حجت الهی امری است که با آن دین خدا شناخته می‌شود و راه خدا از راه شیطان جدا می‌گردد.

دینی که خداوند آورده، اختصاص به گروه و طبقه‌ی خاصی ندارد، بلکه تمامی آحاد بشر را بدون استثنا فرا می‌گیرد. یعنی هر کس که به نخستین پایه‌ای از درک و شعور برسد، مخاطب فرمان الهی است و مکلف به پیمودن راه خداوند است. همگانی بودن دین خداوند به این معنی است.

همگانی بودن دین خداوند، می‌طلبد که حجت الهی بر دین خداوند نیز کاملا فراگیر باشد، یعنی دلیل و برهانی که خداوند برای دینش قرار داده، آن چنان قابل درک و فهم همگان باشد که تمامی مکلفین را، از باتلاق شک و شبهه رها سازد و به راه روشن دین خدا راهنمایی نماید.

بنا بر این حجت الهی اختصاص به دانشمندان ندارد و یا تنها طبقه خاصی از جامعه را به تنهایی فرا نمی‌گیرد. حجت الهی، آن چنان دین خدا را نشان می‌دهد که هر عالم و جاهلی حقانیت و درستی دین خدا را بشناسند.

اگر جز این باشد، افرادی که در سطح بالای علمی نیستند، در روز قیامت قابل مؤاخذه نیستند. در حالی است که مسلم است همه کسانی که به تکلیف رسیده‌اند، در دستگاه قیامت حساب‌رسی می‌شوند.

پس نخستین ویژگی حجت الهی، فراگیری آن است، تا آنجا که هیچ فردی باقی نمی‌ماند، مگر این که حجت الهی بر او اقامه می‌گردد.

در قرآن از فراگیری همگانی حجت، با تعبیر الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ (حجت رسا) تعبیر شده است. توجه کنید:

قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ… (انعام/149)

بگو كه حجت و برهان رسا از آنِ خداست…

حجت بالغه آن چنان رسا است که پیامش را به همگان می‌رساند و تمامی مردم از عالم و جاهل، آن پیام را دریافت می‌کنند، تا آنجا که هیچ عذری برای کسی در شناخت حق باقی نمی‌ماند. در روایات نیز بر این ویژگی حجت بالغه تأکید شده است.

امام موسی كاظم علیه السلام این چنین نوشتند:… پس هر یک از آن چه ذکر شد، حجت بالغه‌ای است كه خداوند برای پیامبرش در این آیه بیان نموده است كه «بگو: برهانِ رسا ويژه خداست، و اگر [خدا] می‏خواست قطعاً همه شما را هدايت می‏كرد.» حجت بالغه به جاهل می‌رسد و جاهل با جهلش آن را تشخیص می‌دهد، همچنان كه عالم با علمش تشخیص می‌دهد (فرقی بین عالم و جاهل در تشخیص حجت خداوند نیست) زیرا خداوند عادل است و ظلم نمی‌كند. به آنچه خلقش می‌دانند بر خلقش احتجاج می‌كند و آنان را به سوی آنچه كه می‌شناسند فرا می‌خواند، نه به آنچه به آن جاهلند و آن را انكار می‌كنند.[1]

امام رضا علیه السلام فرمودند:… خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود: پس برای خدا حجت بالغه است و این حجتی است كه هنگامی به جاهل برسد، جاهل در همان شرایط جهلش آن را تشخیص می‌دهد، همچنان كه عالم با علمش آن را تشخیص می‌دهد، اساس دنیا و آخرت بر حجت استوار است.[2]

روایت زیر مصداقی از حجت رسا است که فراگیری همگانی حجت را به خوبی نشان می‌دهد:

از امام صادق علیه السلام راجع به این آیه سؤال شد «بگو حجت رسا از آن خداست»، حضرت فرمودند به یقین روز قیامت خداوند از بنده می‌پرسد آیا می‌دانستی؟ پس اگر بگوید آری، می‌گوید چرا به آنچه می‌دانستی عمل نكردی؟ و اگر بگوید نادان بودم، می‌گوید چرا نیاموختی تا (بتوانی) عمل نمایی؟! پس بنده (در پیشگاه خداوند) محکوم می‌گردد. این است حجت بالغه‌ی خداوند.[3]

روایت پیشین نشان می‌دهد که هم عالم و هم جاهل، نزد خداوند مؤاخذه می‌شوند. چرا که حجت بالغه و برهان رسا، بر هر دو اقامه شده است.

نتیجه این شد که به صراحت قرآن، حجت خداوند، «رسا» است و به صراحت روایات، یکی از لوازم رسایی حجت این است که «جاهل نیز به خوبی آن را درک می‌کند» و تردیدی برایش باقی نمی‌ماند.

دومین ویژگی حجت الهی، علاوه بر فراگیری همگانی، شدت وضوح و آشکاری آن است، آن چنان که هرگز جای اندک تردیدی باقی نمی‌گذارد.

در ادامه چند نمونه از روایاتی که روشنی آشکارِ حجت الهی را بیان می‌کند، می‌آوریم.

در این روایات شدت وضوح حجت، در آغاز ظهور امام زمان علیه السلام، این گونه تشبیه شده است:

«طلوع ماه شب چهارده»

«دمیدن صبحگاهان»

«سرزدن خورشید از افق»

«درخشان‌تر از خورشید در وسط روز»

«شهابی که با شعله تابانش پرده سیاه شب تاریک را می‌درد»

به برخی از این گونه روایات توجه کنید:

مفضل بن عمر گفت در مجلس امام صادق علیه السلام نزد حضرت بودم و غیر من هم همراهم بود. پس حضرت برای ما فرمود بپرهیزید از آشکار کردن، مقصود حضرت این بود که به نام قائم تصریح نشود. و من می‌پنداشتم در این خطاب غیر مرا اراده کرده و روی سخن با دیگری است.

(اما) حضرت برای من فرمود ای اباعبدالله (کنیه مفضل) بپرهیزید از آشکار کردن، سوگند به خدا که مؤکدا حضرت سالیانی از روزگار غایب خواهند بود و نامش خاموش شده (و از زبانها می‌افتد) تا آن جا که گفته می‌شود مرده است، هلاک شده است (معلوم نیست) به کدام وادی رفته است.

و البته البته چشمان مؤمنان بر او اشک خواهد ریخت و البته البته همچنان که کشتی در امواج دریا واژگون می‌گردد شما نیز واژگون می‌گردید، تا آن جا که هیچ کس نجات پیدا نمی‌کند جز کسانی که خداوند از آنان پیمانش را گرفته است و ایمان را در قلبش نوشته است و او را به روحی از خودش تأیید فرموده است.

البته البته که دوازده پرچم شبیه حق بلند خواهد شد که شناخته نمی‌شود کدام (یک) از کدام (دسته) است.

مفضل گفت پس من گریستم. حضرت به من گفت چه چیزی تو را گریان ساخته است؟ گفتم فدای شما گردم چگونه نگریم؟! در حالی که شما می‌فرمایید دوازده پرچم شبیه حق بلند خواهد شد که شناخته نمی‌شود کدام یک از کدام دسته است.

حضرت به دریچه کوچکی در اتاق که نور خورشید از آن به میان مجلس حضرت تابیده بود، نگریست و سپس فرمود آیا این خورشید درخشنده است؟ گفتم آری. فرمود سوگند به خدا که امر ما درخشان‌تر از این خورشید تابیده (در اتاق تاریک) است.[1]

جابر بن یزید گفت که امام باقر علیه السلام فرمود تا هنگامی که آسمانها و زمین آرام است (و امام زمان علیه السلام ظهور نکرده است) شما هم آرام بگیرید یعنی بر کسی خروج نکنید.

پس راستی که در امر شما (یعنی ظهور امام زمان علیه السلام) خفاء و پوشیدگی نیست.

آگاه باشید که حادثه ظهور، نشانی از خداوند عز و جل است نه از مردم.

آگاه باشید که حادثه ظهور، درخشان‌تر از خورشید است (از این رو) بر نیکوکار و بدکار پنهان نمی‌ماند.

آیا صبح را می‌شناسید؟ حادثه ظهور همانند صبح است که در آن پوشیدگی نیست.[2]

ام هانی گفت از امام باقر علیه السلام از گفته خداوند عز و جل پرسیدم که فرموده است «فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْكُنَّسِ‏» حضرت فرمود ای ام هانی مقصود امامی است که خود را در سال دویست و شصت پنهان می‌کند سپس همچون شهابی که در شب تاریک نفوذ می‌کند آشکار می‌شود.[3]

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود مهدی از اولاد من است. نامش نام من، کنیه‌اش کنیه من است. از نظر شکل ظاهری و اخلاق، شبیه‌ترین مردم به من است. برای او غیبتی است و حیرتی (برای مردم) تا این که خلق از دین‌شان گمراه می‌شوند.

پس در این هنگام همچون شهاب نفوذ کننده در شب تاریک روی می‌آورد پس زمین را از قسط و عدل پر می‌کند همچنان که از ظلم و جور پر شده است.[4]

امام صادق علیه السلام فرمود آگاه باشید سوگند به خدا البته البته که مهدی شما از شما پنهان می‌شود تا این که جاهل از شما بگوید برای خداوند در آل محمد حاجتی نیست. سپس همچون شهاب نفوذ کننده در تاریکی شب روی می‌آورد پس زمین را از عدل و قسط پر می‌سازد، همچنان که از جور و ظلم پر شده است.[5]

امام باقر علیه السلام درباره معنی شهاب ثاقب فرمود شهابی تابان است که با نور فراوان به آنان اصابت می‌کند.[6]

سلمان فارسی گفت سپس امیرالمؤمنین علیه السلام مهدی قائم علیه السلام را یاد کرد و فرمود سوگند به خدا که البته البته پنهان می‌شود تا این که نادانان می‌گویند برای خداوند در آل محمد هیچ حاجتی باقی نمانده است. سپس همچون ماه کامل در شب چهارده و خورشید در هنگام طلوع سر برآرد. پس چشمانی روشن و چشمانی نابینا می‌گردد.[7]

نتیجه این شد که به صراحت روایات امر امامت، به ویژه امر ظهور امام زمان علیه السلام، آن چنان آشکار است که هرگز تردیدی در آن باقی نمی‌ماند.

هر چند ویژگی‌های یاد شده در روایات پیشین، ناظر به یکی از مصادیق حجت بالغة است، اما تردیدی نیست که ویژگی شدت وضوح و آشکاری کامل، منحصر به این مصداق نیست، بلکه شامل همه موارد حجت بالغه می‌گردد.