حضرت صادق عليه السلام فرمودند: قدر و ارزش مردان را نزد ما، از مقدار [نقل] روايات آنها از ما بشناسيد.[1]

در اين گروه از روايات، معيار ارزش، مقدار نقل روايات بيان شده است. بعيد نيست كه مقصود از اين روايات: تشويق به جمع و تدوين و نگهداری روايات براي آينده‌گان باشد، در نتيجه با روايات ديگر منافات و مزاحمتي ندارد. توجه به اين نكته براي نکته‌سنجان لازم است كه در تمامي اين گروه از روايات موضوع كلام ائمه عليهم السلام شناختن مردم «ناس» يا مردان «رجال» است.

حضرت صادق عليه السلام: منزلت و مقام شيعيان ما را از اندازه روايت آنها از ما و فهم آنها (نسبت به معاني روايات) از جانب ما بشناسيد.[1]

حضرت صادق عليه السلام مي‌فرمايند: پدرم امام باقر فرمودند: پسرم! منزلت و مقام شيعه را از اندازه روايتشان و معرفتشان بشناس، پس واقعاً كه معرفت همان درايت و فهم روايت است و مؤمن با درايت روايات به بالاترين درجات ايمان صعود مي‌كند، من در كتاب علي عليه السلام نگاه كردم، در آن كتاب يافتم كه قيمت و قدر هر شخصي به اندازة معرفت اوست، يقينا كه خداوند تبارك و تعالي به مقدار عقلي كه در دنيا به مردم داده است آنان را محاسبه مي‌كند.[2]

در اين دسته از احاديث معيارِ ارزش، علاوه بر اندازه نقل روايت، فهم و درايت آنها بيان شده است، ولي روي درايت بيشتر تكيه شده است. موضوع كلام ائمه عليهم السلام در اين بخش شناختن منزلت «شيعه» مي‌باشد.

اميرالمؤمنين عليه‌السلام فرمودند: بر شما باد به درايات و فهم، نه روايات. (بر شما باد به فهم روايات نه تنها نقل روايات)[1]

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است: يك خبر را كه درايت كني بهتر است از هزار خبر كه فقط آن را بازگو كني.[2]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: از کسانی باشيد که فروان در درايت حديث می‌کوشند، نه از کسانی که بسيار روايت می‌کنند، البته كه يك خبري كه دربارة آن درايت و فهم خود را به کار اندازی بهتر است از هزار خبري كه تنها آنها را بازگو کنی.[3]

نتيجه اين دسته از روايات اين است كه: معيار اصلي، درايت و فهم روايات است نه بازگويی صرف، و به عبارت ديگر روايت بي درايت قابل مقايسه با روايت با درايت نيست.

فعلا بناي اين نيست كه بحث روايي فقه و فقاهت و فقيه مطرح شود كه خود مجال مفصلي مي‌طلبد و انشاء الله در شماره‌هاي آينده درايتِ روايت خواهد آمد، ولي اکنون در حد ارتباطی که با موضوع بحث دارد اشارة مختصري بدان مناست است.

امام صادق عليه السلام فرمودند: منزلت شيعيان ما را به ميزانی كه از روايات ما بلد هستند بشناسيد، چرا كه ما هيچ يك از آنها را «فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه محدَّث باشند.» پرسيده شد آيا مؤمن محدّث مي‌شود؟ فرمودند: «مؤمن مفهّم مي‌شود و محدَّث همان مفهَّم است.»[1]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك حديث كه بفهمي بهتر است از هزار حديث كه [تنها ] بازگو كني، هيچ مردي از شما فقيه نمي‌باشد مگر اينكه معاريض[2] كلام ما را بشناسد، و البته يك كلمه از كلام ما به هفتاد صورت قابل صرف است و براي ما از همه آنها راه خروج است.[3]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: يك خبري كه آن را بفهمي بهتر است از ده خبري كه [فقط آن را ] روايت كني يقينا براي هر حقيقتي حقي است و براي هر صوابي نوري، البته ما هيچ مردي از شيعيانمان را فقيه نمي‌شماريم مگر اينكه (به خاطر تقيه و مصلحت) با رمز و اشاره با او سخن گوييم و او مقصود ما را بيابد.[4]

كلمات «معاريض» و «لحن القول» احتياج به درايت بيشتري دارد كه بررسي آن به خاطر پرهيز از طولاني شدن به وقت ديگري موكول مي‌شود انشاء الله.

اکنون برای روشن شدن بيشتر اهميت درايت به احاديثی که در ستايش خود درايت آمده است توجه کنيد:

پيامبر اکرم صلی‌الله عليه وآله فرموده‌اند:… خداوند كتاب مبيني را بر من نازل كرد و مرا امر كرد كه آنچه برای آنها نازل شده براي مردم بيان كنم مگر علي بن ابي طالب عليه السلام چرا كه او بي نياز از بيان است يقينا خداوند تعالي فصاحت او را مانند فصاحت من، و درايت او را نيز مثل درايت من قرار داده است….[1]

امام رضا عليه ‌السلام فضلش زياد، روايتش گسترده و ادبش وافر و درايتش محكم بود….[2]

امام صادق عليه السلام مي‌فرمايند:… سلام خدا بر اهل قم… آنها اهل ركوع و سجود و قيام و قعود هستند آنها فقها و علما و فهميدگان و اهل درايت و روايت هستند….[3]

بحث كلي در اين مورد به آينده موكول مي‌شود انشاء الله، ولي اشاره‌اي در حد ارتباطی که به درايت دارد لازم است.

امير المؤمنين عليه السلام فرموده‌اند: همت ابلهان روايت است و همت دانايان درايت و فهم.[1]

همت عاقل درايت است و همت جاهل روايت.[2]

حضرت صادق عليه السلام فرموده‌اند: راويان كتاب زيادند و رعايت كنندگان آن كم، و چه بسا كسي كه از حديثی نسخه برداري مي‌كند ولي خيانت كننده به كتاب است، دانايان غمِ درايت دارند و نادانان غمِ روايت.[3]

اميرالمؤمنين عليه‌السلام فرمودند: عاقل به درايت‌ها عمل مي‌كند و جاهل به رواياتها.[4]

اميرالمؤمنين عليه‌السلام فرمودند: بر شما باد به درايت‌ها نه به روايت‌ها، همت ابلهان روايت است و همت علما درايت.[5]

درايت غیر از تعبد به روایت است

پس از آن که با اهمیت درایت آشنا شدیم یک گام دیگر به سوی حقیقت آن برمی‌داریم.

امام باقر علیه السلام فرمودند: آگاه باشید هر کس آن چه که درایت نکرده (و به آن علم پیدا ننموده تعبدا) از ما بپذیرد (و) به دلیل وثوق به این که ما بر حق و دانا هستیم و جز بر آشکارترین راه‌ها او را آگاه نمی‌سازیم، تسلیم ما گردد، خداوند تعالی نیز از قصرها بهشتی آن چنان به او خواهد داد که اندازه‌اش را نداند و تنها آفریننده و بخشنده آن اندازه آن را بداند.[1]

این حدیث گویای این است که درایت روایت در نقطه مقابل تعبد و پذیرش سر بسته است.

هر چند تعبد به کلمات اهل بیت علیهم السلام واجب و اجر آن فراوان است، اما از سایر روایاتی که گذشت روشن می‌شود که هدف اصلی درایت و ارزش آن بسیار فراتر از تعبد به روایت است.