عن سلمان الفارسي رحمة الله عليه قال لما قبض النبي صلي الله عليه و آله  و تقلد أبو بكر الامر قدم المدينة جماعة من النصاري يتقدمهم جاثليق لهم… في ما قرأناه من كتبنا أن الانبياء لا يخرجون من الدنيا الا بعد إقامة أوصيائهم يخلفونهم في أمتهم يقتبس منهم الفتيا[1] فيما أشكل فأنت أيها الامير وصيه لنسألك عما نحتاج إليه فقال عمر…[2]

سلمان فارسي ـ‌كه رحمت خدا بر او باد‌ـ مي‌گويد: هنگامي كه پيامبر صلي الله عليه و آله  رحلت فرمودند و ابوبكر (غاصبانه) متصدي خلافت شد گروهي از مسيحيان وارد مدينه شدند كه در رأس آنان عالم بزرگ آنان جاثليق قرار داشت… [جاثليق به ابوبكر مي‌گويد:]… در آنچه كه از كتابهايمان خوانده‌ايم چنين است كه پيامبران از دنيا خارج نمي‌شوند مگر بعد از انتصاب جانشينانشان در امتشان، (تا) در مطالب دشوار از آنان فتوا گرفته شود…

عن سلام بن مستنیر عن أبی جعفر علیه السلام  قال سألته عن قول الله تعالی مَثَلا كَلِمَةً طَیبَةً الایة قال الشجرة رسول الله صلی الله علیه و آله  و نسبه ثابت فی بنی هاشم و فرع الشجرة علی بن أبی طالب علیه السلام  و غصن الشجرة فاطمةH و ثمراتها الائمة من ولد علی و فاطمة علیهم السلام  و شیعتهم ورقها و إن المؤمن من شیعتنا لیموت فتسقط من الشجرة ورقة و إن المؤمن لیولد فتورق الشجرة ورقة قلت أ رأیت قوله تُؤْتِی أُكُلَها كُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها قال یعنی بذلك ما یفتی الائمة علیهم السلام  شیعتهم فی كل حج و عمرة من الحلال و الحرام…[1]

امام باقر علیه السلام  در پاسخ سلام بن مستنیر از آیه‌ی «مثلا كلمة طیبة…» فرمودند: درخت در این آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله  است و نسب او در بنی هاشم ثابت است و فرع (یعنی تنه‌) درخت علی بن ابی طالب علیه السلام  است و شاخه‌ی درخت فاطمهI است و میوه‌های آن امامان از نسل علی و فاطمه علیهم السلام  هستند و شیعیان ائمه برگ درخت هستند و به راستی كه (هرگاه) مؤمنی از شیعیان بمیرد یك برگ از درخت می‌افتد و به راستی كه (هرگاه) مؤمنی متولد شود یك برگ به درخت افزوده می‌شود (سلام بن مستنیر می‌گوید: از این قسمت از آیه) پرسیدم كه «این درخت به اذن خداوند در همه‌ی زمانها میوه[2] می‌دهد» حضرت فرمودند: مقصود خداوند از میوه فتواهایی است كه ائمه علیهم السلام  در هر (سفر) حج و عمره به شیعیانشان در مورد حلال و حرام می‌دهند.

و روی أنه وجد أیضا بخطه علیه السلام  ما صورته قد صعدنا ذری الحقائق بأقدام النبوة و الولایة و نورنا سبع طبقات أعلام الفتوی بالهدایة فنحن لیوث الوغی و غیوث الندی…[1]

روایت شده است این كلام به خط امام حسن عسگری علیه السلام  پیدا شده است: به راستی كه ما با قدمهای نبوت و ولایت بر قله‌های حقایق صعود كردیم و هفت طبقه اعلام فتوا را به هدایت روشن كردیم…[2]

عن محمد بن مسلم قال سمعت أبا جعفر علیه السلام  یقول أما إنه لیس عند أحد علم و لا حق و لا فتیا الا شی‏ء أخذ عن علی بن أبی طالب علیه السلام  و عنا أهل البیت و ما من قضاء یقضی به بحق و صواب الا بدء ذلك و مفتاحه و سببه و علمه من علی علیه السلام  و منا…[1]

امام باقر علیه السلام  می‌فرمودند: آگاه باشید كه به راستی هیچ علمی و حقی و فتوایی نزد كسی نیست مگر این كه (مأخذ آن) چیزی است كه از علی بن ابی طالب علیه السلام  و از ما اهل بیت باشد و هیچ قضاوت حقی و (مطلب) درستی نیست مگر این كه آغاز آن و كلید و سبب و علم آن از علی علیه السلام  و از ماست…

عَنْ شُعَیبٍ الْعَقَرْقُوفِی قَالَ خَرَجْتُ أَنَا وَ حَدِیدٌ فَانْتَهَینَا إِلَی الْبُسْتَانِ یوْمَ التَّرْوِیةِ فَتَقَدَّمْتُ عَلَی حِمَارٍ فَقَدِمْتُ مَكَّةَ وَ طُفْتُ وَ سَعَیتُ وَ أَحْلَلْتُ مِنْ تَمَتُّعِی ثُمَّ أَحْرَمْتُ بِالْحَجِّ وَ قَدِمَ حَدِیدٌ مِنَ اللَّیلِ فَكَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام  اسْتَفْتَیتُهُ فِی أَمْرِهِ فَكَتَبَ إِلَی مُرْهُ یطُوفُ وَ یسْعَی وَ یحِلُّ مِنْ مُتْعَتِهِ وَ یحْرِمُ بِالْحَجِّ وَ یلْحَقُ النَّاسَ بِمِنًی وَ لا یبِیتَنَّ بِمَكَّةَ[1]

امام موسی كاظم علیه السلام  در جواب استفتای كتبی شعیب در باره‌ی یكی از مسایل حج به او چنین نوشتند…

نكته اول در این روایت این است كه پرسش حكم به عنوان استفتا مطرح شده است، ولی بیان حكم از طرف امام علیه السلام  دارای عنوان خاصی نیست.

و نكته دوم این است كه پرسش راوی (استفتا) و ابلاغ حكم امام علیه السلام  (فتوا) به شكل نوشتاری بوده است.

عَنْ زُرَارَةَ أَنَّ رَجُلا مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ قَدِمَ حَاجّاً وَ كَانَ أَقْرَعَ الرَّأْسِ لا یحْسِنُ أَنْ یلَبِّی فَاسْتفتُی لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  فَأَمَرَ أَنْ یلَبَّی عَنْهُ وَ یمَرَّ الْمُوسَی عَلَی رَأْسِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ یجْزِئُ عَنْهُ[2]

از امام صادق علیه السلام  درباره‌ی مردی كه سرش بی‌مو بود و نمی‌توانست تلبیه حج را انجام دهد استفتا شد، حضرت دستور دادند كه به نیابت او تلبیه‌ی حج گفته شود و تیغ اصلاح را بر سرش بكشند كه این امر برای او كافی است.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  تَسْتفتَیهِ فِی الْمَبِیتِ فِی غَیرِ بَیتِهَا وَ قَدْ مَاتَ زَوْجُهَا فَقَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیةِ كَانَ إِذَا مَاتَ زَوْجُ الْمَرْأَةِ أَحَدَّتْ عَلَیهِ امْرَأَتُهُ اثْنَی عَشَرَ شَهْراً فَلَمَّا بَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله  رَحِمَ ضَعْفَهُنَّ فَجَعَلَ عِدَّتَهُنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً وَ أَنْتُنَّ لا تَصْبِرْنَ عَلَی هَذَا [3]

محمد بن مسلم می‌گوید: زنی كه شوهرش مرده بود نزد امام صادق علیه السلام  آمد و از به سر بردن در غیر خانه شوهرش (در ایام عده‌ی وفات) از آن حضرت استفتا كرد، حضرت فرمودند:…

و قد روی أن هندا قالت للنبی صلی الله علیه و آله  إن أبا سفیان رجل شحیح لا یعطینی ما یكفینی أنا و ولدی أ فآخذ من غیر علمه؟ فقال خذی ما یكفیك و ولدك بالمعروف. فذكرت الشح لها و لولدها و لم یزجرها رسول الله صلی الله علیه و آله  إذ كان قصدها الاستفتاء[4]

نقل شده است كه هند (همسر ابوسفیان) به پیامبر صلی الله علیه و آله  گفت: ابوسفیان مرد بخیلی است و به مقدار كفایت مخارج زندگی به من و بچه‌هایم نمی‌دهد، آیا بدون اطلاع او از مالش بردارم؟ حضرت فرمودند: به اندازه‌ی مناسب كفایت خودت و بچه‌هایت بردار. به دلیل این كه قصد هند (در ذكر عیب بخل ابوسفیان) استفتا بوده است پیامبر صلی الله علیه و آله  (از جهت حرمت غیبت) نهی نفرمودند.

عَنْ مُعَاوِیةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ… وَ قَدِمَ عَلِی علیه السلام  مِنَ الْیمَنِ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  وَ هُوَ بِمَكَّةَ فَدَخَلَ عَلَی فَاطِمَةَ سَلَامُ اللَّهِ عَلَیهَا وَ هِی قَدْ أَحَلَّتْ فَوَجَدَ رِیحاً طَیبَةً وَ وَجَدَ عَلَیهَا ثِیاباً مَصْبُوغَةً فَقَالَ مَا هَذَا یا فَاطِمَةُ فَقَالَتْ أَمَرَنَا بِهَذَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَخَرَجَ عَلِی علیه السلام  إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  مُسْتَفْتِیاً فَقَالَ یا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَأَیتُ فَاطِمَةَ قَدْ أَحَلَّتْ وَ عَلَیهَا ثِیابٌ مَصْبُوغَةٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  أَنَا أَمَرْتُ النَّاسَ بِذَلِكَ…[5]

حضرت علی علیه السلام  از یمن وارد بر پیامبر صلی الله علیه و آله  شدند در حالی كه آن حضرت در مكه بودند، پس هنگامی كه وارد بر فاطمه ـ‌سلام خدا بر او باد‌ـ شدند مشاهده كردند كه آن حضرت از احرام خارج شده‌اند و عطر استعمال نموده و لباس زینتی پوشیده‌اند، پرسیدند ای فاطمه این چكاری است؟ حضرت فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله  چنین دستور دادند، سپس حضرت علی علیه السلام  برای استفتا از پیامبر صلی الله علیه و آله  (در مورد بیرون آمدن از احرام از نزد فاطمهI) خارج شدند…

و روی أنه كان فی بنی إسرائیل رجل فقیه عابد عالم مجتهد و كانت له امرأة و كان بها معجبا فماتت فوجد علیها وجدا شدیدا حتی خلا فی بیت و أغلق علی نفسه و احتجب عن الناس فلم یكن یدخل علیه أحد. ثم إن امرأة من بنی إسرائیل سمعت به فجاءته فقالت لی إلیه حاجة أستفتیه فیها لیس یجزئنی الا أن أشافهه بها، فذهب الناس و لزمت الباب فأخبر فأذن لها فقالت أستفتیك فی أمر، قال ما هو؟ قالت إنی استعرت من جارة لی حلیا فكنت ألبسه زمانا ثم إنهم أرسلوا إلی أ فأرده إلیهم قال نعم و الله، قالت إنه قد مكث عندی زمانا، قال ذاك أحق بردك إیاه، فقالت له رحمك الله أ فتأسف علی ما أعارك الله عز و جل ثم أخذه منك و هو أحق به منك فأبصر ما كان فیه و نفعه الله بقولها[6]

نقل شده است در بنی اسرائیل مردی فقیه و عابد و عالم و مجتهد بود این مرد زنی داشت كه بسیار او را دوست می‌داشت، پس از این كه زن از دنیا رفت مرد بسیار محزون شد به اندازه‌ای كه در خانه‌ای به تنهایی نشست و در را بر روی خود بست و آنچنان از مردم كناره گرفت كه كسی بر او وارد نمی‌شد، هنگامی كه زنی از بنی اسرائیل این مطلب را شنید نزد او آمد (و به كسی كه درِ خانه‌ی او بود) گفت من مشكلی دارم كه باید از او در باره‌ی آن استفتا كنم، اما مشكل من تنها در صورتی حل می‌شود كه مستقیما با خود او صحبت كنم، همه مردم رفتند، مرد فقیه خبردار شد و اجازه ورود داد، پس زن گفت: از تو درباره‌ی مطلبی استفتا می‌كنم مرد گفت مطلبت چیست؟ گفت:…

من لا یحضره الفقیه أنه استفتی علیه السلام  عن جاریة زفت إلی بیت رجل فوثبت علیها ضرتها و ضبطتها بنات عم لها فافتضتها بإصبعها فقال علیه السلام  التی افتضتها زانیة علیها صداقها و جلد مائة و اللواتی ضبطنها مفتریات علیهن جلد ثمانین[7]

از امام علیه السلام  استفتا شد درباره‌ی دختری كه برای زفاف به خانه‌ی مردی برده شده و…

و منها أنه أرسل إلی امرأة فخافت منه فاجهضت فاستفتی الناس فكل قال له لا بأس علیك فسأل علیا علیه السلام  فقال و أری أن الدیة علی عاتقك ففعل بقوله[8]

یكی از قضایای مشكلی كه عمر را درمانده كرده بود این است كه عمر پی زنی فرستاد آن زن ترسید و بچه‌اش را سقط كرد، پس عمر از مردم در این باره استفتا كرد همه گفتند كه چیزی بر تو نیست، سپس از حضرت علی علیه السلام  پرسید، حضرت فرمودند: نظر من این است كه دیه سقط بر گردن توست پس عمر به گفته حضرت عمل كرد.

نذر المتوكل فی علة إن وهب الله له العافیة أن یتصدق بمال كثیر، فعوفی فأحضر الفقهاء و استفتاهم، فكل منهم قال شیئا إلی أن قال محمد علیه السلام  إن كنت نویت الدنانیر فتصدق بثمانین دینارا و إن كنت نویت الدراهم فتصدق بثمانین درهما فقال الفقهاء ما نعرف هذا فی كتاب و لا سنة فقال بلی قال الله عز و جل لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ كَثِیرَةٍ فعدوا وقائع رسول الله صلی الله علیه و آله  ففعلوا فإذا هی ثمانون[9]

متوكل در بیماری نذر كرد كه اگر خدا او را عافیت بخشید به مال زیادی صدقه دهد پس از خوب شدن فقها (سنی) را حاضر ساخت و از آنان (درباره‌ی اندازه‌ی مال زیاد) استفتا نمود پس هر كسی چیزی گفت تا این كه از امام جواد  علیه السلام  پرسید حضرت فرمودند: اگر دینار در نظر داشتی هشتاد دینار صدقه بده و اگر درهم در نظر داشتی هشتاد درهم، متوكل هشتاد درهم صدقه داد فقها گفتند این حكم را در قرآن و سنت نمی‌شناسیم حضرت فرمودند: خداوند عز و جل (در قرآن) فرموده است «براستی كه خداوند در مواقع زیادی شما را یاری نموده است» شما آن وقایع را بشمارید هنگامی كه شمردند دیدند كه آن وقایع هشتاد مورد بوده است.

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام  قَالَ بَینَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  فِی الرَّحْبَةِ وَ النَّاسُ عَلَیهِ مُتَرَاكِمُونَ فَمِنْ بَینِ مُسْتَفت وَ مِنْ بَینِ مُسْتَعْدٍ…[10]

امام باقر علیه السلام  فرمودند: هنگامی كه امیرالمؤمنین علیه السلام  در رحبه بودند و مردم در اطراف آن حضرت ازدحام كرده‌ بودند كه برخی از حضرت استفتا می‌كردند و برخی برای گرفتن حق خود از دیگران به حضرت مراجعه می‌كردند…

أَبُو عَمْرٍو الْمُتَطَبِّبُ قَالَ عَرَضْتُهُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ أَفْتَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  فَكَتَبَ النَّاسُ فُتْیاهُ وَ كَتَبَ بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  إِلَی أُمَرَائِهِ وَ رُءُوسِ أَجْنَادِهِ فَمِمَّا كَانَ فِیهِ…[1]

امام صادق علیه السلام  فرمودند: امیرالمؤمنین علیه السلام  (در باره‌ی مسایلی) فتوا دادند و سپس مردم فتوای حضرت را نوشتند و (خود آن حضرت آن فتوا را به صورت آئین نامه) برای فرماندهان و سرلشگرانش نوشتند…

در این روایت بیان حكم از سوی امام علیه السلام  بدون هیچ پرسشی عنوان فتوا به خود گرفته است.

روی جابر بن یزید و عمر بن أوس و ابن مسعود و اللفظ له أن عمر قال لا أدری ما أصنع بالمجوس أین عبد الله بن عباس قالوا ها هو ذا فجاء فقال ما سمعت علیا یقول فی المجوس فإن كنت لم تسمعه فاسأله عن ذلك فمضی ابن عباس إلی علی علیه السلام  فسأله عن ذلك فقال أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمَّنْ لا یهِدِّی الا أَنْ یهْدی فَما لَكُمْ كَیفَ تَحْكُمُونَ ثم أفتاه[2]

عمر گفت: نمی‌دانم با مجوس چه كنم؟… ابن عباس از امیرالمؤمنین علیه السلام  پرسید… سپس حضرت [راجع به مسأله] فتوا دادند.

بَعْضُ نُسَخِ فِقْهِ الرِّضَا علیه السلام  قَالَ أَبِی فِی امْرَأَةٍ طَمِثَتْ فَسَأَلَتْ مَنْ حَضَرَهَا فَلَمْ یفتوهَا بِمَا وَجَبَ عَلَیهَا حَتَّی دَخَلَتْ مَكَّةَ غَیرَ مُحْرِمَةٍ فَلْتَرْجِعْ إِلَی الْمِیقَاتِ إِنْ أَمْكَنَ ذَلِكَ وَ لَمْ یفت الْحَجُّ وَ إِنْ لَمْ یمْكِنْ خَرَجَتْ إِلَی أَقْرَبِ الْمَوَاقِیتِ وَ الا خَرَجَتْ مِنَ الْحَرَمِ فَأَحْرَمَتْ خَارِجَ الْحَرَمِ لا یجْزِؤُهَا غَیرُ ذَلِكَ[3]

زن حایضی از حضار درباه‌ی وظیفه‌اش در حج سؤال كرده بود ولی آنان به آنچه وظیفه او بود فتوا ندادند، تا این كه آن زن بدون احرام وارد مكه شد، در این باره امام رضا علیه السلام  فرمودند: اگر ممكن است باید به میقات برگردد…‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی بْنِ مُوسَی قَالَ قَالَ مُوسَی كَتَبَ إِلَی یحْیی بْنُ أَكْثَمَ یسْأَلُنِی عَنْ عَشْرِ مَسَائِلَ أَوْ تِسْعٍ فَدَخَلْتُ عَلَی أَخِی یعْنِی عَلِی الْهَادِی علیه السلام  فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ ابْنَ أَكْثَمَ كَتَبَ إِلَی یسْأَلُنِی عَنْ مَسَائِلَ أُفتیهِ فِیهَا فَضَحِكَ ثُمَّ قَالَ فَهَلْ أفتَیتَهُ قُلْتُ لا قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ لَمْ أَعْرِفْهَا قَالَ وَ مَا هِی قُلْتُ كَتَبَ إِلَی أَخْبِرْنِ…[4]

برادر امام هادی می‌گوید:… به برادرم یعنی امام هادی علیه السلام  گفتم فدای شما گردم یحیی بن اكثم در نامه‌ای از من خواسته است كه درباره‌ی مسایلی فتوا دهم، حضرت خندیدند و پرسیدند آیا فتوا دادی؟ گفتم خیر، پرسیدند چرا؟ عرض كردم فتوای آن را نمی‌شناختم پرسیدند مسائل او چیست؟ گفتم…

عن أحمد بن الفضل الخاقانی من آل رزین قال قطع الطریق بجلولا علی السابلة من الحجاج و غیرهم و أفلت القطاع فبلغ الخبر المعتصم فكتب إلی عامل له كان بها تأمن الطریق كذلك یقطع علی طرف أذن أمیر المؤمنین ثم ینفلت القطاع فإن أنت طلبت هؤلاء و ظفرت بهم و الا أمرت بأن تضرب ألف سوط ثم تصلب بحیث قطع الطریق قال فطلبهم العامل حتی ظفر بهم و استوثق منهم ثم كتب بذلك إلی المعتصم فجمع الفقهاء قال و قال برأی ابن أبی داود ثم سأل الاخرین عن الحكم فیهم و أبو جعفر محمد بن علی الرضا علیه السلام  حاضر فقالوا قد سبق حكم الله فیهم فی قوله إِنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یسْعَوْنَ فِی الارْضِ فَساداً أَنْ یقَتَّلُوا أَوْ یصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ ینْفَوْا مِنَ الارْضِ و لامیر المؤمنین علیه السلام  أن یحكم بأی ذلك شاء فیهم قال فالتفت إلی أبی جعفر علیه السلام  فقال ما تقول فیما أجابوا فیه فقال قد تكلم هؤلاء الفقهاء و القاضی بما سمع أمیر المؤمنین قال أخبرنی بما عندك قال أنهم قد أضلوا فیما أفتوا به و الذی یجب فی ذلك أن ینظر أمیر المؤمنین فی هؤلاء الذین قطعوا الطریق فإن كانوا أخافوا السبیل فقط و لم یقتلوا أحدا و لم یأخذوا مالا أمر بإیداعهم الحبس فإن ذلك معنی نفیهم من الارض بإخافتهم السبیل و إن كانوا أخافوا السبیل و قتلوا النفس أمر بقتلهم و إن كانوا أخافوا السبیل و قتلوا النفس و أخذوا المال أمر بقطع أیدیهم و أرجلهم من خلاف و صلبهم بعد ذلك قال فكتب إلی العامل بأن یمثل ذلك بهم[5]

معتصم درباره‌ی دزدانی كه به قافله‌ها حمله كرده بودند از فقها سؤال كرده و در آخر از امام جواد علیه السلام  حكم آن را پرسید حضرت فرمودند: فقها در آنچه فتوا دادند به گمراهی رفتند و اما آنچه كه در این مورد واجب است این است كه…

عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ عَرَضْتُ الْكِتَابَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام  فَقَالَ هُوَ صَحِیحٌ قَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  فِی دِیةِ جِرَاحَاتِ الاعْضَاءِ كُلِّهَا… وَ أفتَی فِی النَّافِذَةِ إِذَا أُنْفِذَتْ مِنْ رُمْحٍ أَوْ خَنْجَرٍ فِی شَی‏ءٍ مِنَ الرَّجُلِ فِی أَطْرَافِهِ فَدِیتُهَا عُشْرُ دِیةِ الرَّجُلِ مِائَةُ دِینَارٍ[6]

ابن فضال می‌گوید كتاب (خاصی) را بر امام كاظم علیه السلام  عرضه كردم (تا در درستی آن حضرت نظر دهند) حضرت فرمودند: این كتاب درست است، امیرالمؤمنین علیه السلام  درباره‌ی تمامی جراحهای اعضای بدن حكم فرمودند… و درباره‌ی زخم نیزه و خنجر فتوا داده‌اند كه…

حدثنا أبی عن أبیه عن جده جعفر بن محمد عن أبیه علیهم السلام  أنه كان یفتی من أصابته جنابة أن یتیمم إذا لم یجد الماء فإذا وجد الماء فلیغتسل و لیستقبل صلاته[7]

امام صادق علیه السلام  از پدرش نقل می‌كند كه حضرت در باره‌ی جنب فتوا دادند كه اگر آب ندارد باید تیمم نماید…

قال الحكم بن عیینة مررنا بامرأة محرمة قد أسبلت ثوبها، قلت لها اسفری عن وجهك، قالت أفتانی بذلك زوجی محمد بن علی بن الحسین علیه السلام  [8]

حكم بن عیینه می‌گوید: از زنی كه در حال احرام بود گذشتم كه لباسش را بر صورتش انداخته بود، به او گفتم صورتت را (در حال احرام) نپوشان گفت شوهرم امام باقر علیه السلام  به این كار فتوا داده است.

وَ یسْتَفْتُونَكَ فِی النِّساءِ قُلِ اللَّهُ یفْتِیكُمْ فِیهِنَّ…[1]

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: و از تو در باره‌ی زنان استفتا می‌كنند بگو خداوند به شما در باره‌ی زنان فتوا می‌دهد كه…

یسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ یفْتِیكُمْ فِی الْكَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَیسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ…[2]

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: از تو استفتا می‌كنند بگو خدا به شما در باره‌ی كلاله چنین فتوا می‌دهد…

ابن أبی سمال عن أبی عبد الله علیه السلام  أنه استفتاه رجل من أهل الجبل فأفتاه بخلاف ما یحب فرأی أبو عبد الله علیه السلام  الكراهة فیه فقال یا هذا اصبر علی الحق فإنه لم یصبر أحد قط لحق الا عوضه الله ما هو خیر له[3]

مردی از حضرت صادق علیه السلام  مسأله‌ای را استفتا كرد و حضرت به خلاف آن چه كه او دوست داشت فتوا دادند…

در این روایت از پرسش راوی به عنوان استفتا و از پاسخ امام علیه السلام  به عنوان فتوا یاد شده است.

حبابة الوالبیة قالت رأیت رجلا بمكة أصیلا فی الملتزم أو بین الباب و الحجر علی صعدة من الارض و قد حزم وسطه علی المئزر بعمامة خز و الغزالة تخال علی قلل الجبال كالعمائم علی قمم الرجال و قد صاعد كفه و طرفه نحو السماء و یدعو فلما انثال الناس علیه یستفتونه عن المعضلات و یستفتحون أبواب المشكلات فلم یرم حتی أفتاهم فی ألف مسألة ثم نهض یرید رحله و مناد ینادی بصوت صهل الا إن هذا النور الابلج المسرج و النسیم الارج و الحق المرج و آخرون یقولون من هذا فقیل محمد بن علی الباقر علم العلم و الناطق عن الفهم محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام  [4]

حبابه در وصف امام باقر  علیه السلام  می‌گوید:… هنگامی كه مردم بر او هجوم آوردند، از امور پیچیده از او استفتا می‌كردند و گشودن درِ مشكلات را از او می‌خواستند، تا هنگامی كه در هزار مسأله فتوا نداده بود ساكت نگردید…

عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ أَتَی قَوْمٌ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  یسْتَفتونَهُ فَلَمْ یصِیبُوهُ فَقَالَ لَهُمُ الْحَسَنُ علیه السلام  هَاتُمْ فتیاكُمْ فَإِنْ أَصَبْتُ فَمِنَ اللَّهِ وَ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  وَ إِنْ أَخْطَأْتُ فَإِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  مِنْ وَرَائِكُمْ فَقَالُوا امْرَأَةٌ جَامَعَهَا زَوْجُهَا فَقَامَتْ بِحَرَارَةِ جِمَاعِهِ فَسَاحَقَتْ جَارِیةً بِكْراً فَأَلْقَتْ عَلَیهَا النُّطْفَةَ فَحَمَلَتْ فَقَالَ علیه السلام  فِی الْعَاجِلِ تُؤْخَذُ هَذِهِ الْمَرْأَةُ بِصَدَاقِ هَذِهِ الْبِكْرِ لانَّ الْوَلَدَ لا یخْرُجُ حَتَّی یذْهَبَ بِالْعُذْرَةِ وَ ینْتَظَرُ بِهَا حَتَّی تَلِدَ وَ یقَامُ عَلَیهَا الْحَدُّ وَ یلْحَقُ الْوَلَدُ بِصَاحِبِ النُّطْفَةِ وَ تُرْجَمُ الْمَرْأَةُ ذَاتُ الزَّوْجِ فَانْصَرَفُوا فَلَقُوا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  فَقَالُوا قُلْنَا لِلْحَسَنِ وَ قَالَ لَنَا الْحَسَنُ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ لَقِیتُمْ مَا كَانَ عِنْدَهُ الا مَا قَالَ الْحَسَنُ[5]

امام صادق  علیه السلام  فرمودند: گروهی برای استفتای از حكمی در جستجوی امیرالمؤمنین علیه السلام  بودند ولی حضرت را نیافتند امام حسن علیه السلام  به آنها فرمودند: مسأله و فتوای مورد نیازتان را بیاورید… گفتند: زنی بعد از مقاربت با دختری مساحقه كرده است و او حامله شده است…

استفتی أعرابی عبد الله بن الزبیر و عمرو بن عثمان فتواكلا فقال اتقیا الله فإنی أتیتكما مسترشدا أ مواكلة فی الدین فأشارا علیه بالحسن و الحسینH فأفتیاه فأنشأ أبیاتا منها…[6]

عربی از عبدالله بن زبیر و عمرو بن عثمان مطلبی را استفتا كرد [ از درماندگی ] هر یك به دیگری نگاه كردند عرب گفت از خدا بترسید من به خاطر راهنمایی آمده‌ام آیا شما در دین هم به یكدیگر وامی‌گذارید؟ آنان به امام حسن و امام حسینH اشاره كردند و آن دو بزرگوار فتوای مورد نیاز او را بیان كردند…

و روی عنه علیه السلام  أن خیبریة من أشراف الیهود زنت فكرهوا رجمها فأرسلوا إلی النبی صلی الله علیه و آله  یستفتونه طمعا فی رخصة تكون فی دینه فقال صلی الله علیه و آله  ترضون بحكمی قالوا نعم فأفتاهم بالرجم فأبوا أن یقبلوا…[7]

از حضرت باقر علیه السلام  روایت شده است كه زنی از بزرگان یهود ساكن خیبر زنا كرد، یهودیان سنگسار كردن او را خوش نداشتند، پس به طمع و امید آنكه راه فرار از سنگسار كردن در دین اسلام وجود داشته باشد (كسی را برای حكم) به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله  فرستاند حضرت فرمودند به حكم من راضی هستید؟ گفتند آری سپس حضرت به سنگسار كردن فتوا داد ولی آنان سرپیچی كردند…

==================

پرسشی كه در آغاز مطرح شد این بود كه آیا استفتا و فتوا جز پرسش از حكم و پاسخ آن است؟

به نظر می‌رسد با روایات گذشته جواب آن روشن شده باشد، ولی برای دقت بیشتر گروهی از روایات را كه صراحت بیشتری دارند برای حل نهایی مشكل ارایه می‌نماییم.

روشن‌ترین روایات در بیان حقیقت فتوا، روایاتی است كه در آن «حكمی» بیان شده است و سپس در خود روایت از آن حكم به تعبیر «فتوا» یاد شده است و همچنین «پرسش» مطرح شده در خود روایت عنوان «استفتا» را گرفته است. توجه كنید:

عَنْ إِسْمَاعِیلَ الْجُعْفِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام  قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ یقْتُلُ الرَّجُلَ عَمْداً قَالَ عَلَیهِ ثَلاثُ كَفَّارَاتِ أَنْ یعْتِقَ رَقَبَةً وَ یصُومَ شَهْرَینِ مُتَتَابِعَینِ وَ یطْعِمَ سِتِّینَ مِسْكِیناً وَ قَالَ أَفتی عَلِی بْنُ الْحُسَینِ علیه السلام  بِمِثْلِ ذَلِكَ[1]

اسماعیل جعفی از امام باقر علیه السلام  از حكم قتل عمدی می‌پرسد، امام می‌فرمایند: كفاره‌ی قتل عمدی سه چیز است یكی آزاد كردن بنده و دوم روزه‌ی دو ماه پی در پی و سوم سیر كردن شصت فقیر و (سپس اضافه) فرمودند كه: امام زین العابدین علیه السلام  مانند این فتوا داده‌اند.

در این روایت از پاسخ امام باقر علیه السلام  به عنوان فتوای امام سجاد علیه السلام  یاد شده است و معنی روایت این است كه پاسخ امام با فتوای امام سجاد علیه السلام  یكی است.

عَنْ هُذَیلِ بْنِ حَیانَ أَخِی جَعْفَرِ بْنِ حَیانَ الصَّیرَفِی قَالَ قُلْتُ لابِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  إِنِّی دَفَعْتُ إِلَی أَخِی جَعْفَرٍ مَالا فَهُوَ یعْطِینِی مَا أُنْفِقُهُ وَ أَحُجُّ مِنْهُ وَ أَتَصَدَّقُ وَ قَدْ سَأَلْتُ مَنْ قِبَلَنَا فَذَكَرُوا أَنَّ ذَلِكَ فَاسِدٌ لا یحِلُّ وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ أَنْتَهِی إِلَی قَوْلِكَ فَقَالَ لِی أَ كَانَ یصِلُكَ قَبْلَ أَنْ تَدْفَعَ إِلَیهِ مَالَكَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَخُذْ مِنْهُ مَا یعْطِیكَ فَكُلْ مِنْهُ وَ اشْرَبْ وَ حُجَّ وَ تَصَدَّقْ فَإِذَا قَدِمْتَ الْعِرَاقَ فَقُلْ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ أفتَانِی بِهَذَا[2]

هذیل از حضرت صادق علیه السلام  پرسید مالی به برادرم داده‌ام و او مخارج زندگی و حج و صدقات مرا می‌دهد از دیگران پرسیدم گفتند این كار [احتمالا از جهت شبهه‌ی ربا] فاسد است و حلال نیست ولی من می‌خواهم به گفته‌ی شما عمل كنم حضرت پرسیدند آیا برادر تو قبل از این كه مالت را به او بدهی هم چنین می‌كرد؟ گفتم آری، حضرت فرمودند این كار هیچ اشكالی ندارد و زمانی هم كه به عراق برگشتی بگو جعفر بن محمد به این مطلب فتوا داده است.

در این روایت نیز امام علیه السلام  از پاسخ خود به عنوان فتوا یاد نموده است.

اینك به جریان جالبی كه شامل مطالب گوناگونی است توجه كنید به خاطر سودمند بودن آن تمام این روایت مفصل را می‌آوریم:

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  أَنَّ أَعْرَابِیاً بَدَوِیاً خَرَجَ مِنْ قَوْمِهِ حَاجّاً مُحْرِماً فَوَرَدَ عَلَى أُدْحِی نَعَامٍ فِیهِ بَیضٌ فَأَخَذَهُ وَ اشْتَوَاهُ وَ أَكَلَ مِنْهُ وَ ذَكَرَ أَنَّ الصَّیدَ حَرَامٌ فِی الْإِحْرَامِ فَوَرَدَ الْمَدِینَةَ فَقَالَ الْأَعْرَابِی أَینَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَدْ جَنَیتُ جِنَایةً عَظِیمَةً فَأُرْشِدَ إِلَى أَبِی بَكْرٍ فَوَرَدَ عَلَیهِ الْأَعْرَابِی وَ عِنْدَهُ مَلَأٌ مِنْ قُرَیشٍ فِیهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیرُ وَ سَعْدٌ وَ سَعِیدٌ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ أَبُو عُبَیدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ خَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ وَ الْمُغِیرَةُ بْنُ شُعْبَةَ فَسَلَّمَ الْأَعْرَابِی عَلَیهِمْ فَقَالَ یا قَوْمُ أَینَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالُوا هَذَا خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالَ أَفِتْنِی فَقَالَ لَهُ أَبُو بَكْرٍ قُلْ یا أَعْرَابِی فَقَالَ إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ قَوْمِی حَاجّاً فَأَتَیتُ عَلَى أُدْحِی فِیهِ بَیضُ نَعَامٍ فَأَخَذْتُهُ فَاشْتَوَیتُهُ وَ أَكَلْتُهُ فَمَا ذَا لِی مِنَ الْحَجِّ وَ مَا عَلَی فِیهِ أَ حَلَالًا مَا حَرُمَ عَلَی مِنَ الصَّیدِ أَمْ حَرَاماً فَأَقْبَلَ أَبُو بَكْرٍ عَلَى مَنْ حَوْلَهُ فَقَالَ حَوَارِی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  وَ أَصْحَابَهُ أَجِیبُوا الْأَعْرَابِی قَالَ لَهُ الزُّبَیرُ مِنْ بَینِ الْجَمَاعَةِ أَنْتَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَأَنْتَ أَحَقُّ بِإِجَابَتِهِ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ یا زُبَیرُ حُبُّ بَنِی هَاشِمٍ فِی صَدْرِكَ قَالَ وَ كَیفَ لَا وَ أُمِّی صَفِیةُ بِنْتُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَمَّةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالَ الْأَعْرَابِی إِنَّا لِلَّهِ ذَهَبَتْ فُتْیای فَتَنَازَعَ الْقَوْمُ فِیمَا لَا جَوَابَ فِیهِ فَقَالَ یا أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  اسْتُرْجِعَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله  دِینُهُ فَنَرْجِعَ عَنْهُ فَسَكَتَ الْقَوْمُ فَقَالَ الزُّبَیرُ یا أَعْرَابِی مَا فِی الْقَوْمِ إِلَّا مَنْ یجْهَلُ مَا جَهِلْتَ قَالَ الْأَعْرَابِی مَا أَصْنَعُ قَالَ (لَهُ الزُّبَیرُ لَمْ یبْقَ فِی الْمَدِینَةِ مَنْ تَسْأَلُهُ بَعْدَ مَنْ ضَمَّهُ هَذَا الْمَجْلِسُ إِلَّا صَاحِبُ الْحَقِّ الَّذِی هُوَ أَوْلَى بِهَذَا الْمَجْلِسِ مِنْهُمْ قَالَ الْأَعْرَابِی فَتُرْشِدُنِی إِلَیهِ قَالَ لَهُ الزُّبَیرُ) إِنَّ إِخْبَارِی یسِرُّ قَوْماً وَ یسْخِطُ قَوْماً آخَرِینَ قَالَ الْأَعْرَابِی وَ قَدْ ذَهَبَ الْحَقُّ وَ صِرْتُمْ تَكْرَهُونَهُ فَقَالَ عُمَرُ إِلَى كَمْ تُطِیلُ الْخِطَابَ یا ابْنَ الْعَوَّامِ قُومُوا بِنَا وَ الْأَعْرَابِی إِلَى عَلِی علیه السلام  فَلَا تسْمَعُ جَوَابَ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ إِلَّا مِنْهُ فَقَامُوا بِأَجْمَعِهِمْ وَ الْأَعْرَابِی مَعَهُمْ حَتَّى صَارُوا إِلَى مَنْزِلِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  فَاسْتَخْرَجُوهُ مِنْ بَیتِهِ وَ قَالُوا یا أَعْرَابِی اقْصُصْ قِصَّتَكَ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام  فَقَالَ الْأَعْرَابِی فَلِمَ أَرْشَدْتُمُونِی إِلَى غَیرِ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالُوا یا أَعْرَابِی خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  أَبُو بَكْرٍ وَ هَذَا وَصِیهُ فِی أَهْلِ بَیتِهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَیهِمْ وَ قَاضِی دَینِهِ وَ مُنْجِزُ عِدَاتِهِ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ قَالَ وَیحَكُمْ یا أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ وَ الَّذِی أَشَرْتُمْ إِلَیهِ بِالْخِلَافَةِ لَیسَ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِلَالِ خَلَّةٌ فَقَالُوا یا أَعْرَابِی سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ وَ دَعْ مَا لَیسَ مِنْ شَأْنِكَ قَالَ الْأَعْرَابِی یا أَبَا الْحَسَنِ یا خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی خَرَجْتُ مِنْ قَوْمِی مُحْرِماً فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  تُرِیدُ الْحَجَّ فَوَرَدْتَ عَلَى أُدْحِی وَ فِیهِ بَیضُ نَعَامٍ فَأَخَذْتَهُ وَ اشْتَوَیتَهُ وَ أَكَلْتَهُ فَقَالَ الْأَعْرَابِی نَعَمْ یا مَوْلَای فَقَالَ لَهُ وَ أَتَیتَ تَسْأَلُ عَنْ خَلِیفَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَأُرْشِدْتَ إِلَى مَجْلِسِ أَبِی بَكْرٍ وَ عُمَرَ فَأَبْدَیتَ بِمَسْأَلَتِكَ فَاخْتَصَمَ الْقَوْمُ وَ لَمْ یكُنْ فِیهِمْ مَنْ یجِیبُكَ عَلَى مَسْأَلَتِكَ فَقَالَ نَعَمْ یا مَوْلَای فَقَالَ لَهُ یا أَعْرَابِی الصَّبِی الَّذِی بَینَ یدَی مُؤَدِّبِهِ صَاحِبُ الذُّؤَابَةِ فَإِنَّهُ ابْنِی الْحَسَنُ علیه السلام  فَسَلْهُ فَإِنَّهُ یفْتِیكَ قَالَ الْأَعْرَابِی إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ مَاتَ دِینُ مُحَمَّدٍ ص بَعْدَ مَوْتِهِ وَ تَنَازَعَ الْقَوْمُ وَ ارْتَدُّوا فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  حَاشَ لِلَّهِ یا أَعْرَابِی مَا مَاتَ دِینُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله  وَ لَنْ یمُوتَ قَالَ الْأَعْرَابِی أَ فَمِنَ الْحَقِّ أَنْ أَسْأَلَ خَلِیفَةَ رَسُولِ اللَّهِ علیه السلام  وَ حَوَارِیهُ وَ أَصْحَابَهُ فَلَا یفْتُونِی وَ یحِیلُونِی عَلَیكَ فَلَا تُجِیبُنِی وَ تَأْمُرُنِی أَنْ أَسْأَلَ صَبِیاً بَینَ یدَی الْمُعَلِّمِ وَ لَعَلَّهُ لَا یفْصِلُ بَینَ الْخَیرِ وَ الشَّرِّ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  یا أَعْرَابِی لَا تَقْفُ مَا لَیسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَاسْأَلِ الصَّبِی فَإِنَّهُ ینْبِئُكَ فَمَالَ الْأَعْرَابِی إِلَى الْحَسَنِ علیه السلام  وَ قَلَمُهُ فِی یدِهِ وَ یخُطُّ فِی صَحِیفَتِهِ خَطّاً وَ یقُولُ مُؤَدِّبُهُ أَحْسَنْتَ أَحْسَنْتَ أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیكَ فَقَالَ الْأَعْرَابِی یا مُؤَدِّبَ الْحَسَنِ الصَّبِی فَتَعْجَبُ مِنْ إِحْسَانِهِ وَ مَا أَسْمَعُكَ تَقُولُ لَهُ شَیئاً حَتَّى كَأَنَّهُ مُؤَدِّبُكَ فَضَحِكَ الْقَوْمُ مِنَ الْأَعْرَابِی وَ صَاحُوا بِهِ وَیحَكَ یا أَعْرَابِی سَلْ وَ أَوْجِزْ قَالَ الْأَعْرَابِی فَدَیتُكَ یا حَسَنُ إِنِّی خَرَجْتُ حَاجّاً مُحْرِماً فَوَرَدْتُ عَلَى أُدْحِی فِیهِ بَیضُ نَعَامٍ فَشَوَیتُهُ وَ أَكَلْتُهُ عَامِداً وَ نَاسِیاً قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام  زِدْتَ فِی الْقَوْلِ یا أَعْرَابِی قَوْلَكَ عَامِداً لَمْ یكُنْ هَذَا مِنْ مَسْأَلَتِكَ هَذَا عَبَثٌ قَالَ الْأَعْرَابِی صَدَقْتَ مَا كُنْتُ إِلَّا نَاسِیاً فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام  وَ هُوَ یخُطُّ فِی صَحِیفَتِهِ یا أَعْرَابِی خُذْ بِعَدَدِ الْبَیضِ نُوقاً فَاحْمِلْ عَلَیهَا فَنِیقاً فَمَا نُتِجَتْ مِنْ قَابِلٍ فَاجْعَلْهُ هَدْیاً بَالِغَ الْكَعْبَةِ فَإِنَّهُ كَفَّارَةُ فِعْلِكَ فَقَالَ الْأَعْرَابِی فَدَیتُكَ یا حَسَنُ إِنَّ مِنَ النِّیقِ مَا یزْلِقْنَ فَقَالَ الْحَسَنُ علیه السلام  یا أَعْرَابِی إِنَّ مِنَ الْبَیضِ مَا یمْرَقْنَ فَقَالَ الْأَعْرَابِی أَنْتَ صَبِی مُحْدَقٌ مُحَرَّرٌ فِی عِلْمِ اللَّهِ مُغْرَقٌ وَ لَوْ جَازَ أَنْ یكُونَ مَا أَقُولُهُ قُلْتُهُ إِنَّكَ خَلِیفَةُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ علیه السلام  یا أَعْرَابِی أَنَا الْخَلَفُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  وَ أَبِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  الْخَلِیفَةُ فَقَالَ الْأَعْرَابِی وَ أَبُو بَكْرٍ مَا ذَا قَالَ الْحَسَنُ علیه السلام  سَلْهُمْ یا أَعْرَابِی فَكَبَّرَ الْقَوْمُ وَ عَجِبُوا مِمَّا سَمِعُوا مِنَ الْحَسَنِ علیه السلام  فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ فِی وَ فِی ابْنِی هَذَا مَا جَعَلَهُ فِی دَاوُدَ وَ سُلَیمَانَ إِذْ یقُولُ اللَّهُ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ فَفَهَّمْناها سُلَیمانَ.[3]

امام صادق علیه السلام  فرمودند: عربی بیابانی به خاطر سفر حج در حال احرام از سرزمینش خارج شد، به لانه‌ی شتر مرغی برخورد كه در آن تخم شتر مرغ بود، آن را برداشته و بریان كرده و خورد. پس از آن به یاد آورد كه در حال احرام شكار حرام است، به مدینه آمده گفت جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله  كجاست كه من جنایت بزرگی انجام داده‌ام (می‌خواهم حكم آن را بپرسم)؟ او را به ابوبكر راهنمایی كردند.

اعرابی سراغ ابوبكر رفت در حالی كه عده‌ای از قریش نزد او بودند، مانند عمر و عثمان و طلحه و زبیر و سعد و سعید و عبدالرحمن پسران عوف  و ابوعبیده‌ی جراح و خالد بن ولید و مغیره بن شعبه. عرب سلام داده و پرسید جانشین پیامبر كجاست؟ ابوبكر را به او نشان دادند رو به ابوبكر كرده و گفت:

فتوای مورد نیاز مرا بیان نما.

ابوبكر: ای اعرابی (مشكلت را) بگو.

اعرابی: من از نزد قوم خود به حج رفته و با لانه‌ای برخوردم كه در آن تخم شتر مرغ بود آنها را برداشته و سرخ كرده و خوردم، پس برای من از ناحیه‌ی حج چه حكمی است و در این مورد چه حكمی بر من است؟ با توجه به این كه شكار در حج بر من حرام است این مورد حرام شمرده می‌شود یا حلال؟

ابوبكر (از درماندگی) رو به اطرافیان كرده و گفت: ای اصحاب پیامبر و یاران نزدیك او پاسخ اعرابی را بدهید.

زبیر از میان جمعیت به ابوبكر گفت (به ادعای خودت) تو جانشین پیامبری، پس شایسته است تو پاسخ دهی. (و اینك كه درمانده‌ای نشان این است كه جانشین حقیقی پیامبر نیستی).

ابوبكر: ای زبیر دوستی بنی هاشم (خاندان پیامبر) در دل توست (كه این چنین می‌گویی).

زبیر: چرا چنین نباشد در حالی كه مادرم صفیه دختر عبدالمطلب و عمه‌ی رسول خدا صلی الله علیه و آله  می‌باشد.

اعرابی (هنگامی كه دید جدال بالا گرفت از روی تأسف) گفت: انا لله و انا الیه راجعون، فتوای مورد نیاز من از دست رفت.

سپس اختلاف میان جمعیت در مورد این مسأله كه جوابی برای آن نداشتند ادامه یافت

اعرابی (از حیرت) گفت: ای اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله  آیا دین پیامبر صلی الله علیه و آله  پس از او برگشت داده شده است كه ما نیز از این دین برگردیم.

(اینجا بود كه) همگی ساكت شدند.

سپس زبیر گفت: ای اعرابی در میان اینان كسی نیست مگر این كه مانند تو جاهل به حكم است.

اعرابی: من چه كنم؟

زبیر: پس از اهل این مجلس در شهر كسی نیست كه بتوانی از او پاسخت را دریافت كنی به جز صاحب اصلی حق خلافت كه او سزاوار نشستن بر كرسی خلافت است.

اعرابی: آیا مرا به سوی او راهنمایی می‌كنی؟

زبیر: اگر من او را به تو معرفی كنم عده‌ای خشنود و عده‌ای دیگر ناخشنود می‌شوند.

اعرابی: پس واقعا حق رفته است و شما چنین شده‌اید كه حق را خوش ندارید.

عمر: ای زبیر تا كی طولانی می‌كنی ، با ما به همراهی اعرابی برخیزید تا به سوی علی علیه السلام  برویم كه پاسخ این مسأله جز از او شنیده نمی‌شود.

پس همگی برخاسته و به همراهی اعرابی به منزل امیرالمؤمنین علیه السلام  رفتند و حضرت را از خانه خارج ساختند و به اعرابی گفتند جریان خود را به ابوالحسن علی علیه السلام  بگو.

اعرابی اعتراض كرد كه چرا در ابتدا مرا به كسی كه جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله  نبود راهنمایی كردید؟

اطرافیان خلیفه: ای اعرابی جانشین پیامبر ابوبكر است ولی علی علیه السلام  وصی او در میان اهل بیت اوست و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله  بر اهل بیت اوست و كسی است كه بدهی‌های پیامبر و وعده‌های آن حضرت را ادا می‌كند و وارث علم اوست.

اعرابی: ـ ‌وای بر شما ای اصحاب پیامبر‌ـ و كسی كه شما او را خلیفه می‌دانید هیچ یك از این ویژگی‌ها را ندارد؟ (پس چگونه خلیفه‌ایست؟!)

اطرافیان خلیفه: هر چه می‌خواهی بپرس و آنچه را كه شایستگی آن را نداری (یعنی اشكال بر خلافت را) رها كن.

اعرابی رو به امیرالمؤمنین كرد و گفت: ای ابوالحسن و ای جانشین پیامبر من از نزد قوم خود در حالی كه احرام حج بسته بودم خارج شدم،

(حضرت سخن او را قطع كرده و خود ادامه دادند) قصد حج داشتی كه با لانه‌ای كه در آن تخم شتر مرغ بود برخوردی، آن را برداشته و بریان كرده و خوردی.

اعرابی: آری ای آقای من.

و حضرت ادامه دادند: و آمدی از جانشین پیامبر پرسیدی، پس به مجلس ابوبكر و عمر راهنمایی شدی، مسأله‌ات را بیان كردی در حالی كه در میان این جمعیت كسی جوابگوی تو نبود با یكدیگر نزاع كردند.

اعرابی: آری ای آقای من.

امیرالمؤمنین: ای اعرابی این كودكی كه نزد آموزگارش درس می‌خواند و گیسو دارد پسر من حسن علیه السلام  است از او بپرس او فتوای تو را بیان می‌كند.

اعرابی (دوباره ناراحت شده و) گفت: انا لله و انا الیه راجعون، دین محمد صلی الله علیه و آله  با مرگ او مرده است و مردم با یكدیگر اختلاف كرده‌اند و از دین برگشته‌اند.

امیرالمؤمنین: هرگز چنین نیست ای اعرابی دین محمد نمرده است و هرگز نمی‌میرد.

اعرابی: آیا از حق شمرده می‌شود كه من از جانشین رسول خدا و یاران خاص و اصحاب او بپرسم و آنان مرا به سوی شما حواله دهند و شما پاسخ مرا ندهی و دستور دهی كه از بچه‌ای كه در مقابل آموزگار است بپرسم؟ شاید آن كودك خوبی و بدی را از هم تشخیص ندهد.

امیرالمؤمنین: از آنچه كه به آن علم نداری پیروی نكن، از كودك بپرس او به تو خبر خواهد داد.

اعرابی رو به امام حسن علیه السلام  نمود امام حسن علیه السلام  را در حالی دید كه حضرت قلمی دست داشتند و در كاغذی چیزی می‌نوشتند و آموزگار آن حضرت (آن حضرت را تشویق می‌كرد و) می‌گفت آفرین! آفرین! خدا به تو نیكی كند!

اعرابی خطاب به آموزگار امام حسن علیه السلام : تو پیوسته از خوبی كار حسن كه كودكی بیش نیست تعجب می‌كنی و چیزی (به عنوان ایراد از كار امام حسن علیه السلام ) از تو نمی‌شنوم تا آنجا كه گویا او آموزگار توست.

همه‌ی مردم از سخن اعرابی خندیدند و فریاد زندند: وای بر تو ای اعرابی پرسشت را بپرس و خلاصه نما.

اعرابی: فدایت گردم ای حسن علیه السلام ، من به حج رفتم، در حال احرام به لانه‌ی پرنده‌ای برخوردم كه در آن تخم شتر مرغ بود، آن را بریان كرده و از عمد و فراموشی خوردم.

امام حسن علیه السلام : ای اعرابی در سخن كلمه‌ای زاید گفتی، آوردن كلمه‌ی عامدا در پرسش تو بیهوده بود.

اعرابی: راست گفتی من فراموش كار بودم (و نه عامد).

امام حسن علیه السلام  در حالی كه در كاغذش می‌نوشت فرمود: ای اعرابی به عدد تخمهایی كه خورده‌ای شتر ماده بگیر و آنها را در معرض تولید مثل قرار ده، پس هر تعدادی از آنها در سال آینده زایید قربانی نما كه این كار كفاره‌ی كار توست.

اعرابی: قربان تو شوم ای حسن علیه السلام  برخی از شتران بچه دار نمی‌شوند.

امام حسن علیه السلام : برخی از تخمها نیز جوجه نمی‌شوند.

اعرابی: تو بچه‌ای هستی كه احاطه شده و خالص و در علم خداوند غرق شده‌ای و اگر این گفته‌ی من روا بود می‌گفتم كه به راستی تو جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله  هستی.

امام حسن علیه السلام : اعرابی من فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله  هستم و پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام  خلیفه است.

اعرابی: پس ابوبكر چكاره است؟

امام حسن علیه السلام : از خودشان بپرس ای اعرابی.

در اینجا مردم از شادی تكبیر گفتند و از آنچه از امام حسن شنیدند تعجب نمودند،

و امیرالمؤمنین فرمودند: ستایش خدا را كه آنچه را كه در داود و سلیمان قرار داده در من و فرزندم قرار داد؛ چرا كه خداوند در قرآن می‌گوید ما به سلیمان تفهیم نمودیم.

در این روایت اعرابی با پرسش در صدد دست یافتن به فتوای مورد نیازش بوده است تا این كه امیرالمؤمنین علیه السلام  به او می‌فرمایند: فَإِنَّهُ ابْنِی الْحَسَنُ علیه السلام  فَسَلْهُ فَإِنَّهُ یفْتِیكَ (این…پسر من حسن علیه السلام  است از او بپرس او فتوای تو را بیان می‌كند) و دوباره می‌فرمایند: فَاسْأَلِ الصَّبِی فَإِنَّهُ ینْبِئُكَ (از كودك بپرس او به تو خبر خواهد داد). این امر بدین معناست كه فتوا دادن همان إخبار از حكم پرسیده شده است.

عن زرارة قال كنت جالسا عند أبی عبد الله علیه السلام  ذات یوم فدخل علیه رجل فقال له جعلت فداك إنی رجل جار مسجد لقوم فإذا أنا لم أصل معهم وقعوا فی و قالوا هو كذا و هو كذا، فقال أما إن قلت ذاك لقد قال أمیرالمؤمنین علیه السلام  من سمع النداء فلم یجبه من غیر علة فلا صلاة له، لا تدع الصلاة خلفهم و خلف كل إمام. فلما خرج قلت له جعلت فداك كبر علی قولك لهذا الرجل حین استفتاك، فإن لم یكونوا مؤمنین؟! قال فضحك أبو جعفر علیه السلام  ثم قال ما أراك بعد إلا هاهنا یا زرارة! فأیة علة ترید أعظم من أنه لا یؤتم به؟![4]

زراره می‌گوید: روزی نزد امام صادق علیه السلام  نشسته بودم كه مردی بر حضرت وارد شد و پرسید ـ فدای شما گردم‌ـ من همسایه مسجد قومی (از سنیان) هستم، اگر با آنها نماز (جماعت) نخوانم بدگویی مرا می‌كنند، (تكلیف من چیست؟) حضرت فرمودند: حال كه چنین می‌گویی (به این حدیث توجه نما كه) امیرالمؤمنین علیه السلام  فرمودند: كسی كه صدای اذان را بشنود و بدون دلیل و عذری به مسجد نرود نماز او قبول نیست، سپس حضرت فرمودند: نماز پشت سر آنان را و پشت هر امام جماعتی را ترك نكن.

زراره می‌گوید: هنگامی كه آن مرد خارج شد به امام گفتم قربان شما شوم حكم شما به این مرد كه از شما استفتا كرد (و شما فرمودید كه پشت سر هر امامی نماز بخوان) بر من سنگین آمد، هر چند امام جماعت مؤمن نباشد (و سنی باشد)؟!

حضرت خندیدند و فرمودند: پس از این تو را چنین نبینم مگر این كه (با تمام حواس) اینجا باشی، ای زراره (من گفتم بدون دلیل و عذر)، كدام عذر بزرگتر از این است كه امام جماعت شرایط امامت را نداشته باشد؟!

این روایت نیز مشكل استفتا را بر طرف می‌سازد؛ چرا كه زراره از پرسش راوی به عنوان استفتا یاد می‌كند. پس روشن می‌شود كه پرسش راوی همان استفتا است.[5]

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  عَنِ الْقُنُوتِ فَقَالَ فِیمَا یجْهَرُ فِیهِ بِالْقِرَاءَةِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنِّی سَأَلْتُ أَبَاكَ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ فِی الْخَمْسِ كُلِّهَا. فَقَالَ رَحِمَ اللَّهُ أَبِی إِنَّ أَصْحَابَ أَبِی أَتَوْهُ فَسَأَلُوهُ فَأَخْبَرَهُمْ بِالْحَقِّ ثُمَّ أَتَوْنِی شُكَّاكاً فَأَفتیتُهُمْ بِالتَّقِیةِ[6]

ابی بصیر می‌گوید از حضرت صادق علیه السلام  درباره قنوت سؤال كردم. حضرت فرمودند قنوت در نمازهای جهری است، عرض كردم من از پدرت پرسیدم فرمود در تمام نمازهای پنجگانه قنوت هست، حضرت فرمودند خدا پدرم را رحمت كند اصحاب پدرم (به قصد دریافت حكم) از پدرم پرسیدند و او آنان را به حق خبر داد، ولی شما از روی تردید سؤال كردید و من از روی تقیه فتوا دادم.

در این روایت امام از حكم تقیه‌ای كه بیان فرموده بودند به فتوا تعبیر نموده‌اند. بنا بر این فتوا همان بیان حكم است.

عَنِ السَّیارِی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام  یرْفَعُهُ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عُمَرَ فَقَالَ إِنَّ امْرَأَتَهُ نَازَعَتْهُ فَقَالَتْ لَهُ یا سَفِلَةُ فَقَالَ لَهَا إِنْ كَانَ سَفِلَةً فَهِی طَالِقٌ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ إِنْ كُنْتَ مِمَّنْ تَتَّبِعُ الْقُصَّاصَ وَ تَمْشِی فِی غَیرِ حَاجَةٍ وَ تَأْتِی أَبْوَابَ السُّلْطَانِ فَقَدْ بَانَتْ مِنْكَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  لَیسَ كَمَا قُلْتَ إِلَی فَقَالَ لَهُ عُمَرُ ائْتِهِ فَاسْمَعْ مَا یفتُیكَ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام  إِنْ كُنْتَ لا تُبَالِی مَا قُلْتَ وَ مَا قِیلَ لَكَ فَأَنْتَ سَفِلَةٌ وَ الا فَلا شَی‏ءَ عَلَیكَ[7]

امام موسی كاظم علیه السلام  فرمودند: مردی به نزد عمر آمد و گفت همسرش با او دعوا كرده و همسرش به او گفته است ای سفله (پست)، او نیز در جواب گفته است اگر پستی در من باشد این زن مطلقه باشد، عمر (نسبت به وقوع طلاق) گفت اگر دنبال رو قصه گویان است و بدون نیاز به این طرف و آن طرف می‌رود و درِ خانه‌ی پادشاه می‌رود (سفله است پس طلاق واقع شده است و) زنش از او جدا شده است، امیر المؤمنین علیه السلام  (در كناری بود و شنید و) گفت ای عمر چنین نیست (سپس رو به آن مرد نموده و فرمودند:) نزد من آی، عمر به آن مرد گفت نزد او رو و آنچه را كه به تو فتوا می‌دهد بشنو، سپس امیرالمؤمنین  علیه السلام  فرمودند: اگر برای تو اهمیت ندارد كه چه می‌گویی و چه برای تو گفته می‌شود سفله هستی و الا چیزی بر تو نیست.

روی محمد بن راشد عن جده قال قصدت إلی جعفر بن محمد علیه السلام  أسأله عن مسألة فقالوا مات السید الحمیری الشاعر و هو فی جنازته فمضیت إلی المقابر فاستفتیته فأفتانی…[8]

جد محمد بن راشد می‌گوید: سراغ امام صادق علیه السلام  رفتم تا از مسأله‌ای بپرسم گفتند حضرت در تشییع جنازه‌ی سید حمیری است پس به قبرستان رفتم و از حضرت استفتا كرده و حضرت فتوا دادند…

تا كنون روشن شد كه استفتا و فتوا همان پرسش و بیان و إخبار از حكم شرعی است، ولی از برخی روایات و آیات استفاده می‌شود كه دامنه فتوا منحصر به حكم شرعی و فقهی نیست، بلكه شامل إخبار از حكم در سایر امور نیز می‌گردد، توجه كنید.

با نگاهی كوتاه به سخن لغت‌شناسان درباره‌ی فتوا درمی‌یابیم كه فتوا إخبار خاصی است. فرق فتوا با سایر إخبارها این است كه در خبری كه با عنوان فتوا یاد می‌شود نوعی ابهام، اشكال و دشواری وجود دارد. اكنون به گزیده‌ای از سخن لغت‌شناسان توجه كنید:

فتوا دادن به معنی آشكار كردن امر است؛

فتوای فقیه به معنی بیان امری است كه در آن ابهام وجود دارد؛

فتیا به معنای بیان احكامی است كه در آن اشكال (غموض و پیچیدگی) وجود دارد و ریشه‌ی آن «فتی» به معنای جوان است و (تناسب بین این دو) از این جهت است كه مطالب مشكل (بر اثر اشكال ضعیف می‌نماید) به سبب بیان آن توسط فقیه استحكام پیدا می‌كند و جوان می‌گردد.

اینك به برخی از تفاوتهای فتوا با سایر إخبارات، در زبان روایات اشاره توجه كنید.

آیات قرآن بهترین شاهد است بر این كه خداوند فتوا دهنده است، توجه كنید:

پیش از این دو آیه در این زمینه چنین گذشت:

ای پیامبر از تو درباره‌ی زنان استفتا می‌كنند بگو خدا درباره‌ی آنان به شما فتوا می‌دهد…

ای پیامبر از تو استفتا می‌كنند بگو خدا درباره‌ی كلاله به شما فتوا می‌دهد اگر…

…و لم یكونها لتشدید سلطان و لا لخوف من زوال و لا نقصان و لا للاستعانة بها علی ند مكاثر و لا للاحتراز بها من ضد مثاور و لا للازدیاد بها فی ملكه و لا لمكاثرة شریك فی شركه و لا لوحشة كانت منه فأراد أن یستأنس إلیها ثم هو یفتیها بعد تكوینها لا لسأم دخل علیه فی تصریفها و تدبیرها…[1]

امیرالؤمنین علیه السلام  در خطبه‌ای فرمودند: …خداست كه به اشیا پس از آفرینش آنها فتوا می‌دهد…

المجلس الرابع قال المفضل فلما كان الیوم الرابع بكرت إلی مولای فاستوذن لی فأمرنی بالجلوس فجلست فقال علیه السلام  منا التحمید و التسبیح و التعظیم و التقدیس للاسم الاقدم و النور الاعظم العلی العلام ذی الجلال و الاكرام و منشئ الانام و مفتی العوالم و الدهور و صاحب السر المستور و الغیب المحظور و الاسم المخزون و العلم المكنون و صلواته و بركاته علی مبلغ وحیه…[2]

…از ما حمد و تسبیح و تعظیم و تقدیس است برای اسم اقدم… آفریننده‌ی مردم و مفتی جهانها و روزگارها…[3]

در فصلهای گذشته برخی از روایاتی كه در این راستا قرار داشت، آورده شد. به نمونه‌ای دیگر توجه كنید:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام  قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ طَلَّقَ امْرَأَتَهُ تَطْلِیقَةً عَلَی طُهْرٍ ثُمَّ أَمْسَكَهَا فِی مَنْزِلِهِ حَتَّی حَاضَتْ حَیضَتَینِ وَ طَهُرَتْ ثُمَّ طَلَّقَهَا تَطْلِیقَةً عَلَی طُهْرٍ قَالَ هَذِهِ إِذَا حَاضَتْ ثَلاثَ حِیضٍ مِنْ یوْمَ طَلَّقَهَا التَّطْلِیقَةَ الاولَی فَقَدْ حَلَّتْ لِلرِّجَالِ وَ لَكِنْ كَیفَ أَصْنَعُ أَوْ أَقُولُ هَذَا وَ فِی كِتَابِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام  أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالَتْ یا رَسُولَ اللَّهِ أفتَنِی فِی نَفْسِی فَقَالَ لَهَا فِیمَا أفتُیكِ قَالَتْ إِنَّ زَوْجِی طَلَّقَنِی وَ أَنَا طَاهِرٌ ثُمَّ أَمْسَكَنِی لا یمَسُّنِی حَتَّی إِذَا طَمِثْتُ وَ طَهُرْتُ طَلَّقَنِی تَطْلِیقَةً أُخْرَی ثُمَّ أَمْسَكَنِی لا یمَسُّنِی الا أَنَّهُ یسْتَخْدِمُنِی وَ یرَی شَعْرِی وَ نَحْرِی وَ جَسَدِی حَتَّی إِذَا طَمِثْتُ وَ طَهُرْتُ الثَّالِثَةَ طَلَّقَنِی التَّطْلِیقَةَ الثَّالِثَةَ قَالَ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  أَیتُهَا الْمَرْأَةُ لا تَزَوَّجِی حَتَّی تَحِیضِی ثَلاثَ حِیضٍ مُسْتَأْنَفَاتٍ فَإِنَّ الثَّلاثَ حِیضٍ الَّتِی حِضْتِیهَا وَ أَنْتِ فِی مَنْزِلِهِ إِنَّمَا حِضْتِیهَا وَ أَنْتِ فِی حِبَالِهِ.[1]

در قسمتی از این حدیث آمده است زنی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله  آمد و گفت: یا رسول الله درباره من فتوا بده حضرت فرمودند در چه موضوعی فتوا دهم؟ سپس زن مشكلش را بیان كرد و پیامبر  صلی الله علیه و آله  مشكل او را حل كردند.

پیش از این برخی از روایاتی كه در این راستا قرار داشت آوردیم، اما اشاره به عناوین دیگری كه بیانگر فتوای ائمه علیهم السلام  برای آدمیان و جنیان است مفید می‌باشد.

در پاره‌ای موارد ائمه هدی علیهم السلام  برخی از اصحابشان را برای پاسخگویی به استفتائات مردم تعیین كرده‌اند، یادآوری چند مورد آن برای اثبات این امر كفایت می‌كند، هر چند نمی‌توان همه‌ی موارد آن را جمع‌آوری نمود. به چند نمونه توجه کنید.

أَمَّا بَعْدُ فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ وَ اجْلِسْ لَهُمُ الْعَصْرَيْنِ فَأَفت الْمُسْتَفتي وَ عَلِّمِ الْجَاهِلَ وَ ذَاكِرِ الْعَالِمَ…[1]

اميرالمؤمنينC به قثم ابن عباس كه فرماندار مكه از طرف حضرت بود در نامه‌اي چنين نوشتند: حج را براي مردم بپادار و ايام الله را براي آنان يادآوري كن و براي مردم صبح و عصر بنشين، پس براي مستفتي فتوا ده و جاهل را بياموز و با عالم مذاكره نما…

عَنْ سُلَيْمِ بْنِ أَبِي حَيَّةَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC فَلَمَّا أَرَدْتُ أَنْ أُفَارِقَهُ وَدَّعْتُهُ وَ قُلْتُ أُحِبُّ أَنْ تُزَوِّدَنِي فَقَالَ ائْتِ أَبَانَ بْنَ تَغْلِبَ فَإِنَّهُ قَدْ سَمِعَ مِنِّي حَدِيثاً كَثِيراً فَمَا رَوَي لَكَ فَارْوِهِ عَنِّي قَالَ وَ قَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍC اجْلِسْ فِي مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ وَ أَفْتِ النَّاسَ فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ يُرَي فِي شِيعَتِي مِثْلُكَ.[2]

سليم مي‌گويد: هنگامي كه مي‌خواستم از امام صادقC جدا شوم و خداحافظي نمايم به حضرت عرض كردم دوست دارم چيزي توشه من قرار دهي حضرت فرمودند: نزد ابان برو كه براستي از من حديث فراواني شنيده است هر چه او روايت كرد تو از من روايت نما.

و فرمود امام باقرC به ابان فرموده است در مسجد مدينه بنشين و به مردم فتوا ده، به راستي كه من دوست دارم مانند تويي در شيعيانم ديده شود.

در بخش‌های پیشین گذشت كه حقیقت استفتا پرسش از حكم و حقیقت فتوا نیز پاسخ حكم است، با توجه به این نكته، گرچه كلمه فتوا در برخی روایات به كار برده نشده است، اما حاوی پرسش و پاسخ از احكام الهی است، بنا بر این اشاره به چند نمونه‌ی آن مفید است. توجه كنید:

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ قُلْتُ لابِي عَبْدِ اللَّهِC إِنَّهُ لَيْسَ كُلَّ سَاعَةٍ أَلْقَاكَ وَ لا يُمْكِنُ الْقُدُومُ وَ يَجِي‏ءُ الرَّجُلُ مِنْ أَصْحَابِنَا فَيَسْأَلُنِي وَ لَيْسَ عِنْدِي كُلُّ مَا يَسْأَلُنِي عَنْهُ فَقَالَ مَا يَمْنَعُكَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِيِّ فَإِنَّهُ سَمِعَ مِنْ أَبِي وَ كَانَ عِنْدَهُ وَجِيهاً.[3]

عبد الله بن ابي يعفور مي‌گويد به امام صادقC عرض كردم چنين نيست كه هر ساعتي كه بخواهم بتوانم شما را ملاقات كنم و هميشه آمدن نزد شما ممكن نيست (تا مشكلاتم را بپرسم) و (گاهي) مردي از اصحاب ما مي‌آيد و چيزي مي‌پرسد كه جواب تمام سؤالات او نزد من نيست (چه كنم؟) حضرت فرمودند: چرا به محمد بن مسلم مراجعه نمي‌كني؟! به راستي كه او از پدرم حديث شنيده است و نزد او مقام و منزلتي داشت.

واضح است كه در این روایت، مراجعه‌ی به عبد الله بن ابی یعفور برای گرفتن فتوا بوده است و امام علیه السلام  در شرایطی كه عبدالله عالم به حكم نبوده محمد بن مسلم را مرجع برای فتوا قرار داده است.

نكته دوم این كه جمله «به راستی كه او از پدرم حدیث شنیده است و نزد او مقام و منزلتی داشت» اشاره به مبادی فتوا دارد كه عمدتا حدیث ائمه هدی علیهم السلام  می‌باشد إن شاءالله توضیحات بیشتری در آینده خواهد آمد.

در روایت زیر امام علیه السلام ، ابوبصیر را به عنوان مرجع فتوا معرفی كرده‌اند.

عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC فَقَالَ أَ مَا لَكُمْ مِنْ مَفْزَعٍ أَ مَا لَكُمْ مِنْ مُسْتَرَاحٍ تَسْتَرِيحُونَ إِلَيْهِ مَا يَمْنَعُكُمْ مِنَ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ.[4]

يونس مي‌گويد: نزد امام صادقC بوديم، سپس حضرت فرمودند: مگر شما در مشكلات پناهگاهي نداريد؟ مگر در معضلات كسي را كه شما را راحت نمايد نداريد؟! چرا سراغ حارث بن مغيره نمي‌رويد؟!

همچنین در این روایت امام علیه السلام حارث بن مغیره را به عنوان پناهگاه مشكلات و آسایشگاه از معضلات معرفی فرموده‌اند.

عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC فَقَالَ أَ مَا لَكُمْ مِنْ مَفْزَعٍ أَ مَا لَكُمْ مِنْ مُسْتَرَاحٍ تَسْتَرِيحُونَ إِلَيْهِ مَا يَمْنَعُكُمْ مِنَ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ.[5]

يونس مي‌گويد: نزد امام صادقC بوديم، سپس حضرت فرمودند: مگر شما در مشكلات پناهگاهي نداريد؟ مگر در معضلات كسي را كه شما را راحت نمايد نداريد؟! چرا سراغ حارث بن مغيره نمي‌رويد؟!

از آنجایی كه عملِ فتوا با صرف نظر از منصب آن منحصر به نصب خاص از ائمه علیهم السلام  نیست، فتوای اصحاب شایسته در سطح گسترده‌ای رایج بوده است، به چند مورد آن كه كلمه‌ی فتوا در آن به كار برده شده است اشاره می‌كنیم.

عَنْ أَبِيهِ مُعَاذِ بْنِ مُسْلِمٍ النَّحْوِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC قَالَ بَلَغَنِي أَنَّكَ تَقْعُدُ فِي الْجَامِعِ فَتُفْتِي النَّاسَ قُلْتُ نَعَمْ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ ذَلِكَ قَبْلَ أَنْ أَخْرُجَ إِنِّي أَقْعُدُ فِي الْمَسْجِدِ فَيَجِي‏ءُ الرَّجُلُ فَيَسْأَلُنِي عَنِ الشَّيْ‏ءِ فَإِذَا عَرَفْتُهُ بِالْخِلافِ لَكُمْ أَخْبَرْتُهُ بِمَا يَفْعَلُونَ وَ يَجِي‏ءُ الرَّجُلُ أَعْرِفُهُ بِمَوَدَّتِكُمْ فَأُخْبِرُهُ بِمَا جَاءَ عَنْكُمْ وَ يَجِي‏ءُ الرَّجُلُ لا أَعْرِفُهُ وَ لا أَدْرِي مَنْ هُوَ فَأَقُولُ جَاءَ عَنْ فُلانٍ كَذَا وَ جَاءَ عَنْ فُلانٍ كَذَا فَأُدْخِلُ قَوْلَكُمْ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ لِيَ اصْنَعْ كَذَا فَإِنِّي كَذَا أَصْنَعُ.[1]

امام صادقC به معاذ فرمودند: شنيده‌ام تو در مسجد مي‌نشيني و به مردم فتوا مي‌دهي، عرض كردم آري و خود نيز (در اين باره مشكلي داشتم كه) مي‌خواستم قبل از رفتن از شما بپرسم، من در مسجد مي‌نشينم و مردي مي‌آيد و از چيزي مي‌پرسد اگر بدانم كه از مخالفين شماست به آنچه آنها انجام مي‌دهند او را آگاه مي‌كنم و مردي مي‌آيد كه مي‌شناسم از دوستان شماست پس به آنچه كه از شما رسيده است او را آگاه مي‌كنم و مرد ديگري مي‌آيد كه او را نمي‌شناسم پس به او مي‌گويم از فلاني چنين رسيده و از فلاني چنان و نظر شما را در بين اقوال نقل مي‌كنم (آيا اين روش پسنديده‌ي شماست؟) حضرت فرمودند: چنين كن كه من نيز چنين مي‌كنم.

این حدیث صریح است كه معاذ از طرف امام علیه السلام  برای فتوا نصب نشده است؛ چرا كه امام علیه السلام  می‌فرماید «شنیده‌ام…»، در عین حال امام علیه السلام  نه تنها فتوا دادن او را تخطئه نكردند بلكه روش فتوایی او را نیز تأیید نمودند.

عن محمد بن مسلم قال إنی لنائم ذات لیلة علی سطح إذ طرق الباب طارق فقلت من هذا فقال شریك یرحمك الله فأشرفت فإذا امرأة فقالت لی بنت عروس ضربها الطلق فما زالت تطلق حتی ماتت و الولد یتحرك فی بطنها و یذهب و یجی‏ء فما أصنع فقلت یا أمة الله سئل محمد بن علی بن الحسین الباقر علیه السلام  عن مثل ذلك فقال یشق بطن المیت و یستخرج الولد. یا أمة الله افعلی مثل ذلك. أنا یا أمة الله رجل فی ستر من وجهك إلی قال قالت لی رحمك الله جئت إلی أبی حنیفة صاحب الرأی فقال لی ما عندی فیها شی‏ء و لكن علیك بمحمد بن مسلم الثقفی فإنه یخبرك فما أفتاك به من شی‏ء فعودی إلی فأعلمینیه فقلت لها امضی بسلامه فلما كان الغد خرجت إلی المسجد و أبو حنیفة یسأل عنها أصحابه فتنحنحت فقال اللهم غفرا دعنا نعیش.[2]

محمد بن مسلم می‌گوید: شبی بر پشت بام خوابیده بودم كه ناگهان كسی در زد گفتم كیست؟ جواب داد شریك هستم خدا تو رحمت كند[3] نگاه كردم دیدم زنی است، پس آن زن گفت دختری دارم كه ازدواج كرده است و در حال زایمان مرده است و بچه‌ی او در شكمش حركت می‌كند (اعضای بچه) می‌آید و می‌رود، وظیفه‌ام چیست؟ به او گفتم یا امة الله از جریانی مانند این از امام باقر علیه السلام  سؤال شد پس حضرت فرمودند: شكم مرده شكافته می‌شود و بچه خارج می‌شود، یا امة الله همین كار را انجام ده.

سپس پرسیدم یا امة الله من (از ترس ستمگران) پنهان هستم چه كسی تو را به سوی من فرستاده است؟ گفت خدا تو را رحمت كند نزد ابوحنیفه صاحب رأی رفتم گفت چیزی نزد من نیست ولی پیش محمد بن مسلم برو او وظیفه‌ات را به تو خواهد گفت پس هر چه به تو فتوا داد برگرد و مرا از آن آگاه نما، به آن زن گفتم به سلامت برو، چون صبح شد به مسجد رفتم دیدم ابوحنیفه همین مسأله را نزد اصحابش طرح كرده است، صدایم را در آوردم (تا متوجه من گردد همین كه چشمش به من افتاد به كنایه) گفت خدایا ببخش بگذار زندگی كنیم.

نكته‌ی قابل توجه در این حدیث شریف این است كه پس از این كه محمد بن مسلم حدیث امام علیه السلام  را نقل نمود گفت: «یا أمة الله افعلی مثل ذلك» (كنیز خدا تو نیز چنین كن)؛ یعنی پس از این كه مستند حكم را بیان فرمود دستور شكافتن شكم زن را نیز صادر كرد، این دستور همان فتوای محمد بن مسلم است. تعبیر «فما افتاك» نیز این امر را تقویت می‌كند.

در حدیثی پیش از این چنین گذشت:

عربی به ابن عباس گفت: (پس از این كه) به اهل فتوا فتوا دادی اكنون به اهل شعر فتوا ده…

وَ الرِّوَایةُ مَشْهُورَةٌ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ كَانَ یفتی فِی الطَّلاقِ الثَّلاثِ فِی الْوَقْتِ الْوَاحِدِ بِأَنَّهَا وَاحِدَةٌ…[4]

از ابن عباس مشهور است كه او درباره‌ی سه طلاق در یك مجلس فتوا می‌داد كه یك طلاق واقع شده است.

قَالَ أَبُو الزُّبَیرِ قَالَ سَمِعْتُ طَاوُساً یقُولُ إِنَّ ابْنَ فُلانٍ یقُولُ إِنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ یفتی بِالزِّنَی فَبَلَغَ ابْنَ عَبَّاسٍ فَعَدَّدَ ابْنُ عَبَّاسٍ رِجَالا كَانُوا مِنَ الْمُتْعَةِ فَلَمْ أَذْكُرْ مِمَّنْ عَدَّدَ مِنْهُمْ غَیرَ مَعْبَدِ بْنِ أُمَیةَ[5]

شخصی به نام طاووس گفت شنیدم كه فلانی می‌گوید ابن عباس به (حلال بودن) زنا فتوا می‌دهد، چون خبر به ابن‌ عباس رسید اسامی عده‌ای از مردان را ذكر كرد كه از اولاد متعه بودند…

عَنْ هَاشِمٍ صَاحِبِ الْبَرِیدِ قَالَ كُنْتُ أَنَا وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ أَبُو الْخَطَّابِ مُجْتَمِعِینَ فَقَالَ لَنَا أَبُو الْخَطَّابِ مَا تَقُولُونَ فِیمَنْ لَمْ یعْرِفْ هَذَا الامْرَ فَقُلْتُ مَنْ لَمْ یعْرِفْ هَذَا الامْرَ فَهُوَ كَافِرٌ فَقَالَ أَبُو الْخَطَّابِ لَیسَ بِكَافِرٍ حَتَّی تَقُومَ عَلَیهِ الْحُجَّةُ فَإِذَا قَامَتْ عَلَیهِ الْحُجَّةُ فَلَمْ یعْرِفْ فَهُوَ كَافِرٌ فَقَالَ لَهُ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ سُبْحَانَ اللَّهِ مَا لَهُ إِذَا لَمْ یعْرِفْ وَ لَمْ یجْحَدْ یكْفُرُ لَیسَ بِكَافِرٍ إِذَا لَمْ یجْحَدْ قَالَ فَلَمَّا حَجَجْتُ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  فَأَخْبَرْتُهُ بِذَلِكَ… فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ شَرٌّ عَلَیكُمْ أَنْ تَقُولُوا بِشَی‏ءٍ مَا لَمْ تَسْمَعُوهُ مِنَّا قَالَ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ یدِیرُنَا عَلَی قَوْلِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ[6]

هاشم می‌گوید: من و محمد بن مسلم و ابوالخطاب در جلسه‌ای جمع شده بودیم، ابوالخطاب به ما گفت در باره‌ی كسی كه نسبت به حق ائمه علیهم السلام  شناخت نداشته باشد چه می‌گویید؟ گفتم هر كسی كه حق ائمه علیهم السلام  را نشناسد كافر است، ابوالخطاب گفت هنگامی كه حجت بر شخص نسبت به حق ائمه علیهم السلام  قائم شود و شناخت پیدا نكند كافر و الا كافر نیست، محمد بن مسلم گفت سبحان الله به چه دلیل هنگامی كه (حجت قائم شود) اما نه شناختی پیدا كند و نه انكار كند كافر شود؟! بلكه هنگامی كه انكار نكند كافر نیست.

(هاشم می‌گوید:) هنگامی كه به حج رفتم بر امام صادق علیه السلام  وارد شدم و جریان را به حضرت گفتم… پس حضرت فرمودند آگاه باشید كه واقعا بد است بر شما كه تا وقتی چیزی از ما نشنیده‌اید معتقد به آن شوید.

هاشم می‌گوید: گمان كردم كه حضرت ما را به طرف عقیده‌ی محمد بن مسلم هدایت می‌كنند.

در این حدیث سه نفر از اصحاب نسبت به كفر كسی كه شناخت نسبت به ائمه علیهم السلام  نداشته باشد فتوا داده‌اند و بر اساس آنچه كه راوی فهمیده است امام علیه السلام  با توبیخ دو نفر از آنان به دلیل این كه مستندی از معصوم نداشته‌اند، نظر یكی از آنان را تأیید نموده است[7].

از جهت این كه در احادیث موارد بسیاری از مفتیان نااهل ذكر شده است و برخی از این موارد در لابلای نوشتار وجود دارد، نیازی به ذكر مستقل نیست.

اما لازم است منشأ انقسام مفتی به اهل و نا اهل و همچنین انقسام فتوا به فتوای به حق و فتوای به باطل روشن گردد. این امر را در فصل بعدی پی‌می‌گیریم.

آنچه گذشت كرد كه فتوا إخبار خاصی از حكم است و قطعا در بعضی موارد جائز است. همچنین پر واضح است كه بسیاری از افراد، اهلیت برای صدور فتوا ندارند. روایات فراوانی نیز به روشنی این مطلب را بیان كرده است.

اما آنچه باید بررسی شود این است كه ریشه و منشأ نااهل بودن چیست؟ به بیان دیگر فتوای جایز چیست و چه شرایطی دارد؟

احتمال می‌رود ریشه‌ی حرمت فتوا یكی از این دو امر باشد:

1.       مفتی به حق شرایطی دارد كه نااهل فاقد آن است؛

اگر این احتمال درست باشد در مانند ابوحنیفه ریشه نااهلی و حرمت فتوای او، شخصیت ابوحنیفه است نه جاهل بودن او، بنا بر این تمامی فتاوی ابوحنیفه از جهت این كه او مفتی است باطل است، پس منشأ عدم جواز، ویژگی فرد است نه فتوای صادر از شخص.

2.       فتوای نااهل، فاقد شرایط فتوا می‌باشد؛

بر اساس این احتمال در مثل فتوای ابوحنیفه چون فتوای ابوحنیفه به غیر علم است ابوحنیفه صلاحیت فتوا را ندارد، به بیان دیگر ویژگی مفتی هیچ دخلی در درستی و یا نادرستی فتوا ندارد، بلكه ویژگی فتوای اوست كه اهلیت و عدم اهلیت مفتی را معین می‌كند؛ بنا بر این اگر فرض شود كه یك فتوای ابوحنیفه از روی علم و برهان و هدایت باشد فتوای به حق است.[1]

آنچه لازم است بررسی شود این است كه آیا شرایطی كه در روایات بیان شده شرایط مفتی است و یا شرایط فتوا و یا این كه برخی از شرایط مربوط به مفتی و برخی مربوط به فتوا؟

برای روشن شدن این امر طرح دو نگرش متفاوت به فتوا لازم است.

نگرش به فتوا دو گونه است: گاهی به منصب و جایگاه متصدیان فتوا نگریسته می‌شود و گاه به خود فتوا كه یكی از اعمال ارادی مكلف است.

جواز فتوا امری بدیهی كه با دقت در امور زیر آشكارتر می‌گردد.

1.       گرچه در برخی از روایات از فتوا نكوهش شده است اما هیچ گاه این نكوهش به شكل عام و مطلق نبوده، بلكه همیشه قیدی همراه آن بوده است مانند: «فتوای به غیر علم»، «فتوای به رأی» و… بنا بر این دلیلی بر حرمت فتوا به شكل عام و مطلق وجود ندارد.

2.       بالاترین دلیل جواز فتوا این است كه انبیاء و اوصیاء آنان علیهم السلام  فتوا می‌داده‌اند؛

3.       ائمه علیهم السلام  به برخی از اصحابی كه دارای صلاحیت فتوا دادن بودند دستور داده‌اند كه بر كرسی فتوا تكیه زنند بدیهی است كه امام علیه السلام  هیچ گاه امر به حرام نمی‌فرمایند.

4.       برخی از بزرگان اصحاب در عصر حضور معصومین علیهم السلام  فتوا می‌داده‌اند و هیچ نهیی از فتوا به طور مطلق از ائمه علیهم السلام  صادر نشده است.

5.       با توجه به این كه قضاوت بدون فتوا ممكن نیست و همچنین تقلید عوام تنها در صورتی مجاز می‌باشد كه فتوای فقیه جایز باشد، این دو امر نه تنها دلیل بر جواز فتوا می‌باشد بلكه ضرورت آن را آشكارتر می‌كند و گر نه باید در قضاوت و تقلید بسته گردد.

6.       هنگامی كه ائمه علیهم السلام  با فتوای امثال ابوحنیفه برخورد می‌كردند شدیدا آن را تخطئه می‌نمودند. این در حالی است كه در برخی از موارد اصحاب، احكامی صادر نموده‌اند كه مستند آنها نادرست بوده است و امام علیه السلام  آنها را به نادرستی مستند فتوایشان راهنمایی نموده است، بدون این كه اصل فتوا دادن آنها را تخطئه نماید، این امر دلیل است بر این كه خود فتوا صرف نظر از اشتباه در مستند مشكلی نداشته است.

به بیان دیگر گرچه در این گونه روایات امام علیه السلام  تصریحا اصل جواز فتوا را بیان ننموده است، اما غیر مستقیم آن را امضا فرموده‌اند. به چند روایت در این زمینه توجه كنید:

عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ سَأَلَتِ امْرَأَةٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  فَقَالَتْ إِنِّی كُنْتُ أَقْعُدُ مِنْ نِفَاسِی عِشْرِینَ یوْماً حَتَّی أَفتوْنِی بِثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  وَ لِمَ أَفتوْكِ بِثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً فَقَالَ رَجُلٌ لِلْحَدِیثِ الَّذِی رُوِی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  قَالَ لاسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیسٍ حِینَ نَفِسَتْ بِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَكْرٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  إِنَّ أَسْمَاءَ سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  وَ قَدْ أُتِی بِهَا ثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً وَ لَوْ سَأَلَتْهُ قَبْلَ ذَلِكَ لامَرَهَا أَنْ تَغْتَسِلَ وَ تَفْعَلَ مَا تَفْعَلُهُ الْمُسْتَحَاضَةُ.[1]

زنی از امام صادق علیه السلام  پرسید كه من برای نفاسم بیست روز می‌نشستم و نماز نمی‌خواندم تا این كه اصحاب به لزوم هجده روز نشستن فتوا دادند، امام علیه السلام  فرمودند چرا چنین فتوایی دادند؟ مردی در آنجا حاضر بود گفت به خاطر حدیثی كه از پیامبر صلی الله علیه و آله  روایت شده است كه حضرت به اسماء دختر عمیس هنگام تولد محمد بن ابی بكر چنین فرمودند.

امام فرمودند هنگامی كه اسماء از پیامبر صلی الله علیه و آله  پرسید هجده روز گذشته بود اما اگر قبل از این می‌پرسید حضرت دستور می‌دادند كه غسل كند و وظیفه‌ی استحاضه را انجام دهد.

عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْینَ قَالَ قَالَتِ امْرَأَةُ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ كَانَتْ وَلُوداً أَقْرِئْ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام  السَّلامَ وَ قُلْ لَهُ إِنِّی كُنْتُ أَقْعُدُ فِی نِفَاسِی أَرْبَعِینَ یوْماً وَ إِنَّ أَصْحَابَنَا ضَیقُوا عَلَی فَجَعَلُوهَا ثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام  مَنْ أفتاهَا بِثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً قَالَ قُلْتُ الرِّوَایةُ الَّتِی رَوَوْهَا فِی أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیسٍ أَنَّهَا نَفِسَتْ بِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَكْرٍ بِذِی الْحُلَیفَةِ فَقَالَتْ یا رَسُولَ اللَّهِ كَیفَ أَصْنَعُ فَقَالَ لَهَا اغْتَسِلِی وَ احْتَشِی وَ أَهِلِّی بِالْحَجِّ فَاغْتَسَلَتْ وَ احْتَشَتْ وَ دَخَلَتْ مَكَّةَ وَ لَمْ تَطُفْ وَ لَمْ تَسْعَ حَتَّی تَقْضِی الْحَجَّ فَرَجَعَتْ إِلَی مَكَّةَ فَأَتَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  فَقَالَتْ یا رَسُولَ اللَّهِ أَحْرَمْتُ وَ لَمْ أَطُفْ وَ لَمْ أَسْعَ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  وَ كَمْ لَكِ الْیوْمَ فَقَالَتْ ثَمَانِیةَ عَشَرَ یوْماً فَقَالَ أَمَّا الانَ فَاخْرُجِی السَّاعَةَ فَاغْتَسِلِی وَ احْتَشِی وَ طُوفِی وَ اسْعَی فَاغْتَسَلَتْ وَ طَافت وَ سَعَتْ وَ أَحَلَّتْ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام  إِنَّهَا لَوْ سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله  قَبْلَ ذَلِكَ وَ أَخْبَرَتْهُ لامَرَهَا بِمَا أَمَرَهَا بِهِ قُلْتُ فَمَا حَدُّ النُّفَسَاءِ قَالَ تَقْعُدُ أَیامَهَا الَّتِی كَانَتْ تَطْمَثُ فِیهِنَّ أَیامَ قُرْئِهَا فَإِنْ هِی طَهُرَتْ وَ الا اسْتَظْهَرَتْ بِیوْمَینِ أَوْ ثَلاثَةِ أَیامٍ ثُمَّ اغْتَسَلَتْ وَ احْتَشَتْ فَإِنْ كَانَ انْقَطَعَ الدَّمُ فَقَدْ طَهُرَتْ وَ إِنْ لَمْ ینْقَطِعِ الدَّمُ فَهِی بِمَنْزِلَةِ الْمُسْتَحَاضَةِ تَغْتَسِلُ لِكُلِّ صَلاتَینِ وَ تُصَلِّی.[2]

حمران بن اعین می‌گوید همسر محمد بن مسلم كه زیاد بچه دار می‌شد به من گفت به امام باقر علیه السلام  سلام مرا برسان و بگو من (در گذشته) در زمان نفاسم چهل روز می‌نشستم و نماز نمی‌خواندم ولی اصحاب ما بر من تنگ گرفتند و هجده روز زمان نفاس را قرار دادند (من چه كنم؟)

امام علیه السلام  از من پرسیدند چه كسی به او فتوا داده است كه باید هجده روز نماز نخواند؟ گفتم (اصحاب كه این فتوا را داده‌اند) به خاطر روایتی است كه در مورد اسماء دختر عمیس وارد شده است…

امام فرمودند: چون اسماء روز هجدهم از پیامبر صلی الله علیه و آله  پرسید پیامبر صلی الله علیه و آله  آن دستور را دادند و اگر قبل از این هم می‌پرسید همان دستور را می‌دادند…

نكته: حمران برای فتوای ذكر شده در روایت استدلالی آورده است، بعید نیست كه این امر اشاره باشد به این كه فتوای خود او و شاید اكثر و یا همه اصحاب با استناد به حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله  چنین بوده است.

عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام  عَنْ رَجُلٍ نَسِی أَنْ یقَلِّمَ أَظْفَارَهُ عِنْدَ إِحْرَامِهِ قَالَ یدَعُهَا قُلْتُ فَإِنَّ رَجُلا مِنْ أَصْحَابِنَا أفتاهُ بِأَنْ یقَلِّمَ أَظْفَارَهُ وَ یعِیدَ إِحْرَامَهُ فَفَعَلَ قَالَ عَلَیهِ دَمٌ یهَرِیقُهُ.[3]

اسحاق بن عمار می‌گوید از امام كاظم علیه السلام  پرسیدم مردی فراموش كرده ناخن‌هایش را قبل از احرام كوتاه كند (آیا می‌تواند كوتاه كند؟) امام فرمودند به همان حال رهایش می‌كند، گفتم كسی از اصحاب ما به این مرد فتوا داده است كه ناخن‌هایش را كوتاه كند و دوباره محرم شود و او نیز چنین كرده است، امام فرمودند باید یك خون (گوسفند) كفاره دهد.

از مجموع آنچه گذشت بدیهی شد كه فتوای به حق حرمت ذاتی ندارد؛ چرا كه ائمه علیهم السلام  اهل فتوا بوده‌اند و برخی از اصحاب را نیز ترغیب به فتوا نموده‌اند.

اما آیا امكان دارد كه فتوا از جهات دیگری حرام باشد؟ به این معنا كه اهلیت برای فتوا در صورتی است كه مثلا كاملا بر قرآن احاطه داشته باشد و روشن است كه غیر از معصومین علیهم السلام  كسی احاطه بر قرآن ندارد بنا بر این فتوای غیر معصومین حرام خواهد بود.

در آغاز چند روایت را كه موجب این توهم شده است، می‌آوریم. البته بررسی نادرستی این تخیل را در فصل بعد عرضه می‌نماییم. اینك به روایاتی كه از آن این برداشت غلط صورت گرفته است توجه كنید:

عن بعض أصحاب أبی عبد الله علیه السلام … فقال أین أبو حنیفة فقال هو ذا أصلحك الله فقال أنت فقیه أهل العراق قال نعم قال فبما تفتیهم قال بكتاب الله و سنة نبیه صلی الله علیه و آله  قال یا أبا حنیفة تعرف كتاب الله حق معرفته و تعرف الناسخ و المنسوخ قال نعم قال یا أبا حنیفة و لقد ادعیت علما ویلك ما جعل الله ذلك الا عند أهل الكتاب الذین أنزل علیهم ویلك و لا هو الا عند الخاص من ذریة نبینا صلی الله علیه و آله  و ما ورثك الله من كتابه حرفا…[1]

…امام صادق علیه السلام  به ابوحنیفه فرمودند: تو فقیه اهل عراق هستی؟ گفت آری، پرسیدند به چه چیزی به آنها فتوا می‌دهی؟ گفت به كتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله ، فرمود آیا كتاب خدا را آنچنان كه باید می‌شناسی؟ آیا ناسخ و منسوخ را می‌شناسی؟ گفت آری، فرمود ای ابوحنیفه به راستی كه علم بزرگی را ادعا كردی، وای بر تو خداوند این علم را تنها نزد اهل قرآن كه نزول قرآن بر آنان بوده است قرار داده است، وای بر تو این علم منحصر است به عده‌ی خاصی از ذریه‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله  ما و خداوند به تو یك حرف از كتابش را نداده است…

دلالت التزامی این روایت این است كه چون علم قرآن اختصاص به ذریه پیامبر علیهم السلام  دارد و فتوا نیز نیازمند به علم قرآن است، بنا بر این فتوای به قرآن از غیر ذریه پیامبر علیهم السلام  ممكن نیست.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  أَنَّهُ قَالَ لابِی حَنِیفَةَ فِی احْتِجَاجِهِ عَلَیهِ فِی إِبْطَالِ الْقِیاسِ… تَزْعُمُ أَنَّكَ تُفتی بِكِتَابِ اللَّهِ وَ لَسْتَ مِمَّنْ وَرِثَهُ…[2]

امام صادق علیه السلام  در ادامه‌ی بیان باطل بودن قیاس به ابوحنیفه فرمودند:… خیال می‌كنی به كتاب خدا فتوا می‌دهی و حال آن كه تو از وارثان علم به قرآن نیستی…

در این روایت نیز امام علیه السلام  صلاحیت ابوحنیفه را برای فتوا از جهت این كه از وارثین علم قرآن نیست نفی كرده است و عدم وراثت علم قرآن نیز اختصاص به ابوحنیفه ندارد.

پاسخ به این گونه روایات در فصل آینده طرح می‌شود.

حل تمامی روایاتی كه در حرمت فتوا گذشت در یك كلمه است و آن این كه خود ائمه علیهم السلام  مقام فتوا را به اصحاب خاص خود واگذار كرده‌اند (علاوه بر موارد فتوای اصحاب كه نصبی از امام علیه السلام  ثابت نشده است)، و هیچ كس نیز برای اصحاب، وراثت علم كتاب و… را ادعا نمی‌كند، از این جهت معلوم می‌شود كه این امر در مقام رد بر امثال ابوحنیفه‌ها بوده است، بنا بر این تنها معیار، فتوای به علم است و بس و اگر كسی عالم باشد به آنچه كه به آن فتوا می‌دهد فتوای او حرام نیست.

همچنین همین بیان در مورد قضاوت نیز جاری است؛ بنا بر این باید گفت كه قضاوت غیر معصوم نیز حرام است و به این ترتیب راه قضاوت ـ‌چه در دوران ائمه علیهم السلام  و چه پس از آن‌ـ برای غیر معصومین بسته خواهد شد.

این در حالی است كه جواز قضاوت مورد پذیرش همگان قرار گرفته است. این امر دلیل بر این است كه این روایات ارتباطی به حرمت فتوا ندارد.

بنا بر این چنین روایاتی نظیر روایاتی است كه مقام قضاوت را منحصر به نبی و وصی می‌كند، در عین حالی كه می‌بینیم ائمه علیهم السلام  قاضی نصب می‌نمودند.

روایاتی كه بیان می‌كند «علم» شرط فتواست دسته‌های گوناگونی دارد كه برخی از آنها ارایه می‌گردد.

وَ عَنْ عَلِی علیه السلام  أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالا یفتونَ بِالرَّأْی وَ یتْرُكُونَ الاثَارَ فَیضِلُّونَ وَ یضِلُّونَ فَعِنْدَ ذَلِكَ هَلَكَتْ هَذِهِ الامَّةُ.[1]

امیرالمؤمنین علیه السلام  ضمن حدیثی فرمودند: زمانی كه چنین شود مردم، نادانان را به بزرگی انتخاب می‌كنند (و آنان) به رأی خود فتوا می‌دهند و آثار (پیامبر صلی الله علیه و آله  و اهل بیتش علیهم السلام ) را ترك می‌كنند پس هم خود گمراه می‌شوند و هم مردم را گمراه می‌كنند در این هنگام است كه این امت به هلاكت می‌رسد.

عن سعید بن محمد بن عبد الرحمن بن خارجة الرقّی، قال… و ركن علماؤكم إلی ولاتكم، فأحلّوا الحرام و حرّموا الحلال، و أفتوهم بما یشتهون…[2]

یكی از اوصیاء حضرت عیسی علیه السلام  درباره‌ی آخر الزمان چنین می‌گوید:… علمای شما به حاكمان شما تكیه می‌كنند پس حرام را حلال و حلال را حرام می‌كنند و به آنچه دلشان بخواهد برایشان فتوا می‌دهند…

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  إِیاكَ وَ خَصْلَتَینِ فَفِیهِمَا هَلَكَ مَنْ هَلَكَ إِیاكَ أَنْ تُفتی النَّاسَ بِرَأْیكَ أَوْ تَدِینَ بِمَا لا تَعْلَمُ.[3]

امام صادق علیه السلام  به عبد الرحمن فرمودند: بپرهیز از دو خصلت كه در آن نابودی كسانی است كه نابود شده‌اند بپرهیز از این كه به رأی خود به مردم فتوا دهی و یا این كه به آنچه نمی‌دانی طاعت خدا كنی.

===================

ممكن است كسانی شرایط دیگری برای فتوا تصور كنند، برخی از این تصورات ناشی از عدم درایت كافی در روایات است كه ان‌شاءالله به بعضی از آنها در آینده اشاره خواهد شد.

از آنچه گذشت بدیهی گردید كه تنها شرط فتوا این است كه باید از روی علم باشد، اما تنها «فتوای به حق» مشروط به علم نیست، بلكه علم شرط مشترك فتوا و تمامی اعمال است، به بیان دیگر تحقق تمامی شؤون طاعت و بندگی ـ‌دیانت‌ـ بدون علم (اعم از تفصیلی و اجمالی) عقلا ممكن نیست، در بسیاری از روایات نیز بر مشروط بودن تك تك شؤون بندگی به علم تأكید شده است، از قبیل:

1.       اعتقاد (قائل شدن)

2.       گفتار (قول: یكی از اعمال خاص)

3.       إخبار متضمن حكم (فتوا: یكی از اعمال خاص)[1]

به برخی از روایاتی كه شاهد این امر است توجه كنید:

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  مَنْ دَانَ اللَّهَ بِغَیرِ سَمَاعٍ عَنْ صَادِقٍ أَلْزَمَهُ اللَّهُ التِّیهَ إِلَی الْفَنَاءِ وَ مَنِ ادَّعَی سَمَاعاً مِنْ غَیرِ الْبَابِ الَّذِی فَتَحَهُ اللَّهُ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ ذَلِكَ الْبَابُ الْمَأْمُونُ عَلَی سِرِّ اللَّهِ الْمَكْنُونِ.[2]

امام صادق علیه السلام  فرمودند: كسی كه بدون شنیدن از راستگو بندگی خدا نماید البته كه خداوند او را تا هنگام مرگ دچار حیرت خواهد نمود و كسی كه به جز از دری كه خدا گشوده است ادعای شنیدن كند مشرك است، و آن دری كه خدا گشوده است دری است كه بر راز پوشیده‌ی خدا، امین است.

عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام  أنه قال من دان الله بغیر سماع عن صادق ألزمه الله التیه إلی یوم القیامة.[3]

امام باقر علیه السلام  فرمودند: كسی كه بدون شنیدن از راستگو بندگی خدا كند خداوند او را تا روز قیامت به حیرت مبتلا خواهد ساخت.

العمل بلا علم [بغیر علم ] ضلال.[4]

امیرالمؤمنین علیه السلام  فرمودند: كار بدون علم گمراهی است.

فَإِنَّ الْعَامِلَ بِغَیرِ عِلْمٍ كَالسَّائِرِ عَلَی غَیرِ طَرِیقٍ فَلا یزِیدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِلا بُعْداً مِنْ حَاجَتِهِ.[5]

امیرالمؤمنین علیه السلام  فرمودند: به راستی كه كسی كه بدون علم عمل می‌كند مانند كسی است كه بیراهه می‌رود پس دوری او از راه روشن نتیجه‌ای جز دوری از مقصدش ندارد.

عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام  یا هِشَام… وَ لا نَجَاةَ إِلا بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ…[6]

امام كاظم علیه السلام  به هشام فرمودند: …نجاتی به جز طاعت نیست و طاعت به علم است و علم به فراگیری…

عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام  قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ مَنِ اتَّجَرَ بِغَیرِ عِلْمٍ ارْتَطَمَ فِی الرِّبَا ثُمَّ ارْتَطَمَ قَالَ…[7]

امیرالمؤمنین علیه السلام  فرمودند: كسی كه بدون علم تجارت كند در ربا فرو می‌رود و باز هم فرو خواهد رفت…

ریشه‌ی همه‌ی این امور یك مطلب است كه برخی از روایات گذشته آن را بیان نموده است:

سپس فرمودند كه امام باقر علیه السلام  فرمودند: كسی كه به رأی خود برای مردم فتوا دهد به راستی كه طاعت خدا كرده است به آنچه كه به آن علم ندارد و كسی كه خدا را به آنچه كه علم ندارد طاعت كند از جهت این كه بدون علم حلال و حرام كرده است با خدا ضدیت كرده است.

نكته‌ی مهم این حدیث این است كه فتوا از جهت این كه فعلی از افعال مكلف می‌باشد در مجموعه‌ی دیانت او قرار دارد، از این جهت فتوای بدون علم به دیانت بدون علم منتهی می‌گردد، و اساس حرمت دیانت بدون علم به ضدیت با خدا برمی‌گردد؛ چرا كه فتوای به حلال و حرام دادن با توجه به نادانیش به معنای این است كه من نیز در مقابل خدا می‌توانم حلال و حرام كنم و این جنگیدن با خداوند متعال است.

اما اشتراط فتوای به حق به علم اهمیت خاص خود را دارد؛ چرا كه در فتوا دو جهت وجود دارد، جهت اول این كه خودِ بیان حكم از مفتی، گرچه كسی هم به آن عمل نكند، داخل در دیانت شخص است و در دیانت، علم شرط است.

و جهت دوم این كه از نظر بیان حكم برای دیگران موجب انحراف و بطلان دیانت عده‌ی دیگری نیز می‌گردد، لذا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.