«امتیاز انسان» از سایر موجودات به «خردمندی» اوست و «لازمه‌ی خردمندی»اش، «اندیشمندی» و «حاصل خردورزی» و اندیشمندی نیز گوهر «شناخت» و معرفت است.

از این رو انسانی که خرد سکان‌دار اراده‌اش نباشد، تنها صورتی از انسانیت را داراست. به این حقیقت مهم در منابع وحی این چنین اشاره رفته است که:

اساس انسانیت، خرد است. (امام صادق علیه السلام: دعامة الانسان العقل).

اگر عقلانیت، اصل «‌انسانیت» است، جدایی از عقلانیت به هر شکلی، جدایی و بیگانگی با انسانیت است. حقیقت این بیگانگی بر باد دادن ناموس انسانیت است.

لذا می‌توان گفت انسانیت انسان با خرد کلید می‌خورد و بس.

با این همه انکار محدودیت کمَی خرد در افراد، چونان انکار خورشید است.

محدودیت کیفی نیز، به معنی وجود اموری فراعقلی نیز با اندک تأملی آشکار می‌گردد. آیا می‌توان با شمع خرد سراغ خورشید را گرفت؟! هرگز!

محدودیت کمی و کیفی خرد، ریشه کاستی در معرفت و شناخت است و حاصل این کاستی نیز استحاله تحقق کمال انسانی و غایت آدمیت است.

اینجاست که نیاز خرد به وحی متولد می‌گردد و دست نیاز عقلانی به سوی آسمان وحی دراز می‌شود.

همین امر اساس عدم کفایت خرد در تکامل انسانی و نیازمندی او به وحی است. پس خرد شرط لازم کمال انسانیت است و نه شرط کافی.

هنگامی که خرد دست در دست وحی بگذارد، کاستی خرد جبران و تکامل بی پایان انسان ممکن می‌گردد.

سر سپردگی عقلانی به وحی، در مسیر کمال انسانی، توقیفیت دین را رقم می‌زند.

در اهمیت جایگاه خرد در دین همین بس که کلید خوردن اصل دستگاه دین با تعقل در آیات الهی و معجزات پیام‌آوران او صورت می‌پذیرد؛ از این رو حذف خرد و یا کم رنگ کردن آن به معنی بسته ماندن دستگاه دین خواهد بود.

پس از گشوده شدن دستگاه دین نیز درک و شناخت محتوای دین در گرو خردمندی است و انسانِ بدون خرد در دستگاه دین هم چون تشنه‌ای در آب می‌ماند که دهان او را بسته‌اند و امکان نوشیدن از او گرفته‌اند.

علاوه بر این در مرحله سوم نیز هدف آموزگاران الهی، پرورش خرد خردمندان است، تا با مرتفع ساختن قصور خرد، تنها آدمی به ایمان به مطالب فراعقلی او (و نه فراعقلی مطلق) بسنده نکنند، بلکه با تقویت و تعالی خرد، پای انسان را بر سر سفره شناخت بیشتر و بیشتر بگشاید. از این رو شاید بتوان گفت مهمترین هنر انبیا اثاره‌ی دفائن عقول است.

لذا نقش فوق العاده خرد، علاوه بر کلید خوردن انسانیت انسان، امکان کلید خوردن دستگاه دین است.

حذف خرد از دین، در واقع بریدن تنها شاخه‌ای است که جوانه‌ی دین از آن سر برآورده است.

در هر صورت آن چه محیر العقول است، باروری و تکامل خرد توسط وحی است. این مهم با کشف دفائن العقول و فعال سازی تمام ظرفیت معرفتی انسان تحقق می‌یابد که غایت ارسال رسل و گسیل پیام آوران الهی است.

جان سخن در کوتاه‌ترین عبارت است از:

1ـ اساس اسلام کامل با خردورزی بنا نهاده شده و 2ـ ساختمان آن نیز با تعقل بالا رفته و همچنان 3ـ با خرد حفظ می‌شود.

وابستگی انسانیت به خرد و نیاز عقلانی انسان به وحی، ارتباط تنگاتنگی را میان خرد و وحی رقم می‌زند.

این ارتباط خرد و وحی ناشی از دو ویژگی است:

۱- تطابق وحی واقعی با خرد واقعی (در حوزه مشترک) ۲- سکوت خرد در حیطه اختصاصی وحی (حوزه کاستی‌های کمی و کیفی خرد)

همین دو ویژگی است که عقلانیت دین را رقم می‌زنند.

البته ناگفته پیداست که از منظر کمّی امکان هیچ مقایسه‌ای میان یافته‌های عقلانی انسان و سرمایه‌های وحیانی او نیست؛ که چرا حقارت انسانی در مقابل عظمت دستگاه تکوین، همچون قطره‌ای در اقیانوسی بی‌کرانه است.

در عظمت وحی همین بس که تنها روزنه‌ی انسان به سوی این اقیانوس بی‌کرانه، وحی است و بس.

با این همه درستی برپایی دستگاه وحیانی بر اساس عقلانیت انسان، نیازمند ضمانت است.

چرا که امکان پرواز بی انتهای انسانی از سکوی عقلانیت در گرو ارتباط کامل با مبدأ وحی است.

بنا بر این وجود شخصی که ارتباط کامل با مبدأ وحی دارد، ضامن اجرایی کمال انسانی است.

در ادبیات دینی از چنین انسانی با تعبیر انسان کامل و یا خلیفة الله و یا امام یاد می‌شود.

همانی که با إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّی يَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ… فریاد زده شده است.

بر اساس آن چه گذشت اصول اساسیِ اسلام كامل عبارتند از:

1 و 2) عقل و وحی (إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَئِمَّةُ وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ…)[1]

با توجه به اين که: ميراث وحي نيز كتاب و عترت است (إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّی يَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ…)[2] می‌توان نتيجه گرفت که:

3) عِدلِ تفكيك ناپذير وحی، يعنی عترت، همان مفسّر معصوم وحی (كتاب) است

لذا پشتوانه‌ی فریاد عقلانیت دین، در تمامی كرانه‌های جهان، و در تمامی افقهای تاریخ، این سه ویژگی منحصر اسلام (یعنی عقل، وحی و مفسر معصوم وحی) است، ویژگی‌هایی كه در هیچ مكتب الهی و بشری دیگری جز اسلام كامل (اسلام شیعی) نمی‌توان آن را پیدا نمود.

از این رو هر حركتی كه به یكی از این محورهای بنیادین اسلام خللی وارد كند، به تخریب بنیادین ساختار اسلام منتهی می‌گردد و دفاع از عقلانیت دین را با اشكال روبرو می‌سازد.

آنچه گذشت علاوه بر این كه اهمیت و حساسیت فوق العاده‌ی این اصول را نشان می‌دهد، خطیر بودن وظیفه‌ی ما را در تبیین و دفاع از آن معین می‌كند.

البته بحث از تمامی ویژگی‌های ارکان دین آن چنان عمیق و گسترده است که نه از هر کسی ساخته است و نه در هر مجالی می‌گنجد.

با این همه نیاز به مفسر معصوم وحی را اندکی تشریح می‌کنیم. این مهم را با معنی کمال دین آغاز می‌نماییم.

مائده آسمانی کتاب الله (ثقل اکبر)

در منابع اسلام کامل، یعنی آیات و روایات، رد (ارجاع) به خدا و رسول و مستنبطینِ از قرآن و فقهای عارف به احكام به چشم می‌خورد.

به این آیات توجه كنید:

ای كسانی كه ایمان آورده‌اید فرمانبرید خدا و رسول و اولوا الامر از شما را، پس اگر در چیزی اختلاف كردید آن را به خداوند و رسول ارجاع دهید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، این بهتر و نیک‌فرجام­تر است.[1]

و هنگامی كه امری اطمینان بخش یا هراسناك بر آنان آید آن را پخش می‌نمایند و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از مسلمانان ارجاع می‌دادند، قطعا كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود هر آینه همه‌ی شما مگر اندكی پیروی شیطان می‌كردید.[2]

در این بخش از نوشتار بایسته است از چگونگی مراجعه به خداوند سخن گوییم.

ذات اقدس الهی، نه جسم است كه مراجعه به او برای خاكیان امكان داشته باشد، و نه هر كسی شایستگی ارتباط مستقیم با او را دارد، تا مراجعه‌ی بی­واسطه به او ممكن باشد؛ از این رو، ارتباط با او، با وساطت انسانهایی است كه لیاقت سفارتش را دارا می‌باشند و آنان انبیای الهی علیهم‌السلام هستند.

اینك كه آخرین سفیر او نیز جهان را ترك كرده، تنها راه ارتباط و مراجعه‌ی به او كتاب اوست؛ بنا بر این مرجعیت خداوند با رجوع به قرآن عملی می‌گردد.

با روشن شدن اساس مرجعیت قرآن، این پرسش مطرح است كه مرجعیت قرآن چگونه است؟

چند احتمال در چگونگی مرجعیت قرآن طرح شده است كه توجه شما را به آن جلب می‌نماییم.

• احتمال اول: مرجعیت قرآن كاملا مستقل است و هیچ كسی (نه امام و نه غیر امام) در آن نقش ندارد.

این همان منطق «حسبنا كتاب الله» (قرآن برای ما كافی است و نیازی به وصیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نداریم)، می‌باشد كه ابتكار خلیفه‌ی دوم برای قطع درخت امامت است. بر اساس این منطق، قرآن به تنهایی و مستقیما حلّال تمامی اختلافات و رافع همه‌ی تحیرهاست.

• احتمال دوم: نقش امام در مرجعیت قرآن نقش معلمی است كه تنها راه را كوتاه می‌نماید، ولی نبود او، به معنی مسدود شدن راه نیست.

بر این اساس نیز مرجعیت قرآن، مستقل و مستقیم است؛ اما با مراجعه‌ی به امام، سهولت كار بیشتر می‌گردد.

• احتمال سوم: نقش امام در مرجعیت قرآن، نقش مفسِّری است كه بدون او، قرآن برای دیگران نه مفهوم است و نه حجت.

بر اساس این احتمال هرگز برای قرآن مرجعیت مستقل و مستقیمی متصور نیست.

• احتمال چهارم: نقش امام در مرجعیت قرآن نقش مفسِّر مكمِّلی است كه در موارد محدودی (محكمات قرآن) كوتاه كننده‌ی راه است و در موارد بسیاری (متشابهات قرآن و بطون) مفسِّری و مبیّنی است كه دیگران بدون او راه به جایی نخواهند برد.

بر اساس احتمال اول و دوم، مرجعیت قرآن مستقل می‌باشد؛

اما تنها با توجه به یك آیه‌ی «الم» از سوره‌ی بقره، بدیهی می‌گردد كه استقلال كاملی در مرجعیت قرآن متصور نیست، خود قرآن نیز می‌فرماید:

اوست خدایی كه كتاب را بر تو فرو فرستاد، پاره­ای از آن آیات محكم است. آنها اساس كتابند و (پاره­ای) دیگر آیات متشابه است.

پس اما كسانی كه در دلهایشان انحراف وجود دارد برای فتنه جویی و طلب تأویل آن (به دلخواه خود) از آیات متشابه از قرآن پیروی می‌كنند.

و (حال آن كه) تأویل آیات متشابه را جز خدا و ریشه­داران در علم کسی نمی‌دانند آنان می‌گویند به قرآن ایمان آورده‌ایم همه‌ی آن از نزد پروردگار ماست و جز صاحبان خرد كسی متذكر نمی‌گردد.[3]

همین آیه، ریشه‌ی تفاوت میان «قرآن» و «فرقان» در روایات می‌باشد. توجه كنید:

كسی از امام صادق علیه‌السلام از قرآن و فرقان پرسید كه آیا این دو، دو چیز هستند یا یك چیز؟ امام علیه‌السلام فرمودند: به تمام كتاب، قرآن گفته می‌شود، ولی فرقان آیات محكم قرآن است كه عمل به آن واجب است.[4]

عبدالله بن سنان می‌گوید از امام صادق علیه‌السلام از قرآن و فرقان پرسیدم، امام علیه‌السلام فرمودند قرآن، تمامی كتاب است و خبرهایی كه (در آینده واقع) خواهد شد، و فرقان آیات محكم قرآن است كه به آن عمل می‌شود و هر محكمی فرقان است.[5]

پیش از این اشاره‌ای شد به فلسفه‌ی وجود متشابه در قرآن، خصوصا روایت معلی بن خنیس كه در بخشی از آن چنین گذشت:

همانا خداوند قرآن را به این جهت معما گونه نازل كرده است كه مردم برای فهم آن نیازمند ابواب خدا و راه او باشند و خدا را (با پذیرفتن سرسپردگی نسبت به ابواب الهی) عبادت كنند و در گفته‌ی خدا به فرمانبرداری از نگهدارندگان قرآن و گویندگان از امر خدا مراجعه نمایند و بدین جهت قران را معما گونه نازل فرمود كه هر آنچه مردم بدان نیازمند هستند از نگهدارندگان قرآن استنباط نمایند و نه از نفس خود.

با تأمل در این نكته كه روی سخن قرآن، خصوصا در آغاز بعثت، با كفار بوده است، در می‌یابیم كه احتمال سوم ـ‌یعنی مفهوم نبودن و حجیت نبودن قرآن بدون بیان امام‌ـ نیز نادرست است.[6]

بطلان احتمالات سه گانه، به ضمیمه‌ی تقابل بین ارجاع به خدا و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و اولوا الامر علیهم‌السلام در آیات اشاره شده و سایر ادله، احتمال چهارم را برهانی می‌كند. بنا بر این مرجعیت قرآن كه همان مرجعیت خداوند است به شكل محدودی قابل انكار نیست.

اینك باید دید مرجعیت خداوند چگونه است، به این روایت توجه نمایید:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در عهد مالك اشتر می‌فرمایند:… و خداوند برای گروهی كه راهنمایی آنان را دوست داشته است چنین گفته است: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید فرمانبرید خدا و رسول و اولوا الامر از شما را، پس اگر در چیزی اختلاف كردید آن را به خداوند و رسول ارجاع دهید اگر به خداوند و روز واپسین ایمان دارید این بهتر و نیک­فرجام­تر است.

و نیز خداوند فرموده است: و (هنگامی كه امری اطمینان بخش یا هراسناك برایشان آید آن را پخش می‌نمایند ) اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از مسلمانان ارجاع می‌دادند قطعا كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، بی­گمان همه‌ی شما مگر اندكی پیروی شیطان می‌كردید.

پس ارجاع به خدا، گرفتن آیات محكم قرآن است، و ارجاع به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله گرفتن سنت مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است و ماییم اهل بیت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله كه محكم از قرآن را استنباط می‌كنیم و ماییم اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله كه آیات متشابه از قرآن را تشخیص می‌دهیم و ناسخ را از منسوخ می‌شناسیم.[7]

با تأمل در این روایت درمی‌یابیم كه مراجعه به خداوند، رد الی الله‌ـ، گرفتن محكمات قرآن است، بنا بر این از نظر عملی، قرآن به دو بخش محكمات و غیر محكمات تقسیم می‌شود كه مرجعیت مستقیم خداوند برای امت، در محدوده‌ی محكمات آن می‌باشد.

بحث محكم و متشابه قرآن بحثی پر دامنه است كه در این مختصر نمی‌گنجد، اما چاره‌ای از اشاره‌ای اجمالی به آن نیست. به برخی از امتیازات محكم از متشابه توجه كنید:

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حدیثی چنین فرموده‌اند:… آیات محكم قرآن عبارت است از آیاتی كه مقصودِ از آن در (خود عبارات) نازل شده‌ی قرآن (به وضوح) وجود دارد، مانند این گفته‌ی خداوند كه: ای كسانی كه ایمان آورده‌اید هنگامی كه به سوی نماز حركت كردید صورتها و دستهایتان را تا آرنج بشویید و بر قسمتی از سر و بر پاهایتان تا برآمدگی آن مسح نمایید. این آیه از آیات محكم است كه مقصود از آن در (خود عبارات) نازل شده بیان شده است (دیگر) معنای آن به بیشتر از آن چه نازل شده است نیاز ندارد…[8]

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بخشی از بیان آیات محكم از قرآن فرموده‌اند:… از آیات محكم، گفته‌ی خداوند عز و جل است كه: مردار و خون و گوشت خوك و آنچه برای غیر خدا كشته شده است بر شما حرام شده است. پس مقصودِ از آن در (خود عبارات) نازل شده‌ی قرآن (به وضوح) وجود دارد.

و همچنین از آیات محكم، این گفته‌ی خداست كه (ازدواج با) مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‌هایتان و خاله‌هایتان… بر شما حرام شده است.

پس تمام اینها آیات محكمی است كه چیزی آن را نسخ نكرده است و به یقین (انتقال و) فهم مقصود از آن به وسیله‌ی (خود عبارات) نازل شده‌ی قرآن، بی­نیاز (از هر چیز دیگری) است.

و هر چه بر همین منوال باشد چنین است.[9]

از دو حدیث گذشته استفاده می‌شود كه:

• مقصودِ از آیات محكم قرآن، در عبارت قرآن آشكارا بیان شده است؛ پس برای درك مقصود از آیات محكم قرآن، به چیز دیگری نیاز نیست؛ در نتیجه توقف در عمل به این گونه آیات، روا نیست.

بر آستان عترت (ثقل اصغر)

قرآن «تِبْیاناً لِكُلِّ شَی‏ءٍ» (بیانگر همه چیزهاست) و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز دین كامل و تام را ابلاغ نموده است.

با این همه باز هم به اهل بیت تکلیف و واجب الهی است به این حدیث توجه کنید:

عبد الله بن جندب از امام رضا علیه‌السلام در حدیثی چنین نقل نموده است، امام علیه‌السلام فرمودند به راستی كه اینان گروهی هستند كه شیطان برای آنان عارض شده است و به شبهه مغرورشان كرده است و امر دینشان را بر آن مشتبه نموده است و اینان هدایت را از نفس خود جویا شدند پس (به شبهه افتادند و گفتند) چرا چنین شد و كی چنان می‌شود و چگونه چنین است؟ پس نابودی از همان جایی كه آنها تصور می‌كردند امنیت دارد بر آن وارد شد و این امر به خاطر آنچه خود به دست آورده‌اند بر آنان وارد شده است و پروردگار تو به بندگانش ظلم نمی‌كند، این امر (جویا شدن هدایت از نفس خود) نه برای آنان سزاوار بود و نه بر آن تكلیف شده بودند بلكه واجب و لازم بر آنان از این امور، توقف هنگام تحیر و ارجاع آنچه نمی‌دانند به دانای آن و مستنبط و استخراج كننده‌ی آن است؛ چرا كه خداوند در قرآن می‌فرماید و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند مقصود از این كسان آل محمد است و آنان هستند كه قرآن را استنباط می‌كنند و حلال و حرام را می‌شناسند و آنان هستند حجت خدا بر خلق او.[10]

چرا با این که قران تبیانا لکل شیء است مراجعه به اهل بیت واجب است؟

پیش از این روشن شد که مرجعیت خداوند، عملا در حد عمل به محكمات قرآن است. در این مطلب تردیدی وجود ندارد. همچنین با برخی از ضوابط شناخت محكمات قرآن نیز آشنا شدیم.

اینك باید متشابهات قرآن را بشناسیم. پیش از هر چیز با یك پرسش مهم روبرو هستیم كه:

آیا مرز ثابت و تغییر ناپذیری میان محكمات قرآن و متشابهات آن وجود دارد؟ یا این كه متشابهات قرآن نسبی است و نه ثابت؟ به این معنی كه ممكن است یك آیه برای كسی متشابه باشد، ولی برای عالم به آن محكم باشد؟

ممكن است برخی از روایات مبنای دوم را تأیید نماید؛ چرا كه در حدیث آمده است:

از امام صادق علیه‌السلام از (تعریف) محكم و متشابه سؤال شد، حضرت فرمودند: آیه‌ی محكم از قرآن چیزی است كه (كاملا واضح است از این رو) بدان عمل می‌كنیم، ولی آیات متشابه آیاتی است كه بر كسانی كه به آن جاهل هستند مشتبه می‌باشد.[11]

از سوی دیگر چیزی بر امام علیه‌السلام پوشیده نیست؛ چرا كه:

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگام شمردن شرطها و پیمانهای اسلام فرمود:… توقف هنگام برخورد با شبهه، و رد شبهه به امام علیه‌السلام؛ چرا كه نزد امام علیه‌السلام هیچ شبهه‌ای وجود ندارد.[12]

پس می‌توان نتیجه گرفت كه برای ائمه علیهم‌السلام در قرآن هیچ آیه‌ی متشابهی وجود ندارد؛ بنا بر این متشابهات قرآن امری نسبی است و نه ثابت.

از این رو می‌توان گفت كسی كه رو به درگاه اهل بیت علیهم‌السلام نماید و بر سفره‌ی احسان علمی آنان نشیند و از آموزش و تذكرات ائمه علیهم‌السلام بهره گیرد، روز به روز از دائره‌ی متشابهاتش كاسته می‌شود و بر دائره‌ی محكمات او افزوده خواهد شد.

كار انبیا و اولیایشان نیز علاوه بر تربیت و آموزش و تذكر انسانها، تقویت و تعالی عقول آنهاست.

به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد [كه‏] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان تلاوت کند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به آنان بیاموزد، هر چند پیش از آن در گمراهى آشكارى بودند.[13]

پس خداوند پیامبرانش را در میان آنان برانگیخت و انبیائش را یكی پس از دیگری به سوی آنان فرستاد تا از آنان بخواهد كه پیمان فطرتش را (كه در عالم ذرّ از آنان گرفته) ادا نمایند و نعمت فراموش شده‌ی او را یاد آوری كنند و با تبلیغ، حجتها را بر آنان بیان كنند و گنجینه‌های عقلهای آنان را شكوفا نمایند و نشانه‌های قدرت او را نشان دهند…[14]

آدمی با برنامه‌های علمی و عملی اولیا الهی، به قله‌هایی از معرفت دست می‌یابد كه هرگز پیش از آن متصور نبوده است. از این رو به یاری اهل قرآن، كلید متشابهات نیز گشوده می‌گردد و انسان به همان اندازه از اقیانوس بی‌كران قرآن سیراب می‌گردد.

طرح یك نمونه از تبدیل متشابه به محكم، درك مطلب را آسان‌تر می‌كند. توجه کنید:

بحث عصمت انبیاء علیهم‌السلام بحثی است اساسی و عمیق كه لغزشگاه بسیاری از بزرگان علم شده است. پاره­ای از آیات قرآن نیز در این مقوله متشابه می‌نماید، از جمله جریان حضرت یوسف علیه‌السلام كه خداوند می‌فرماید:

و البته كه (زلیخا) آهنگ یوسف كرد و یوسف آهنگ زلیخا، اگر برهان پروردگارش را نمی‌دید، چنین (كردیم) تا این كه بدی و زشت كاری را از او باز گردانیدیم به راستی كه او از بندگان خالص ماست.[15]

جمله‌ی «هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا» (زلیخا آهنگ یوسف كرد و یوسف آهنگ زلیخا)، برای برخی مشكل ساز شده است؛ چرا كه مفعول هر دو فعل حذف شده است و در نگاه ابتدایی سیاق هم اقتضا می‌كند كه مفعول هر دو فعل یكی باشد. ولی لازمه‌ی این امر نسبت ناروا به پیامبر خداست.

این مشكل به ضمیمه‌ی عدم مراجعه به اهل قرآن، موجب شده است كه توهمات نامناسبی نسبت به بنده‌ی خالص خدا، یوسف پیامبر علیه‌السلام، بروز نماید كه ذكر برخی از آنان شرم آور است. فضای تقیه و یا خیانت دشمنان پنهان اهل بیت علیهم‌السلام موجب شده است كه برخی از این توهمات در روایات شیعه نیز دیده شود.

اما یك سخن معجزه­آسا از حضرت رضا روحی له الفداه، نه تنها تمامی توهمات را بر باد می‌دهد كه توهم متشابه بودن این آیه را نیز از بین می‌برد. توجه كنید:

اما گفته‌ی خداوند عز و جل در مورد یوسف كه «و البته كه (زلیخا) آهنگ یوسف كرد و یوسف آهنگ زلیخا» پس (مقصود این است كه) زلیخا قصد گناه كرد و یوسف تصمیم گرفت اگر زلیخا او را اجبار كرد به دلیل شدت ناراحتی از این خواسته‌ی او، زلیخا را بكشد، پس خداوند (با نشان دادن برهان)، كشتن و نسبت زشت كاری را از او باز گردانید همچنان كه فرموده است چنین (كردیم) تا این كه بدی یعنی كشتن و زشت كاری یعنی اتهام زنا را از او باز گردانیدیم…[16]

در این سخن طلایی امام رضا علیه‌السلام، علاوه بر بیان این كه یوسف تصمیم به قتل زلیخا گرفته بود و نه كار ناشایست، به منشأ این تصمیم نیز اشاره شده است و آن عظمت گناهی است كه زلیخا از یوسف خواسته بود. این مطلب كاملا متناسب با مقام نبوت است، نه آن تصوراتی كه حتی شاگرد بزازی مثل ابن سیرین از آن امتناع كرده است.[17]

اما مهم دنباله‌ی حدیث است كه حضرت بر این امر این چنین استدلال می‌کند:

نتیجه و هدفی كه با دیدن «برهان رب» برای یوسف مترتب شد (لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ) دو امر است: یكی برگرداندن بدی و دیگری برگرداندن فحشا از یوسف است (كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء).

این در حالی است که اگر آن چنان باشد كه دیگران ادعا می‌كنند، تنها نتیجه‌ی «برهان رب» دور شدن یوسف از فحشاست، در این صورت توجیهی برای آوردن كلمه‌ی «السُّوءَ» (بدی) درك نمی‌گردد.

ولی اگر مقصود یوسف، كشتن زلیخا باشد، به همان علتی كه در روایت آمده است، نتیجه‌ی دیدن «برهان رب» دو امر می‌گردد؛ چرا كه اگر یوسف از شدت غیرت الهی و عصمت نبوی، دست به كشتن زلیخا می‌زد، جریان طبیعی این گونه مسایل، یوسف را هدف دو تیر تهمت قرار می‌داد: یكی این كه نعوذ بالله ابتدا یوسف دست به خیانت زده و دوم این كه برای حذف مظلوم از صحنه، دست به قتل او نیز زده است. اینجاست كه با دیدن «برهان رب» و انصراف از قتل زلیخا، از دو امر نجات یافت: یكی سوء كه همان اتهام قتل باشد و دیگر فحشا كه همان اتهام زناست.

آخر آیه نیز با این امر سازگاری تمام دارد؛ چرا كه خداوند می‌فرماید: إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ (به راستی كه او از بندگان خالص ماست)، این تعبیر با خیانت پیشه‌ای كه تنها به توفیق خاص الهی، دست از گناه به این عظمت كشیده باشد، سازگاری ندارد.

با این بیان امام رضا علیه‌السلام هیچ تردیدی در معنی آیه باقی نمی‌ماند و متشابه بودن این آیه منتفی شده و صد در صد در آیات محكم قرآن جای خواهد گرفت.

این مطلب نمونه‌ای از این قانون کلی است كه متشابه بودن امری نسبی است و مطابق بیان امام علیه‌السلام که پیش از این گذشت[18]، تنها برای جاهل به آن متشابه است، اما با عالم شدن به آن، چه به عطای علم خاص الهی، همچنان كه در ائمه علیهم‌السلام چنین است، و چه با بیان ائمه علیهم‌السلام برای ما، متشابه بودن آن برطرف شده و محكم می‌گردد.

بر این اساس است كه ادامه‌ی حدیث سفارش امیرالمؤمنین علیه‌السلام به مالک اشتر، جلوه‌ای دیگر می‌كند، توجه كنید:

و ماییم اهل بیت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله كه محكم از قرآن را استنباط می‌كنیم و ماییم اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله كه آیات متشابه از قرآن را تشخیص می‌دهیم و ناسخ را از منسوخ می‌شناسیم.

نتیجه‌ی مهمی كه از این حدیث گرفته می‌شود این است كه علاوه بر آیاتی كه برای همگان از محكمات قرآن است،[19] با استنباط ائمه علیهم‌السلام نیز محكمات بیشتری از قرآن را خواهیم شناخت.

اگر از احتمال نسبی بودن متشابهات قرآن صرف نظر نماییم، در استنباط ائمه علیهم‌السلام از متشابهات قرآن هیچ تردیدی وجود ندارد كه یك نمونه‌ی آن در حدیث بعدی خواهد آمد.

استنباط؛ راز مگوی مرجعیت ائمه علیهم‌السلام

مرجعیت خداوند، با گرفتن و عمل کردن به آیات محكم قرآن عملی می‌گردد و مرجعیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز با گرفتن سنت قطعی آن حضرت.

حال اگر در شناخت محكمات قرآن و سنت مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله درماندیم چاره چیست؟

اگر به حوادثی دچار شدیم كه در محكمات قرآن و سنت‌های مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اثری از آن نیافتیم چه باید كرد؟

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند:… سپس خداوند فرمانبرداری از والیان امرش ـ‌كه برپادارنده‌ی دین او هستند‌ـ بر امت واجب نمود، همچنان كه فرمانبرداری از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را واجب كرده بود؛ پس (در این باره) فرمود فرمان برید خدا و رسول و اولوا الامر از شما را.

سپس جایگاه (و نشانه‌ی) والیان امرش را كه دانایان به تأویل آیات كتاب او هستند، این گونه بیان نمود، پس (در این باره) خداوند عز و جل فرمود: و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند، قطعا كسانی از آنان كه آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند.

و این در حالی است كه همه‌ی مردم به استثنای اهل بیت علیهم‌السلام از شناخت تأویل (آیات قرآن) ناتوان هستند (پس نشانه‌ی اولوا الامر تنها در ائمه علیهم‌السلام وجود دارد) چرا كه آنان ریشه در علم الهی دارند و بر تأویل قرآن (از هر خطا و ناتوانی) مأمون هستند (از این رو) خداوند تعالی فرموده است: و تأویل آیات متشابه قرآن را كسی جز خدا و ریشه­داران در علم نمی‌داند… و فرموده است: بلكه (قرآن) آیات روشنی است كه در سینه‌ی كسانی است كه علم (الهی) داده شده‌اند…[20]

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این حدیث می‌فرماید خداوند والیان امر امت را، با ویژگی استنباط معرفی می‌كند و خود حضرت این ویژگی را به مقام راسخون در علم گره می‌زنند. بنا بر این می‌توان گفت یكی از رازهای مگوی مرجعیت ائمه علیهم‌السلام در لابلای صدها عنوان و هزاران حدیث به ظاهر متفاوت مقام راسخون در علم آنان است كه با شاه كلید استنباط ویژه از قرآن رقم می‌خورد.

بنا بر این هر گاه با معضله‌ای از اختلاف یا تحیر برخوردیم كه نه در آیات محكم قرآن از آن خبری بود و نه در سنت قطعی پیابر صلی‌الله‌علیه‌وآله از آن اثری، شاه كلید این معضله همان ویژگی «استنباط» و مقام اولو الامری ائمه علیهم‌السلام است كه در آیه‌ی 83 سوره‌ی نساء آمده است.

این آیه‌ی شریف علاوه بر بیان جایگاه حل اختلاف و نزاع برای اولو الامر علیهم‌السلام، به آن ویژگی كه آنان را قادر بر حل اختلاف و فیصله‌ی نزاع ساخته اشاره می‌كند و آن استنباط امور پوشیده و علوم مخفی قرآن است؛ چرا كه تنها آنان هستند كه به تمامی گنجینه‌های نورانی قرآن دسترسی دارند.

و از آنجایی كه حقایق قرآن بر همگان آشكار نیست، باید اینان با «استنباط» و استخراج آن، سفره‌ی الهی را برای دیگران نیز بگسترانند و سایرین را نیز از آن بهرمند گردانند.

نتیجه این گردید كه به صراحت قرآن، معصومین علیهم‌السلام پس از قرآن و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مراجع صالح الهی هستند كه خداوند برای حل اختلافات و رفع تحیرها و نادانی‌ها تعیین فرموده است، چه این فیصله‌ی اختلاف و رفع جهالت، با تعلیم و توجه دادن به محكمات قرآن و سنتهای مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تحقق یابد و چه از راه «استنباط» و استخراج حوادث و نیازهای قدیم و جدید بشر از درون قرآن.

آری مرجعیت ائمه علیهم‌السلام درمان دردهای جهالت و تحیر و اختلاف ماست، میوه این ردّ و ارجاع نیز سه گونه است:

• آموزش و تذكر به محكمات قرآن؛
• آموزش و تذكر به سنتهای قطعی؛
• «استنباط» حقایق پوشیده‌ی دین و عرضه‌ی آن به دیگران؛

بحث استنباط از اساسی‌ترین مباحث است كه بایسته است در مجالی دیگر از دو منظر وحی و خرد مورد تأمل قرار گیرد.

قرآن هدایت فراگیر و تبیان کل شیئ است، قرآن نوری است برای همه تاریکی‌ها، حیاتی است برای همه دلها.

اما با این که خورشید عالمتاب قرآن پیوسته جلوه‌گر است و باران رحمت آن همه جا فراگیر، کاستی خلایق، حرمان آنها را رقم زده و مصداق دست ما کوتاه و خرما بر نخیل گردیده است.

رحمت الهی این کاستی خلایق (و صد البته نه کاستی قرآن) را، با انضمام مفسر معصوم به قرآن جبران کرده و استنباط نامحدود اهل بیت از اقیانوس بی‌کران قرآن را، درمان زخم جهالت خلایق نموده است.

با نشستن مفسر معصوم وحی در کنار قرآن، هدایت مطلق و نور بی‌پایان برای جهانیان میسر و ثقل اصغر، مصداق منحصر به فرد قرآن ناطق و قرآن مجسم می‌شود.

با آن چه گذشت ضرورت فوق العاده سخن اهل بیت و جایگاه رفیع روایات معصومین در استضائه از قرآن بدیهی می‌گردد .

درک این ضرورت آن گاه ممکن می‌گردد که مقایسه میان مدرکات عقلی و نیز محکمات قرآنی، با گستره عظیم استنباط نامحدود اهل بیت از اقیانوس بی‌کران قرآن میسر گردد.

البته مدرکات عقلی و محکمات قرآنی ما در قبال اقیانوس بی‌کران قرآن، کما و کیفا آن چنان اندک است که هرگز به حساب نیاید و مقایسه نگردد.

اینجاست که اهل خرد  و درایت، در مقابل جایگاه رفیع سخنان اهل بیت و روایات تفسیری در آشنایی با معارف قرآن انگشت حیرت به دندان می‌گیرند.

پس از انس با روایات قرآنی دو حقیقت اساسی آشنا می‌گردد.

حقیقت تلخ نخست این که اندک نیست حقایق آشکاری که در ظاهر قرآن جلوه‌گری می‌نماید، اما همگان از آن غفلت ورزیده و بدان متوجه نشده‌اند.

بسیاری از روایاتی که اهل بیت با آنها در مقابل کافران و اهل کتاب و حتی مخالفین استدلال نموده‌اند، این حقیقت را نشان می‌دهد.

ناگفته پیداست در این گونه روایات با توجه به این که مخاطبین ایمان و اعتقادی به اهل بیت نداشته‌اند، رد پایی از تعبد در میان نیست. بلکه حقیقت آشکاری که بیان شده سینه تشنگان منصف را سیراب و دشمنان معاند را مبهوت نموده است.

این در حالی است که ما جاهلانه قرآن را بوسیده‌ایم و از کنار همه این حقایق آشکار گذشته‌ایم.

حقیقت تلخ‌تر دوم هم این است که چشیدن نمی از یم حقایق بی‌کران الهی، تنها در گرو زانو زدن در مقابل اهل بیت و گوش جان سپردن به سخنانشان است.

با درک این حقیقت نیز روشن خواهد شد که بستن در خانه اهل بیت و اعراض از آنها، ظلم بی پایانی به بشریت است که توسط غاصبین رقم خورده است ظلمی که عمق آن هرگز قابل درک نیست.

همگان با منطق شیادانه حسبنا کتاب الله آشنایی داریم که غاصبان حذف آشکار مفسر معصوم وحی را با این منطق هدف گرفتند.

متأسفانه آگاهانه و یا ناآگاهانه مطالبی گفته می‌شود که عملا سر از حذف مفسر معصوم وحی در می‌آورد.

یکی از این مطالب مبنای تفسیر قرآن به قرآن است.

البته روشن است که اصل تفسیر قرآن به قرآن امری مسلم و به کاربرده شده توسط اهل بیت است. اما تکیه منحصر به این مبنا در فهم قرآن، مستلزم حذف پنهان مفسر معصوم وحی است.

شاید عمده اساس این مبنا عبارت باشد از

یکم: نقش ائمه در بسیاری از موارد نقش آموزگاری است که تنها کوتاه کننده راه است و نه این که راه ناگشودنی را بگشایند.

اصل این مطلب مسلم است. تنها امری که از آن غفلت شده انحصار تمامی روایات در این راستاست. با اندک تأملی روشن می‌شود که منحصر ساختن کلام اهل بیت به چنین امری، خلاف آن چیزی است که آشکارا مشاهده می‌شود. چرا که عمده روایات حاوی حقایقی است که بدون راهگشایی اهل بیت راهی بدانها نیست.

دوم: تمسک به کلام خداست که می‌فرماید تبیانا لکل شیئ، هذا بیان للناس و هدی و…، با این توجیه که اگر بیانیت قرآن نیازمند دیگری باشد، دیگر خود قرآن بیان نیست.

به این مطلب هم پیش از این اشاره رفت که گفتیم منشأ محرومیت ما از قرآن، کاستی ماست و به عبارت اهل فن نقص در قابلیت قابل است نه فاعلیت فاعل و صد البته کوری خود خواسته افراد بر دامن نورانیت قرآن سیاهی نمی‌نشاند.

نقطه مقابل مبنای گذشته اکتفا به تفسیر قرآن به قرآن و عدم حجیت قرآن به شکل مطلق است. به این معنا که تا روایتی از اهل بیت در ذیل آیه‌ای نباشد آن آیه قابل فهم و عمل نیست.

این مبنا بیشتر در برخی از اخباریون دیده می‌شود و از روایاتی از جمله إِنَّمَا يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِه‏ نیز بهره می‌جویند.

این مبنا از تعقل و تدبر در قرآن منع کرده و به شکلی به حذف خرد از دین باز می‌گردد.

همان گونه که گذشت مسلما نیل به تمامی قرآن برای احدی به جز معصومین میسر نیست اما سخن در این است که باید از تمام قرآن دست شست یا خیر.

این مبنا بر خلاف نص قرآن و روایات متعددی است.

چرا که خود قرآن و روایات عمل به محکمات قرآن و ایمان به متشابهات آن را توصیه می‌کند و فریاد فرمان به تعقل را بلند کرده است.

و روایات متعددی نیز در تفاوت میان قرآن و فرقان وارد شده که فرقان همان محکماتی است که به آن عمل می‌شود اما قرآن کل کتاب الله است که شامل متشابهات نیز می‌گردد.

گذشته از این که خود پیامبر و اهل بیت، قرآن را بر غیر اهل ایمان تلاوت می‌نمودند و آنها را به نفس آیات الهی هدایت می‌کردند و گذشته از این که…

پیش از این گفتیم:

پشتوانه‌ی فریاد عقلانیت دین، در تمامی كرانه‌های جهان، و در تمامی افقهای تاریخ، این سه ویژگی منحصر اسلام (یعنی عقل، وحی و مفسر معصوم وحی) است، ویژگی‌هایی كه در هیچ مكتب الهی و بشری دیگری جز اسلام كامل (اسلام شیعی) نمی‌توان آن را پیدا نمود.

از این رو هر حركتی كه به یكی از این محورهای بنیادین اسلام خللی وارد كند، به تخریب بنیادین ساختار اسلام منتهی می‌گردد و دفاع از عقلانیت دین را با اشكال روبرو می‌سازد.

متأسفانه شبهات اشاره شده مصداق این گونه حرکتهاست.

چرا که منطق تفسیر قرآن به قرآن (البته به بیانی که گذشت) همان حذف پنهان مفسر معصوم قرآن با پوشش قرآن گرایی است.

عدم حجیت مطلق قرآن هم همان حذف پنهان خرد با پوشش وحی گرایی است.

در واقع این دو مبنای به ظاهر دینی، از مخرب‌ترین حملات به دو رکن اساسی دین عقلانی اسلام کامل است.