گردم به خدا قسم كه شيعه به جريان قضاوت اميرالمؤمنينC در مقابل فتواي ابن مسعود افتخار مي‌كند كه پس از آن ابن مسعود نزد اميرالؤمنينC آمد و حضرت از او پرسيدند اين فتوا (به جواز ازدواج) را از كجا گرفته‌اي؟ ابن مسعود گفت از اين آيه كه «…اگر مقاربت نشده باشد ازدواج با آنها حرام نيست». حضرت فرمودند آيه‌اي كه خواندي مطلق است، ولي اين آيه كه يكي از زناني كه ازدواج با آنها حرام است مادر زن مي‌باشد، اين آيه نص صريح است (و نص صريح مقدم بر مطلق است بنا بر اين ازدواج با مادر زن مطلقا جايز نيست)…

اين روايت نيز بيانگر اين نكته است كه پرسش اميرالمؤمنينC از مأخذ فتواي ابن مسعود است و ابن مسعود در جواب امام، آيه قرآن را به عنوان مستند فتوايش ذكر مي‌كند و همچنان كه آيه قرآن مستند فتواست حديث نيز عمده‌ترين مستند فتوا مي‌باشد؛ بنا بر اين، اين حديث صريح در اختلاف فتوا با مستند آن است.

حدث الزبير عن رجاله قال إن ابن الزبير قال لابن عباس قاتلت أم المؤمنين و حواري رسول الله6 و أفتيت بتزويج المتعة قال أنت أخرجتها و أبوك و خالك و بنا سميت أم المؤمنين و كنا لها خير بنين فتجاوز الله عنها و قاتلت أنت و أبوك عليا فإن كان علي مؤمنا فقد ظللتم بقتالكم المؤمنين و إن كان كافرا فقد بؤتم بسخط من الله بفراركم من الزحف و أما المتعة فإنا نحلها سمعت النبي6 يحلها و يرخص فيها فأفتيت فيها و ذكر الحديث[5]

ابن زبير به ابن عباس اعتراض مي‌كند كه چرا با ام المؤمنين عايشه و اصحاب خاص پيامبر6 جنگيدي و به جواز ازدواج موقت فتوا دادي؟ ابن عباس پاسخ داد تو و پدر تو و دائي تو، عايشه را از خانه‌اش خارج كرديد (تا به گناه جنگ با عليC مبتلا شد) اگر ام المؤمنين ناميده شده است به خاطر ما بوده و ما (از جهت اين كه او را در جنگ با عليC تشويش نكرديم) بهترين پسران او بوديم، اما تو و پدرت با عليC جنگيديد، پس اگر عليC مؤمن بود شما بر اثر جنگ با مؤمنين ظالم هستيد و اگر عليC كافر بود به دليل (كناره گيري و) فرار از جنگ با كافر به خشم خدا اقرار كرديد، و اما درباره‌ي ازدواج موقت ما آن را حلال كرديم و چون از پيامبر6 شنيدم كه آن را حلال مي‌كرد پس به حلال بودن آن فتوا دادم…

صراحت اين روايت در تفاوت حديث با فتوا بيشتر است؛ چرا كه ابن عباس مي‌گويد: علت اين كه من متعه را حلال كردم اين است كه حلال بودن آن را از پيامبر6 شنيدم، «پس» فتواي به حليت دادم؛ يعني سند فتواي به حليت حديث پيامبر6 است نه اين كه خود حديث پيامبر6 فتواي ابن عباس باشد.

عن سماعة عن العبد الصالحC قال سألته فقلت إن أناسا من أصحابنا قد لقوا أباك و جدك و سمعوا منهما الحديث فربما كان الشي‏ء يبتلي به بعض أصحابنا و ليس عندهم في ذلك شي‏ء يفتيه و عندهم ما يشبهه يسعهم أن يأخذوا بالقياس فقال لا إنما هلك من كان قبلكم بالقياس فقلت له لم تقول ذلك فقال إنه ليس بشي‏ء الا و قد جاء في الكتاب و السنة[6]

سماعه به امام كاظمC مي‌گويد برخي از اصحاب ما پدر و جد شما را ملاقات كرده‌اند و از آن دو حديث شنيده‌اند، گاهي بعضي از اصحاب ما مبتلا به مسأله‌اي مي‌شوند كه نزد آنها حديثي براي فتواي در اين مورد نيست، اما موارد شبيه به آن وجود دارد، آيا مي‌توانند قياس كنند؟ حضرت فرمودند نه، همانا نابودي كساني كه هلاك شدند به سبب قياس كردن بود، گفتم چرا چنين مي‌گوييد؟ فرمود هيچ چيزي نيست مگر اين كه حكم آن در كتاب و سنت آمده است.

جمله‌ي «ليس عندهم في ذلك شي‏ء يفتيه» (نزد آنها حديثي براي فتواي در اين مورد نيست) صريح است كه اگر حديثي مي‌داشتند مستند فتواي اصحاب مي‌گرديد اما راوي با فرض فقدان مستند فتوا ـ‌كه نوعا روايات است‌ـ از امامC نسبت به جواز فتوا با استناد به قياس مي‌پرسد كه امامC قياس را مستند شايسته‌اي براي فتوا نمي‌داند.

برخي از روايات گوياي لزوم اجتناب شديد از نزديك شدن به افتا است، اما در همين حال نسبت به نشر حديث به تمامي اشكال آن اكيدا ترغيب شده است، اين امر بيانگر اين است كه فتوا با نقل حديث دو امر مستقل و جداي از يكديگر مي‌باشد.

در بحث فتوا و مفتیان چنین گفتیم: از آنجایی كه منصب فتوا مقام والایی است و اهمیت ویژه‌ای دارد. افتا بدون شرایط لازم نیز خطرات خاصی را به دنبال دارد، از این جهت نسبت به ارتكاب آن اخطارهای شدیدی صادر شده است[1].

تعبیر «فرار همچون فرار از شیر» در موارد بسیار حساس و خطرناک به کار می‌رود. مانند فرار از جزامی[2] و فرار از اهل دنیا.[3]

به کار بردن این تعبیر در مورد فتوا نشان از خطرناک بودن افتا و توصیه به پرهیز از آن است.

عَنْ عُنْوَانَ الْبَصْرِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام… وَ اهْرُبْ مِنَ الفتْیا هَرْبَكَ مِنَ الاسَدِ وَ لا تَجْعَلْ رَقَبَتَكَ عَتَبَةً لِلنَّاسِ[4]

امام صادق علیه السلام  به عنوان بصری می‌فرمایند:… و از فتوا همچنان كه از شیر فرار می‌كنی اجتناب نما و گردن خودت را پل برای (عبور) مردم (به جهنم) قرار نده.

همچنین جرأت بر فتوا با جرأت بر آتش دوزخ و جرأت بر خداوند مقایسه شده است.

و قال صلی الله علیه و آله  أجرؤكم علی الفتوی أجرؤكم علی النار[5]

پیامبر صلی الله علیه و آله  فرمودند: پر جرأت‌ترین شما بر فتوا(ی باطل)[6] پر جرأت‌ترین شما بر آتش جهنم است.

دیگر تعبیرات از فتوا نیز بر اهمیت و خطرناک بودن افتا حکایت دارد.

قَالَ النَّبِيُّ ص أَجْرَؤُكُمْ عَلَى الْفُتْيَا أَجْرَؤُكُمْ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ وَ لَا يَعْلَمُ الْمُفْتِي أَنَّهُ هُوَ الَّذِي يَدْخُلُ بَيْنَ اللَّهِ تَعَالَى وَ بَيْنَ عِبَادِهِ وَ هُوَ الْحَائِرُ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.[7]

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: پر چرأت‌ترین شما بر فتوا، پر جرأت‌ترین شما بر خداوند عز و جل است. آیا مفتی نمی‌داند که اوست میان و خداوند و بندگانش وارد می‌شود؟ و اوست که میان بهشت و دوزخ حیران است؟ (اگر فتوای به حق دهد بهشتی است و اگر فتوای به باطل دهد دوزخی است.)

اینک نمونه‌هايی از ترغيب به حديث را می‌آوریم.

عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لابِي عَبْدِ اللَّهِC رَجُلٌ رَاوِيَةٌ لِحَدِيثِكُمْ يَبُثُّ ذَلِكَ فِي النَّاسِ وَ يُشَدِّدُهُ فِي قُلُوبِهِمْ وَ قُلُوبِ شِيعَتِكُمْ وَ لَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِيعَتِكُمْ لَيْسَتْ لَهُ هَذِهِ الرِّوَايَةُ أَيُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ الرَّاوِيَةُ لِحَدِيثِنَا يَشُدُّ بِهِ قُلُوبَ شِيعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ[8]

حضرت صادقC فرمودند:… مردي كه در نقل حديث ما كوشش مي‌كند تا باعث محكم شدن اعتقاد قلبي شيعيان به وسيله آن احاديث ‌شود از هزار عابد برتر است.

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC قَالَ مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِيثِنَا أَرْبَعِينَ حَدِيثاً بَعَثَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَالِماً فَقِيهاً[9]

امام صادقC فرمودند: كسي كه از احاديث ما چهل حديث حفظ كند خداوند روز قيامت او را عالم فهميده زنده مي‌كند.

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِC اكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ فِي إِخْوَانِكَ فَإِنْ مِتَّ فَأَوْرِثْ كُتُبَكَ بَنِيكَ فَإِنَّهُ يَأْتِي عَلَي النَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ لا يَأْنَسُونَ فِيهِ إِلا بِكُتُبِهِمْ[10]

امام صادقC به مفضل فرمودند: علمت را بنويس و در ميان برادرانت پخش نما و اگر مُردي كتابهايت را براي فرزندانت به ميراث بگذار زيرا زماني پر فتنه خواهد آمد كه تنها به كتابها انس مي‌گيرند.

عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ6 تَذَاكَرُوا وَ تَلاقَوْا وَ تَحَدَّثُوا فَإِنَّ الْحَدِيثَ جِلاءٌ لِلْقُلُوبِ إِنَّ الْقُلُوبَ لَتَرِينُ كَمَا يَرِينُ السَّيْفُ جِلاؤُهَا الْحَدِيثُ[11]

پيامبر6 فرمودند: مذاكره‌ي علم نماييد و با يكديگر ملاقات داشته باشيد و از احاديث ما بگوييد؛ زيرا حديث قلوب را جلاء مي‌دهد؛ به يقين قلوب زنگار مي‌گيرد همچنان كه شمشير زنگار مي‌گيرد و جلاء دلها حديث است.

روایات تحذیر از فتوا دادن شاهد است بر اين که فتوا غير حديث است چرا که ائمه علیهم السلام پیوسته به نقل حديث تشویق و ترغیب می‌کردند.

برخي از احاديث بيانگر حكم توسط اصحاب ائمهG مي‌باشد كه در آن هيچ اشاره‌اي به نقل از امامC نشده است، گرچه احتمال اين وجود دارد كه كلام از امامC باشد و بر اثر اشتباه يا امر ديگري به آن اشاره نشده باشد، اما بعضي از قرائن گوياي وجود كلمات اصحاب در متون روايي ما مي‌باشد.

البته كاملا روشن است كه اصحابي مثل زراره حكمي بدون مستند بيان نكرده‌اند، اما آيا حكمي كه اصحاب بيان نموده‌اند همان متن روايت است؟ اين امر نه تنها دليلي ندارد بلكه در پاره‌اي از موارد دليل بر خلاف آن موجود است.

قَالَ عُمَرُ بْنُ أُذَيْنَةَ قُلْتُ لِزُرَارَةَ فَإِنَّ أُنَاساً حَدَّثُونِي عَنْهُ وَ عَنْ أَبِيهِH بِأَشْيَاءَ فِي الْفَرَائِضِ فَأَعْرِضُهَا عَلَيْكَ فَمَا كَانَ مِنْهَا بَاطِلا فَقُلْ هَذَا بَاطِلٌ وَ مَا كَانَ مِنْهَا حَقّاً فَقُلْ هَذَا حَقٌّ وَ لا تَرْوِهِ وَ اسْكُتْ فَحَدَّثْتُهُ بِمَا حَدَّثَنِي بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍC فِي الابْنَةِ وَ الابِ وَ الابْنَةِ وَ الامِّ وَ الابْنَةِ وَ الابَوَيْنِ فَقَالَ هُوَ وَ اللَّهِ الْحَقُّ[1]

عمر بن اذينه مي‌گويد به زراره گفتم به راستي كه برخي از مردم از امام باقر و صادقH درباره‌ي چيزهايي از ارث حديث نقل كرده‌اند، پس اين مطالب را بر تو عرضه مي‌كنم، پس هر چه از اينها باطل است بگو اين باطل است و هر چه حق است بگو اين حق است (تنها به اين مقدار اكتفا نما) و حديثي نخوان و ساكت باش، سپس آنچه محمد بن مسلم از امام باقرC درباره‌ي دختر و پدر و دختر و مادر و پدر و مادر برايم نقل كرده بود به او گفتم، او گفت قسم به خدا كه اين حق است.

عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِC عَنْ رَجُلَيْنِ… قَالَ يَنْظُرَانِ إِلَي مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَي حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَيْنَا الرَّادُّ عَلَي اللَّهِ وَ هُوَ عَلَي حَدِّ الشِّرْكِ بِاللَّهِ…[2]

 (كساني كه با يكديگر اختلاف دارند)… مراجعه مي‌كنند به كسي از شما كه راوي حديث ما و صاحب نظر در حلال و حرام ما و بيناي به احكام ما باشد پس به حَكَميت او راضي شوند كه من او را بر شما حاكم قرار دادم پس اگر به حكم ما حكم نمايد و كسي از او قبول نكند همانا حكم خدا را خوار شمرده است و بر ما رد كرده است و رد كننده‌ي بر ما رد كننده‌ي بر خداست و اين امر در حد شرك به خداست…

بنا بر اين، اين گونه روايات كه تنها كلام اصحاب را بدون استناد به امامC نقل نموده‌اند، دليل اختلاف فتوا و حديث است، توجه كنيد:

عَنْ زُرَارَةَ قَالَ إِذَا تَرَكَ الرَّجُلُ أُمَّهُ أَوْ أَبَاهُ أَوِ ابْنَهُ أَوِ ابْنَتَهُ فَإِذَا تَرَكَ وَاحِداً مِنَ الارْبَعَةِ فَلَيْسَ بِالَّذِي عَنَي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ قُلِ اللَّهُ يُفتيكُمْ فِي الْكَلالَةِ وَ لا يَرِثُ مَعَ الامِّ وَ لا مَعَ الابِ وَ لا مَعَ الابْنِ وَ لا مَعَ الابْنَةِ أَحَدٌ خَلَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ غَيْرَ زَوْجٍ أَوْ زَوْجَةٍ[3]

از زراره نقل شده است كه گفت هنگامي كه وارثِ مَرد يكي از مادرش يا پدرش يا پسرش و يا دخترش باشد مشمول اين آيه نيست كه: قُلِ اللَّهُ يُفتيكُمْ فِي الْكَلالَةِ…

عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ زُرَارَةُ النَّاسُ وَ الْعَامَّةُ فِي أَحْكَامِهِمْ وَ فَرَائِضِهِمْ يَقُولُونَ قَوْلا قَدْ أَجْمَعُوا عَلَيْهِ وَ هُوَ الْحُجَّةُ عَلَيْهِمْ يَقُولُونَ فِي رَجُلٍ تُوُفِّي وَ تَرَكَ ابْنَتَهُ أَوِ ابْنَتَيْهِ وَ تَرَكَ أَخَاهُ لابِيهِ وَ أُمِّهِ أَوْ أُخْتَهُ لابِيهِ وَ أُمِّهِ أَوْ أُخْتَهُ لابِيهِ أَوْ أَخَاهُ لابِيهِ إِنَّهُمْ يُعْطُونَ الابْنَةَ النِّصْفَ أَوِ ابْنَتَيْهِ الثُّلُثَيْنِ وَ يُعْطُونَ بَقِيَّةَ الْمَالِ أَخَاهُ لابِيهِ وَ أُمِّهِ أَوْ أُخْتَهُ لابِيهِ أَوْ أُخْتَهُ لابِيهِ وَ أُمِّهِ دُونَ عَصَبَةِ بَنِي عَمِّهِ وَ بَنِي أَخِيهِ وَ لا يُعْطُونَ الاخْوَةَ لِلامِّ شَيْئاً قَالَ فَقُلْتُ لَهُمْ فَهَذِهِ الْحُجَّةُ عَلَيْكُمْ إِنَّمَا سَمَّي اللَّهُ لِلاخْوَةِ لِلامِّ أَنَّهُ يُورَثُ كَلالَةً فَلَمْ تُعْطُوهُمْ مَعَ الابْنَةِ شَيْئاً وَ أَعْطَيْتُمُ الاخْتَ لِلابِ وَ الامِّ وَ الاخْتَ لِلابِ بَقِيَّةَ الْمَالِ دُونَ الْعَمِّ وَ الْعَصَبَةِ وَ إِنَّمَا سَمَّاهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ كَلالَةً كَمَا سَمَّي الاخْوَةَ لِلامِّ كَلالَةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَائِلٍ يَسْتفتَونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفتيكُمْ فِي الْكَلالَةِ فَلِمَ فَرَّقْتُمْ بَيْنَهُمَا فَقَالُوا السُّنَّةِ وَ إِجْمَاعِ الْجَمَاعَةِ قُلْنَا سُنَّةِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ رَسُولِهِ أَوْ سُنَّةِ الشَّيْطَانِ وَ أَوْلِيَائِهِ فَقَالُوا سُنَّةِ فُلانٍ وَ فُلانٍ قُلْنَا قَدْ تَابَعْتُمُونَا فِي خَصْلَتَيْنِ وَ خَالَفتمُونَا فِي خَصْلَتَيْنِ قُلْنَا إِذَا تَرَكَ وَاحِداً مِنْ أَرْبَعَةٍ فَلَيْسَ الْمَيِّتُ يُورَثُ كَلالَةً إِذَا تَرَكَ أَباً أَوِ ابْناً قُلْتُمْ صَدَقْتُمْ فَقُلْنَا أَوْ أُمّاً أَوِ ابْنَةً فَأَبَيْتُمْ عَلَيْنَا ثُمَّ تَابَعْتُمُونَا فِي الابْنَةِ فَلَمْ تُعْطُوا الاخْوَةَ مِنَ الامِّ مَعَهَا شَيْئاً وَ خَالَفتمُونَا فِي الامِّ فَكَيْفَ تُعْطُونَ الاخْوَةَ لِلامِّ الثُّلُثَ مَعَ الامِّ وَ هِي حَيَّةٌ وَ إِنَّمَا يَرِثُونَ بِحَقِّهَا وَ رَحِمِهَا وَ كَمَا أَنَّ الاخْوَةَ وَ الاخَوَاتِ لِلابِ وَ الامِّ وَ الاخْوَةَ وَ الاخَوَاتِ لِلابِ لا يَرِثُونَ مَعَ الابِ شَيْئاً لانَّهُمْ يَرِثُونَ بِحَقِّ الابِ كَذَلِكَ الاخْوَةُ وَ الاخَوَاتُ لِلامِّ لا يَرِثُونَ مَعَهَا شَيْئاً وَ أَعْجَبُ مِنْ ذَلِكَ أَنَّكُمْ تَقُولُونَ إِنَّ الاخْوَةَ مِنَ الامِّ لا يَرِثُونَ الثُّلُثَ وَ يَحْجُبُونَ الامَّ عَنِ الثُّلُثِ فَلا يَكُونُ لَهَا الا السُّدُسُ كَذِباً وَ جَهْلا وَ بَاطِلا قَدْ أَجْمَعْتُمْ عَلَيْهِ فَقُلْتُ لِزُرَارَةَ تَقُولُ هَذَا بِرَأْيِكَ فَقَالَ أَنَا أَقُولُ هَذَا بِرَأْيِي إِنِّي إِذاً لَفَاجِرٌ أَشْهَدُ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ6[4]

از زراره نقل شده است كه گفت مردم و سنيان در احكام و ارثشان گفته‌اي مي‌گويند كه همه بر آن متفق هستند در حالي كه اين مطلب حجت بر آنان است… زراره مي‌گويد به آنان گفتم اين حجت است بر شما… به زراره گفتم اين مطالب را به نظر خودت مي‌گويي؟ گفت آيا مي‌شود من اين مطالب را به نظر خودم بگويم اگر چنين كنم من فاجر هستم ولي شهادت مي‌دهم كه اين مطالب حق از طرف خدا و رسول6 اوست.

در اين روايت علاوه بر اين كه زراره فتواي خودش را كه مستند به كلام خدا و پيامبر6 است نقل مي‌كند بر مطالب نقل شده استدلال نيز مي‌كند.