ریشه حیات عقلانی، همان مسلح شدن انسان به چراغ خرد است؛ از این رو بی چراغ خرد خبری از اندیشه نیست.

از سوی دیگر با آرامش و سکوت است كه راه اندیشه هموار می‌گردد و انسان پا به ساحت خرد می‌گذارد؛ پس در اضطراب از اندیشه خبری نیست و در نتیجه از چراغ خرد سودی برده نمی‌شود.

یا هِشَامُ إِنَّ لِكُلِّ شَی‏ءٍ دَلِیلا وَ دَلِیلُ الْعَقْلِ التَّفَكُّرُ وَ دَلِیلُ التَّفَكُّرِ الصَّمْتُ[1]

ای هشام برای هر چیزی دلیل و راهنمایی است (که ما را به آن می‌رساند) و دلیل و راهنمای خرد، اندیشه است و دلیل اندیشه، آرامش است.

أصل العقل الفكر و ثمرته السلامة[2]

ریشه (سود بردن از) خرد اندیشه است و میوه آن سلامت (و دوری از آفتها) است.

العاقل إذا سكت فكر و إذا نطق ذكر و إذا نظر اعتبر[3]

خردمند هنگامی که سکوت می‌کند می‌اندیشد و هنگامی که سخن می‌گوید یاد (خدا) می‌کند و هنگامی که می‌نگرد عبرت می‌گیرد.

اما دامنه پرتو خرد، در همه افراد یکسان نیست و رویکرد همگان به خرد نیز متفاوت است. هر اندازه که از خرد برخوردار باشیم، همان اندازه شاهد حقیقت نمایی اندیشه خواهیم بود؛ پس حقیقت نمایی را تنها در اندیشه خردمند باید جستجو نمود؛

فكر العاقل هدایة[4]

اندیشه خردمند (موجب) هدایت است.

نقطه مقابل هم این چنین می‌شود:

فكر الجاهل غوایة[5]

اندیشه جاهل گمراهی است

مسلما اگر علمی در کار نباشد، از اندیشه چیزی ساخته نیست؛ علم است که اندیشه را به ثمر می‌نشاند؛

العلم ینجد الفكر[1]

علم، اندیشه را قوت و اعتلاء می‌بخشد

از سوی دیگر رابطه اندیشه و علم، یك رابطه دو سویه است؛ یعنی در علمِ بی اندیشه نیز خیری نیست؛

و لا خیر فی عبادة لیس فیها تفقه و لا خیر فی علم لیس فیه تفكر و لا خیر فی قراءة لیس فیها تدبر[2]

در عبادتی که در آن فهمی نیست، خیری نیست و در علمی که در آن اندیشه‌ای نیست، خیری نیست و در قرائت قرآنی که در آن تدبری نیست خیری نیست.

در نتیجه با فعال شدن اندیشه در بستر علم است که می‌توان از اندیشه خرمن خرمن برداشت نمود.

بدون تردید فعال شدن اندیشه، برخی از شرایط کلی و جزئی را می‌طلبد.

روشن است که خالی بودن فرد از ابتلائات مغزی، از شرایط کلی اندیشیدن است؛

عَنْ جَابِرٍ الانْصَارِی قَالَ مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص بِرَجُلٍ مَصْرُوعٍ وَ قَدِ اجْتَمَعَ عَلَیهِ النَّاسُ ینْظُرُونَ إِلَیهِ فَقَالَ ص عَلَى مَا اجْتَمَعَ هَؤُلاءِ فَقِیلَ لَهُ عَلَى مَجْنُونٍ یصْرَعُ فَنَظَرَ إِلَیهِ فَقَالَ مَا هَذَا بِمَجْنُونٍ أَ لا أُخْبِرُكُمْ بِالْمَجْنُونِ حَقَّ الْمَجْنُونِ قَالُوا بَلَى یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ إِنَّ الْمَجْنُونَ حَقَّ الْمَجْنُونِ الْمُتَبَخْتِرُ فِی مَشْیهِ النَّاظِرُ فِی عِطْفَیهِ الْمُحَرِّكُ جَنْبَیهِ بِمَنْكِبَیهِ فَذَاكَ الْمَجْنُونُ وَ هَذَا الْمُبْتَلَى[1]

فرستاده خدا صلی الله علیه و آله از مردی که غش کرده بود گذشت، در حالی که مردم دور او را گرفته بودند و او را تماشا می‌کردند. حضرت فرمود این مردم دور چه چیزی جمع شدند؟ گفته شد بر گرد دیوانه‌ای که غش کرده، جمع شدند.

حضرت نگاهی به آن بیمار انداختند و فرمودند این شخص دیوانه نیست، آیا به شما خبر ندهم که دیوانه واقعی کیست؟ مردم گفتند آری خبر ده، ای فرستاده خدا. حضرت فرمود به راستی که دیوانه واقعی کسی است که در راه رفتنش با تکبر راه می‌رود، در نگاه کردنش (متکبرانه) از گوشه چشم (بالای شانه) می‌نگرد، (به جای چرخیدن به طرف افراد) پهلوهایش را به همراه شانه‌هایش حرکت می‌دهد (و یا این که در حرکت شانه‌هایش را بالا می‌اندازد و یا…) چنین شخصی دیوانه است، (ولی) این شخص (غش کرده) مبتلا (به بیماری) است.

از جمله شرایط جزئی اندیشه سودمند این است که معده پر نباشد؛ زیرا پری معده انسان را گیج می‌کند و با گیجی امکان تمرکز از بین می‌رود؛

وَ كَثْرَةُ النَّوْمِ تَتَوَلَّدُ مِنْ كَثْرَةِ الشُّرْبِ وَ كَثْرَةُ الشُّرْبِ تَتَوَلَّدُ مِنْ كَثْرَةِ الشِّبَعِ وَ هُمَا یثَقِّلانِ النَّفْسَ عَنِ الطَّاعَةِ وَ یقْسِیانِ الْقَلْبَ عَنِ التَّفَكُّرِ وَ الْخُشُوعِ[2]

زیادی خواب، از زیادی نوشیدن آب متولد می‌شود و زیادی نوشیدن آب، از زیادی سیری (و پرخوری) متولد می‌گردد و این دو، نفس را سنگین کرده از انجام طاعت خدا باز می‌دارد و قلب را از اندیشه و خشوع (در مقابل خداوند) قسیّ می‌کنند.

و قال لقمان لابنه یا بنی إذا امتلات المعدة نامت الفكرة و خرست الحكمة و قعدت الاعضاء عن العبادة[3]

لقمان به پسرش گفت ای پسرم هنگامی معده پر گردد، اندیشه می‌خوابد و (در بیان) حکمت لال و گنگ می‌گردد و اعضا بدن از عبادت فرو می‌ماند.

كیف تصفو فكرة من یستدیم الشبع[4]

چگونه اندیشه‌ی کسی که پیوسته سیر است صفا می‌یابد؟!

البته این رشته سر دراز دارد كه با یك اشاره دیگر آن را به پایان می‌بریم:

وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ السِّوَاكُ وَ الصِّیامُ یذْهِبْنَ النِّسْیانَ وَ یحَدِّدْنَ الْفِكْرَ

قرائت قرآن و مسواک و روزه، فراموشی را می‌برند و اندیشه را تیز و چابک می‌کنند

اندیشه از کارهای اختیاری انسان است؛ از این رو نیازمند توجه و التفات است؛ البته هر چه توجه بیشتری باشد، اندیشه با دقت بیشتری تحقق می‌یابد. از توجه در اندیشه با تعبیر تمرکز نیز یاد می‌شود.

تمرکز بر موضوع اگر همه جانبه باشد، نتیجه آن حقیقت نمایی کامل و دقیق است؛ در غیر این صورت حقیقت نمایی مطلوب را نخواهیم داشت.

تصور عمومی مردم از تمرکز، توجه کافی به موضوعِ مورد اندیشه است؛ اما در دستگاه دین مصادیقی از تمرکز را مشاهده می‌کنیم که از عظمت و جامعیت نگاه دین به اندیشه شگفت زده می‌شویم؛ توضیح این مطلب را با یک حدیث آغاز می‌کنیم:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله الدُّنْیا سَاعَةٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَةً وَ بَابُ ذَلِكَ كُلِّهِ مُلازَمَةُ الْخَلْوَةِ بِمُدَاوَمَةِ الْفِكْرَةِ وَ سَبَبُ الْخَلْوَةِ الْقَنَاعَةُ وَ تَرْكُ الْفُضُولِ مِنَ الْمَعَاشِ وَ سَبَبُ الْفِكْرَةِ الْفَرَاغُ وَ عِمَادُ الْفَرَاغِ الزُّهْدُ وَ تَمَامُ الزُّهْدِ التَّقْوَى وَ بَابُ التَّقْوَى الْخَشْیةُ وَ دَلِیلُ الْخَشْیةِ التَّعْظِیمُ لِلَّهِ وَ التَّمَسُّكُ بِتَخْلِیصِ طَاعَتِهِ وَ أَوَامِرِهِ وَ الْخَوْفُ وَ الْحَذَرُ وَ الْوُقُوفُ عَنْ مَحَارِمِهِ وَ دَلِیلُهَا الْعِلْمُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما یخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ[1]

فرستاده خدا صلی الله علیه و آله فرمود دنیا ساعتی (محدود) است پس آن را اطاعت (خدا) قرار ده و درِ این کار، همه‌اش، ملازمت با تنهاییِ همراه با مداومت اندیشه است و سبب تنهایی، قناعت (به آن چه خدا روزی کرده) و رها کردن اضافات زندگی است و سبب اندیشه، فراغت است و ستون (اصلی) فراغت، زهد (و بی‌رغبتی به دنیا)ست و تمام (و کمال) زهد، تقواست و درِ تقوا، ترس (از خدا)ست و راهنمای (رسیدن به) ترس، بزرگ داشتن خدا و چنگ زدن به خلوص اطاعت او و (انجام) اوامر او و ترس و پرهیز و توقف از کارهای است که او حرام کرده است و دلیل (و راهنمای) این امور (این آیه قرآن است که) خداوند فرموده است «از بندگان خدا تنها دانشمندان از خدا می‌ترسند»

این حدیث حاوی نکات بسیار جالبی است که باید تفکیک شود:

• الدنیا ساعة (دنیا ساعتی محدود است)؛ این جمله را در بحث کلان نگری مورد مطالعه قرار می‌دهیم؛
• فاجعلها طاعة (پس آن را اطاعت خدا قرار ده)؛ این جمله نیز به بحث واکنش به اندیشه ارتباط دارد؛
• باب ذلک کله… (درِ این کار همه‌اش…)؛ در ارتباط با بحث جاری ماست که شامل دو بخش است:

۱) مُلازَمَةُ الْخَلْوَةِ… وَ سَبَبُ الْخَلْوَةِ الْقَنَاعَةُ وَ تَرْكُ الْفُضُولِ مِنَ الْمَعَاشِ… (ملازمت با تنهایی… و سبب تنهایی قناعت به آن چه خدا روزی کرده و رها کردن اضافات زندگی است)؛

در توضیح این بخش باید گفت که مسلما هر چه شاخ و برگ زندگی بیشتر باشد، علاوه بر این که خود آنها مستقیما زمانی از سرمایه عمر را به مصرف می‌رسانند، در سایر اوقات نیز، تمرکز در اندیشه را دشوارتر می‌کنند؛ از این رو کسی که قناعت نماید و از مازاد بر ضرورت زندگی دست بکشد، از تمرکز بیشتری در اندیشه برخوردار خواهد شد.

و اما بخش دوم:

۲) بِمُدَاوَمَةِ الْفِكْرَةِ… وَ سَبَبُ الْفِكْرَةِ الْفَرَاغُ وَ عِمَادُ الْفَرَاغِ الزُّهْدُ وَ تَمَامُ الزُّهْدِ التَّقْوَى… (به مداومت اندیشه… و سبب اندیشه فراغت است و ستون اصلی فراغت زهد و بی‌رغبتی به دنیاست و تمام و کمال زهد تقواست)؛

با وابستگی بیشتر دل، فراغت روحی کمتر می‌گردد، و در نتیجه آن، هنگام اندیشیدن، از رهایی و آزادی کافی برخوردار نیستیم؛ به سخنی دیگر هر چه علایق روحی ما بیشتر باشد، بیشتر وامدار تمایلات درونی خویش هستیم؛ از این رو بی طرفی ما در اندیشیدن صدمه بیشتری می‌بیند.

دست یابی به فراغت کامل روحی هنگام اندیشیدن، متفرع بر زهد به معنی درست آن است؛ معنی درست زهد، عدم دلبستگی است که منافاتی با داشتن و مالکیت هم ندارد.

روشن است که با وجود غرایز منفی و مثبتی که در انسان وجود دارد، انسان تنها زمانی از سیطره دلبستگی‌ها رها می‌شود که جاذبه‌ای قدرتمند تمایلات را خنثی کند.

خنثی کننده درونی این جاذبه، نیروی خرد است و خنثی کننده برونی، مؤاخذه و محاکمه انسان در مقابل مسؤلیتهای اوست؛ چنین مؤاخذه‌ای تنها بر اساس شناخت خداوند و باور قیامت میسر می‌گردد. در ادبیات دینی از این خنثی کننده برونی تمایلات با تعبیر تقوا یاد می‌گردد.

این حدیث حاوی معارف بلند دیگری است که ارتباط مستقیمی با نوشتار ندارد؛ از این رو از توضیح بقیه آن صرف نظر می‌کنیم.

اینک با توجه به سایر روایات، روایت یاد شده را با طبقه بندی کامل‌تری تقدیم می‌نماییم.

از تمرکز بر موضوع مورد اندیشه سخن به میان آمد؛ تمرکز انواع گوناگونی دارد که در چند فصل توضیح می‌دهیم.

روشن است که بدون پی گیری لازم در جهان اندیشه راه به جایی نخواهیم برد؛ پیش از این به ملازمه خلوت و مداومت فکر در روایات اشاره کردیم و گذشت که:

وَ بَابُ ذَلِكَ كُلِّهِ مُلازَمَةُ الْخَلْوَةِ بِمُدَاوَمَةِ الْفِكْرَةِ

و درِ این کار (طاعت خدا)، همه‌اش، ملازمت با تنهاییِ همراه با مداومت اندیشه است

در روایات متعددی از این گونه امور سخن به میان آمده است توجه کنید:

بتكرار الفكر تسلم العواقب[1]

به تکرار کردن اندیشه سرانجام (کارها) سلامت می‌گردد

و أطل التفكر فی ملكوت السماوات و الارض و الجبال و ما خلق الله فكفى بهذا واعظا لقلبك[2]

و اندیشه را در ملکوت آسمانها و زمین و کوه‌ها و آن چه خداوند آفریده است، طولانی و دراز کن پس این برای پند دل‌ات کافی است

یا أخی أطل الصمت و أكثر الفكر[3]

ای برادر سکوت را طولانی و اندیشه را زیاد کن

و قال أمیر المؤمنین ع لابی ذر ألزم قلبك الفكر و لسانك الذكر و جسدك العبادة و عینیك البكاء من خشیة الله و لا تهتم برزق غد و ألزم المساجد عمارها هم أهل الله و خاصته قراء كتابه العاملون به[4]

امیرالمؤمنین علیه السلام به ابوذر فرمود: دل‌ات را (پیوسته) همراه اندیشه ساز

و قال رسول الله اتخذوا المساجد بیوتا و عودوا قلوبكم الرأفة و أكثروا من التفكر و البكاء من خشیة الله تعالى و كونوا فی الدنیا أضیافا و أكثروا من الذكر[5]

فرستاده خداوند فرمود:… از اندیشه و گریه از ترس خدا فراوان داشته باشید…

و عودوا قلوبكم الرقة و أكثروا من التفكر و البكاء من خشیة الله و لا تختلفن بكم الاهواء تبنون ما لا تسكنون و تجمعون ما لا تأكلون و تأملون ما لا تدركون‏[6]

از اندیشه و گریه از ترس خدا فراوان داشته باشید…

با فرض این که تمامی شرایط مطلوب برای یک اندیشه فراهم آید، انتخاب موضوع اندیشه نیز تأثیر شگرفی در دقت حقیقت نمایی اندیشه دارد؛ زیرا انتخاب موضوع اندیشه از دو منظر قابل تأمل است:

یکی این که نفس یک موضوع (با صرف نظر از اولویت آن)، بر اساس تمایلات درونی فرد انتخاب شود؛ روشن است که خود این انتخاب به معنی خروج از عقلانیت است؛ خروج از عقلانیت نیز مستلزم بی طرفی اندیشه است.

دوم این که باید دید آیا موضوع انتخاب شده، از موضوعات کلان است یا خرد؟ روشن است که با توجه به موضوعاتِ کلانِ حل نشده، پرداختن به موضوعات خُرد، از منظر رعایت اولویتها، خروج از عقلانیت به شمار می‌رود؛ از این رو در این فرض نیز، از عدم رعایت بی طرفی در امان نیستیم.

اگر ضرورت عقلانی رسیدن به حکمت و اولویت آن را (با صرف نظر از مباحث مصداقی آن) به عنوان یک اصل موضوعی بپذیریم، این روایت به خوبی تفسیر می‌گردد:

الفكر فی غیر الحكمة هوس[1]

اندیشه در غیر حکمت دیوانگی و سبک مغزی است

زیرا بر اساس اصول موضوعه، با آموختن حکمت، آشكارا می‌بینیم نخستین ضرورت انسانی، کسب کمالی است که خالق انسان برای او در نظر گرفته است؛ از این رو حتی اندیشه‌ی گام گذاشتن در راهی جز طاعت خداوند، برای حکیم شرم‌آور خواهد بود؛ توجه کنید:

ینبغی للمؤمن أن یستحیی إذا اتصلت له فكرة فی غیر طاعة[2]

برای مؤمن سزاوار است هنگامی که اندیشه او به غیر طاعت خداوند برسد، شرم کند

اهمیت دخالت منفی هوس در اندیشه را از نقطه مقابل آن نیز می‌توان دریافت؛ زیرا در نقطه مقابل با نفی هوس در اندیشه، احیانا تنها یک اندیشه­ی با هدفِ حقیقت جویی صادقانه، برای نجات آدمی کفایت می‌کند؛

و قال رسول الله ص یكفیكم من العظة ذكر الموت و یكفیكم من التفكر ذكر الاخرة و یكفیكم من العبادة الورع و یكفیكم من الاستغفار ترك الذنوب و یكفیكم من الدعاء النصیحة من كان فیه من هذه الخصال واحدة دخل الجنة مع أول زمرة من الانبیاء[3]

فرستاده خداوند فرمود… از اندیشه، یاد آخرت برای شما بس است…

تا کنون شناختیم چه اندیشه‌ای واقعگرایی بیشتری دارد و حقایق را آنچنان که باید و شاید نشان می‌دهد. اینک زمان آن فرا رسیده است که به تماشای حاصل اندیشه بنشینیم.

حاصل عمومی اندیشه، فراوان است؛ ما مواردی را که با آنها در منابع وحی برخورد کرده‌ایم بیان می‌کنیم.

مقصود از اندیشه جهان نما، اندیشه‌ای است کلان نگر و جامع که هر چیزی را در جای خود و با اهمیت ویژه آن، بدون اندکی کم و کاست و تبعیض، ببیند.

روشن است که در اندیشه جهان نما، اولویت­بندی موضوعِ اندیشه، سخن نخست را می‌زند؛ از این رو موضوعات خُرد، همیشه در دامن موضوعات کلان دیده می‌شوند؛ در نتیجه هیچ گاه موضوعات اصلی فدای موضوعات فرعی نخواهند شد.

اندیشه جهان نما از آن رو که جهان نماست، بی هیچ پیش داوری به تماشای جهان می‌نشیند و هر واقعیت و حقیقتی را آن چنان كه هست، آینه داری می‌کند، خواه با تمایلات افراد و گروه‌ها سازگار باشد و خواه در تضاد.

به سخنی دیگر اندیشه جهان نما، جهان را آنچنان که هست می‌بیند، نه آنچنان که می‌خواهد.

پس حاصل اندیشه جهان نما، چیزی جز حقیقت و واقعیت نیست. پای گذاشتن در راه حقیقت و واقعیت نیز ثمرات شگفتی را نوید می‌دهد که با هیچ میزانی نمی‌توان قدر و بهای آن را سنجید.

اندیشه جهان نما از آن رو که جهان نماست، نخست به ضرورت مبدأ جهان (نفیا و یا اثباتا) می‌اندیشد.

از این رو در اندیشه جهان نما، حیات انسان تنها در کره خاکی دیده نمی‌شود، بلکه از مبدأ آفرینش او تا منتهای کار او، همه و همه، با هم و در کنار هم دیده می‌شود.

دستگاه دین از آن جهت که مدعی اندیشه جهان نما است، محدودیت و حقارت جهان حس را به روشنی نمایان می‌کند؛ از این رو پای موضوعات فرا حسی را به میان می‌کشد و از مرحله نبودِ انسان، تا جهانی دیگر برای آینده انسان، سخن می‌گوید.

دستگاه دین از آن جهت که مدعی اندیشه جهان نما است، از بازیچه نبودن جهان و گتره نبودن آفرینش انسان و ضرورت دین و گشودن دستگاه تشریع، بحث می‌کند.

دستگاه دین از آن جهت که مدعی اندیشه جهان نما است، اندیشه دینی را مطرح می‌کند.

در اندیشه جهان نما که همان اندیشه دینی است، اگر مسیر شناخت کلیات را با موفقیت طی نماییم، مباحث مصداقی آن، کاملا قابل هضم می‌گردد و رنگ تعبد از بسیاری از داده­های وحیانی محو می‌گردد و ایمان به غیب تبدیل به ایمان به شهود می‌گردد.

برای مشت نمونه خروار به دو نمونه اشاره می‌کنیم:

اگر در آینه اندیشه جهان نما، جاویدانی انسان را به عنوان یک واقعیت ببینیم، عمر صد ساله در مقایسه با ابدیت، چون ساعتی، بلکه لحظه‌ای و آنی، بیش نمی‌نمایاند؛ از این رو هر آنچه ناپایدار باشد در مقابل ابدیت اندک شمرده می‌شود؛ با این کلان نگری، معنی یک فقره از روایتی که پیش از این گذشت نیز کاملا بدیهی می‌گردد:

الدنیا ساعة فاجلها طاعة…

دنیا ساعتی (محدود) است پس آن را اطاعت (خدا) قرار ده

البته شک مدارید که این حاصل اندیشه جهان نما، با هواپرستی خردگریزان در تضاد است؛ از این رو تلاش می‌شود با دریف کردن استدلالهایی موهوم، بر آینه اندیشه، تَرَک شک و تردید بیندازند.

یکی از این تلاشها انحصار علم به حس است؛ با این تلاش می‌خواهند این نتیجه را بگیرند که:

چون جاودانی انسان در دریچه حواس پنچگانه نمی‌گنجد، پس ابدیت انسان خرافه است.

نمونه دوم هم مسأله شراب خواری است؛ لذت­جویانِ خردگریز با مطالعات گسترده تلاش می‌کنند برای شراب منافعی بیابند تا زشتی خردگریزی آن را در پشت تحقیقات علمی! پنهان نمایند.

با اشاره کوتاه به دو نمونه یاد شده، معضله بی طرفی علم هم ریشه یابی می‌گردد.

آنچه گفته شد حاصل كلی اندیشه جهان نماست؛ انشاءالله در لابلای مباحث آینده به برخی از مصادیق آن اشاره می‌شود.

برای آشنایی با نقش یگانه اندیشه در دستگاه دین، تنها به قرآن بسنده می‌کنیم.

در درجه نخست آیاتی چند را می‌بینیم که هدف را این گونه بیان می‌کند: «شاید که بیندیشند»؛

كَذلِكَ یبَینُ اللَّهُ لَكُمُ الایاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (بقره266)

اين گونه، خداوند آيات [خود] را براى شما روشن مى‏گرداند، باشد كه شما بينديشيد.

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ (اعراف176)

پس اين داستان را [براى آنان‏] حكايت كن، شايد كه آنان بينديشند.

بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیكَ الذِّكْرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ (نحل44)

[زيرا آنان را] با دلايل آشكار و نوشته‏ها [فرستاديم‏]، و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى، و اميد كه آنان بينديشند.

لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‏ جَبَلٍ لَرَأَیتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الامْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ (حشر21)

اگر اين قرآن را بر كوهى فرومى‏فرستاديم، يقيناً آن [كوه‏] را از بيم خدا فروتن [و] از هم‏پاشيده مى‏ديدى. و اين مَثَلها را براى مردم مى‏زنيم، باشد كه آنان بينديشند.

و در برخی از آیات مخاطب را قوم اندیشمند معرفی می‌کند,

إِنَّ فی‏ ذلِكَ لایةً لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ (دو مورد)

قطعاً در اينها براى مردمى كه انديشه مى‏كنند نشانه‏اى است.

إِنَّ فی‏ ذلِكَ لایاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ (چهار مورد)

قطعاً در اين [امور] براى مردمى كه تفكر مى‏كنند نشانه‏هايى وجود دارد.

كَذلِكَ نُفَصِّلُ الایاتِ لِقَوْمٍ یتَفَكَّرُونَ (یونس24)

اين گونه نشانه‏ها[ى خود] را براى مردمى كه انديشه مى‏كنند به روشنى بيان مى‏كنيم.

یبَینُ اللَّهُ لَكُمُ الایاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (بقره219)

اين گونه، خداوند آيات [خود را] براى شما روشن مى‏گرداند، باشد كه در [كار] دنيا و آخرت بينديشيد.

و در برخی دیگر از آیات ستایش از متفکرین را می‌بینیم؛

الَّذینَ یذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَكَّرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الارْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ (آل عمران191)

همانان كه خدا را [در همه احوال‏] ايستاده و نشسته، و به پهلو آرميده ياد مى‏كنند، و در آفرينش آسمانها و زمين مى‏انديشند [كه:] پروردگارا، اينها را بيهوده نيافريده‏اى؛ منزهى تو! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.

أَ وَ لَمْ یتَفَكَّرُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الارْضَ وَ ما بَینَهُما الا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ (روم8)

آيا در خودشان به تفكّر نپرداخته‏اند؟ خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز به حق و تا هنگامى معيّن، نيافريده است، و [با اين همه‏] بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را سخت منكرند.

و بالاخره قرآن با گله مندی فریاد برمی‌آورد که چرا انسانها نمی‌اندیشند؟!

قُلْ هَلْ یسْتَوِی الاعْمى‏ وَ الْبَصیرُ أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ (انعام50)

بگو: «آيا نابينا و بينا يكسان است؟ آيا تفكّر نمى‏كنيد.»

اینک بسیار مناسب است به روایاتی که به حاصل اندیشه جهان نما اشاره دارد نگاهی بیفکنیم.

با ما همراه باشید.

حاصل اندیشه جهان نما، بسیار گسترده‌تر از آن است که در این گونه نوشتارها بگنجد؛ اما چند نمونه تقدیم می‌گردد:

و من ألزم قلبه فكرا و لسانه الذكر ملا الله قلبه إیمانا و رحمة و نورا و حكمة و أن الفكر و الاعتبار یخرجان من قلب المؤمن من عجائب المنطق فی الحكمة فتسمع له أقوال یرضاها العلماء و تخشع له العقلاء و تعجب منه الحكماء[1]

و کسی که قلبش را پیوسته با اندیشه همراه سازد و زبانش را با ذکر، خداوند قلبش را از ایمان و رحمت و نور و حکمت پر می‌سازد و به راستی که اندیشه و عبرت گرفتن شگفتی‌هایی از سخن حکمت آمیز از قلب مؤمن خارج می‌سازد، سپس از چنین کسی سخنانی (حکمت آمیز) شنیده می‌شود که دانشمندان آن را می‌پسندند و خرمندان در مقابل آن سر فرود می‌آورند و حکمیان از آن شگفت زده می‌شوند.

وَ الْفِكْرَةُ مِرْآةُ الْحَسَنَاتِ وَ كَفَّارَةُ السَّیئَاتِ وَ ضِیاءُ الْقَلْبِ وَ فُسْحَةٌ لِلْخَلْقِ وَ إِصَابَةٌ فِی إِصْلاحِ الْمَعَادِ وَ اطِّلاعٌ عَلَى الْعَوَاقِبِ وَ اسْتَزَادَةٌ فِی الْعِلْمِ وَ هِی خَصْلَةٌ لا یعْبَدُ اللَّهُ بِمِثْلِهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِكْرُ سَاعَةٍ خَیرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَ لا ینَالُ مَنْزِلَةَ التَّفَكُّرِ الا مَنْ خَصَّهُ اللَّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحِیدِ[2]

اندیشه آینه خوبی‌ها و کفاره بدی‌ها و نور قلب و گشایش مردم (برای حل مشکلات) و راه رسیدن به اصلاح معاد و آگاهی از سرانجام کارها و فراوانی علم است و اندیشه خصلتی است که خداوند به مانند آن عبادت نمی‌شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اندیشه ساعتی بهتر است از عبادت سالی و به منزلت و مقام اندیشه نمی‌رسد مگر کسانی که خداوند آنها را به نور معرفت و توحید مخصوص ساخته است.

من كانت له فكرة فله فی كل شی‏ء عبرة[3]

کسی که برایش اندیشه باشد، پس برای او در هر چیزی (اسباب) عبرت است

با مطالعه این گونه روایات، بی اختیار از عظمت جایگاه اندیشه در دین، انگشت حیرت به دندان می‌گزیم.

در دستگاه دین، به اندیشه به عنوان غذای روح نگریسته می‌شود؛ مسلما هر روحی که با اندیشه درست تغذیه گردد، اوج می‌گیرد؛ اما اوج ناشی از تغذیه با اندیشه دینی را تنها خدا می‌داند و بس؛

كَذَلِكَ خَلَقَ اللَّهُ الْقَلْبَ طَاهِراً صَافِیاً وَ جَعَلَ غِذَاءَهُ الذِّكْرَ وَ الْفِكْرَ وَ الْهَیبَةَ وَ التَّعْظِیمَ وَ إِذَا شِیبَ الْقَلْبُ الصَّافِی بِتَغْذِیتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَ الْكَدَرِ صُقِلَ بِمِصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَ نُظِّفَ بِمَاءِ الانَابَةِ لِیعُودَ إِلَى حَالَتِهِ الاوَّلَةِ وَ جَوْهَرَتِهِ الاصْلِیةِ الصَّافِیةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یحِبُّ الْمُتَطَهِّرِین‏[1]

این چنین خداوند قلب را پاک و صاف قرار داده و غذایش را ذکر و فکر و هیبت و تعظیم قرار داده است و هنگامی که قلب صاف به سبب تغذیه با غفلت و کدورت، مخلوط گردد، با سوهان توبه جلا پیدا می‌کند و به آب بازگشت به سوی خدا تمیز می‌گردد، تا این که به حالت نخستش و جوهره اصلی و صافش باز گردد، خداوند عز و جل می‌فرماید به راستی که خداوند توابین را دوست دارد و پاک شده‌گان را دوست دارد.

حاصل چنین اندیشه‌ای نیز، نور دل است؛

وَ طَلَبْتُ نُورَ الْقَلْبِ فَوَجَدْتُهُ فِی التَّفَكُّرِ وَ الْبُكَاءِ[2]

نور قلب را جستجو کردم، پس آن را در اندیشه و گریه یافتم

وَ مَنْ تَفَكَّرَ اعْتَبَرَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ اعْتَزَلَ وَ مَنِ اعْتَزَلَ سَلِمَ وَ مَنْ تَرَكَ الشَّهَوَاتِ كَانَ حُرّاً وَ مَنْ تَرَكَ الْحَسَدَ كَانَتْ لَهُ الْمَحَبَّةُ عِنْدَ النَّاسِ أَی بُنَی عِزُّ الْمُؤْمِنِ غِنَاهُ عَنِ النَّاسِ وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لا ینْفَدُ وَ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ الْمَوْتِ رَضِی مِنَ الدُّنْیا بِالْیسِیرِ وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلامُهُ الا فِیمَا ینْفَعُهُ أَی بُنَی الْعَجَبُ مِمَّنْ یخَافُ الْعِقَابَ فَلَمْ یكُفَّ وَ رَجَا الثَّوَابَ فَلَمْ یتُبْ وَ یعْمَلْ أَی بُنَی الْفِكْرَةُ تُورِثُ نُوراً وَ الْغَفْلَةُ ظُلْمَةٌ وَ الْجِدَالَةُ ضَلالَة[3]

و کسی که بیندیشد، عبرت خواهد گرفت و کسی که عبرت گیرد، از مردم عزلت جوید و کسی که عزلت جوید، سلامت ماند و کسی که هوس‌ها را رها کند، آزاده خواهد بود و کسی که حسد را رها کند، دوستی برای او نزد مردم خواهد بود… ای فرزندم اندیشه نور را به میراث گذارد و غفلت تاریکی را و جدل گمراهی را.

با مداومت بر ذکر، بر درخشش روح و اندیشه افزوده می‌شود؛

دوام الذكر ینیر القلب و الفكر[4]

پیوستگی یاد خدا، قلب و اندیشه را نورانی می‌سازد

1: اندیشه برترین کار

و لا عمل أفضل من التفكر

کاری برتر از اندیشه نیست

2: اندیشه پدر و مادر هر خوبی

الحسن ع أوصیكم بتقوى الله و إدامة التفكر فإن التفكر أبو كل خیر و أمه

شما را به تقوای خداوند و ادامه اندیشه سفارش می‌کنم پس به راستی که اندیشه پدر و مادر هر خوبی است

3: اندیشه برتر از حفظ و تکرار

فضل فكر و تفهم أنجع من فضل تكرار و دراسة

ارزش اندیشه و فهمیدن گواراتر است از ارزش تکرار و درس گرفتن

4: اندیشه بهترین انس و تکیه گاه

وَ الذِّكْرَ وَ الْمَوْعِظَةَ شِعَارِی وَ دِثَارِی وَ الْفِكْرَةَ وَ الْعِبْرَةَ أُنْسِی وَ عِمَادِی وَ مَكِّنِ الْیقِینَ فِی قَلْبِی وَ اجْعَلْهُ أَوْثَقَ الاشْیاءِ فِی نَفْسِی وَ أَغْلِبْهُ عَلَى رَأْیی وَ عَزْمِی

(خداوندا) اندیشه و عبرت را انس و تکیه گاه من قرار ده…

با تأمل در ارزش اندیشه دینی، با جهانی از شگفتی‌ها رو برو می‌شویم كه تا اعماق وجود را در حیرت غرق می‌كند.

از رابطه‌ای که دین میان اندیشه و عبادت برقرار کرده است، آغاز می‌کنیم.

مسلما مبدأ اندیشه، روح انسان است، و اندیشه کاری است از روح؛

وَ ذَلِكَ أَنَّ خَالِقَ الْحَوَاسِّ جَعَلَ لَهَا قَلْباً احْتَجَّ بِهِ عَلَى الْعِبَادِ وَ جَعَلَ لِلْحَوَاسِّ الدَّلالاتِ عَلَى الظَّاهِرِ الَّذِی یسْتَدَلُّ بِهَا عَلَى الْخَالِقِ سُبْحَانَهُ فَنَظَرَتِ الْعَینُ إِلَى خَلْقٍ مُتَّصِلٍ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ فَدَلَّتِ الْقَلْبَ عَلَى مَا عَاینَتْ وَ تَفَكَّرَ الْقَلْبُ حِینَ دَلَّتْهُ الْعَینُ عَلَى مَا عَاینَتْ مِنْ مَلَكُوتِ السَّمَاءِ…[1]

این مطلب از آن جهت است که آفریننده حواس برای (مدیریت) حواس قلب را قرار داده است و برای حواس (نقش) دلالت کردن بر ظاهر را قرار داده که به سبب این ظواهر بر آفریدگار سبحان استدلال می‌شود، پس چشم نگاه کرده به آفریدگانی که بعضی از آنها به بعضی دیگر مرتبط هستند پس چشم قلب را بر آن چه معاینه کرده راهنمایی (به آفریدگار او) می‌کند و قلب هنگامی که چشم او را بر آن چه معاینه کرده، آن قلب در ملکوت آسمان می‌اندیشد

القلب مصحف الفكر[2]

قلب کتاب اندیشه است

فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ تَقِیةَ ذِی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَكُّرُ قَلْبَهُ وَ أَنْصَبَ الْخَوْفُ بَدَنَهُ وَ أَسْهَرَ التَّهَجُّدُ غِرَارَ نَوْمِهِ وَ أَظْمَأَ الرَّجَاءُ هَوَاجِرَ یوْمِهِ وَ ظَلَفَ الزُّهْدُ شَهَوَاتِهِ[3]

ای بندگان خدا از خداوند بپرهیزید پرهیز صاحب خردی که اندیشه قلب او را مشغول ساخته است…

اندیشه یکی از نیروهایی است که خداوند به روح انسان عطا فرموده است؛

تَأَمَّلْ یا مُفَضَّلُ هَذِهِ الْقُوَى الَّتِی فِی النَّفْسِ وَ مَوْقِعُهَا مِنَ الانْسَانِ أَعْنِی الْفِكْرَ وَ الْوَهْمَ وَ الْعَقْلَ وَ الْحِفْظَ وَ غَیرَ ذَلِكَ أَ فَرَأَیتَ لَوْ نَقَصَ الانْسَانُ مِنْ هَذِهِ الْخِلالِ الْحِفْظَ وَحْدَهُ كَیفَ كَانَتْ تَكُونُ حَالُهُ وَ كَمْ مِنْ خَلَلٍ كَانَ یدْخُلُ عَلَیهِ فِی أُمُورِهِ وَ مَعَاشِهِ وَ تَجَارِبِه‏[1]

ای مفضل درباره این نیروهایی که در نفس است و جایگاه آنها در انسان بیندیش، مقصودم اندیشه و وهم عقل و حفظ و غیر اینهاست. آیا می‌بینی اگر از این صفات حافظه انسان کم شود، حالش چگونه خواهد شد و چقدر در امور و زندگی و تجاربش خلل وارد خواهد شد؟!

سرچشمه نیرو نیز نفخه الهی است؛

ثُمَّ نَفَخَ فِیهَا مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ یجِیلُهَا وَ فِكَرٍ یتَصَرَّفُ بِهَا وَ جَوَارِحَ یخْتَدِمُهَا وَ أَدَوَاتٍ یقَلِّبُهَا وَ مَعْرِفَةٍ یفْرُقُ بِهَا بَینَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ الاذْوَاقِ وَ الْمَشَامِّ وَ الالْوَانِ وَ الاجْنَاس‏[2]

سپس خداوند از روحش در او دمید پس او به انسانی تبدیل شد که صاحب ذهنی است که در آن جولان می‌دهد و اندیشه‌ای است که با آن در امور تصرف می‌کند…

از حرکت اندیشه گاهی با تعبیر جولان یاد شده است؛

یا عَلِی مِنْ صِفَاتِ الْمُؤْمِنِ أَنْ یكُونَ جَوَّالَ الْفِكْر[1]

ای علی از صفات مؤمن این است که صاحب اندیشه‌ای است که بسیار جولان می‌دهد

مقدر لا بجول فكرة[2]

خداوند تقدیر کننده اشیاء است (اما بر خلاف انسان‌ها تقدیر او) به جولان اندیشه نیست

و گاهی نیز حرکت اندیشه با تعبیر غواصی ستوده شده است؛

فَلا یبْلُغُكَ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لا ینَالُكَ غَوْصُ الْفِكَرِ وَ لا ینْتَهِی إِلَیكَ نَظَرُ نَاظِرٍ فِی مَجْدِ جَبَرُوتِك[3]

(خداوندا) همتهای بلند به تو نمی‌رسد و غواصی اندیشه‌ها تو را در نمی‌یابد…

وَ مَثَلُ الْمَشُورَةِ مَعَ أَهْلِهَا مَثَلُ التَّفَكُّرِ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الارْضِ وَ فَنَائِهِمَا وَ هُمَا غَیبَانِ عَنِ الْعَبْدِ لانَّهُ كُلَّمَا قَوِی تَفَكُّرُهُ فِیهِمَا غَاصَ فِی بَحْرِ نُورِ الْمَعْرِفَةِ…[4]

مَثَل مشورت با اهل آن مَثَل اندیشه در آفرینش آسمانها و زمین و فناء آن دو است در حالی که (حقایق) آسمان و زمین از بنده پنهان است لذا هر چه اندیشه‌اش در آسمان و زمین نیرومند گردد (به همان اندازه) در دریای نور شناخت غواصی می‌کند…

دو تعبیر جولان و غواصی، بیانگر تلاشی است که انسان برای دست یافتن به آنچه در دست‌رس او نبوده، انجام می­‌دهد.

پیش از این، از آینه داری به عنوان هنر اندیشه یاد کردیم؛ برخی دیگر از روایات در این زمینه را می‌بینیم:

وَ نَظَرُوا فِی مِرْآةِ الْفِكْرِ فَأَبْصَرُوا جَسِیمَ الْفِطْنَة[1]

و چون در آینه اندیشه نگریستند پس بزرگی فطنت(و زیرکی) را دیدند

وَ أَرْوِی فِكْرُ سَاعَةٍ خَیرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ فَسَأَلْتُ الْعَالِمَ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ تَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ وَ بِالدِّیارِ الْقِفَارِ فَتَقُولُ أَینَ بَانُوكِ أَینَ سُكَّانُكِ مَا لَكِ لا تُكَلِّمِینَ وَ لَیسَتِ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلاةِ وَ الصِّیامِ الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِی أَمْرِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَلا وَ أَرْوِی التَّفَكُّرُ مِرْآتُكَ تُرِیكَ سَیئَاتِكَ وَ حَسَنَاتِكَ[2]

روایت می‌کنم که زمانی اندیشیدن بهتر از یک سال عبادت است… عبادت زیادی نماز و روزه نیست بلکه عبادت اندیشه در امر خداوند جل و علا است و روایت می‌کنم اندیشه آینه توست که خوبی‌ها و بدی‌های تو را به تو نشان می‌دهد.

عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع أَنَّهُ قَالَ الْفِكْرَةُ مِرْآةٌ صَافِیةٌ وَ الاعْتِبَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ مَنْ تَفَكَّرَ اعْتَبَرَ وَ مَنِ اعْتَبَرَ اعْتَزَلَ وَ مَنِ اعْتَزَلَ سَلِمَ [مِنَ‏] الْعُجْبِ[3]

الفكرة مرآة صافیة[4]

اندیشه آینه صاف است…

فكر المرء مرآة تریه حسن عمله من قبحه[5]

اندیشه شخص آینه‌ای است که خوبی و بدی کارش را به او نشان می‌دهد.

در برخی دیگر از روایات از علم و یقین به عنوان هنر اندیشه یاد شده است؛

پیش از هر چیزی باید توجه داشت که حیات روحانی غیر از حیات جسمانی است؛

رُوِی عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع یقُولُ إِنَّ الْمَرْءَ إِذَا نَامَ فَإِنَّ رُوحَ الْحَیوَانِ بَاقِیةٌ فِی الْبَدَنِ وَ الَّذِی یخْرُجُ مِنْهُ رُوحُ الْعَقْلِ فَقَالَ عَبْدُ الْغَفَّارِ الاسْلَمِی یقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اللَّهُ یتَوَفَّى الانْفُسَ حِینَ مَوْتِها إِلَى قَوْلِهِ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى أَ فَلَیسَ تُرَى الارْوَاحُ كُلُّهَا تَصِیرُ إِلَیهِ عِنْدَ مَنَامِهَا فَیمْسِكُ مَا یشَاءُ وَ یرْسِلُ مَا یشَاءُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّمَا یصِیرُ إِلَیهِ أَرْوَاحُ الْعُقُولِ فَأَمَّا أَرْوَاحُ الْحَیاةِ فَإِنَّهَا فِی الابْدَانِ لا یخْرُجُ الا بِالْمَوْتِ وَ لَكِنَّهُ إِذَا قَضَى عَلَى نَفْسٍ الْمَوْتَ قَبَضَ الرُّوحَ الَّذِی فِیهِ الْعَقْلُ وَ لَوْ كَانَتْ رُوحُ الْحَیاةِ خَارِجَةً لَكَانَ بَدَناً مُلْقًى لا یتَحَرَّكُ وَ لَقَدْ ضَرَبَ اللَّهُ لِهَذَا مَثَلا فِی كِتَابِهِ فِی أَصْحَابِ الْكَهْفِ حَیثُ قَالَ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ أَ فَلا تَرَى أَنَّ أَرْوَاحَهُمْ فِیهِمْ بِالْحَرَكَاتِ[1]

به راستی هنگامی که شخص می‌خوابد، روح حیوان (حیات حیوانی) در بدن باقی است و آن چه که از انسان خارج می‌شود روح عقل است.

عبد الغفار اسلمی به امام عرض کرد خداوند عز و جل [در سوره زمر] می‌فرماید «خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامى بازمى‏ستاند، و [نيز] روحى را كه در [موقع‏] خوابش نمرده است [قبض مى‏كند]؛ پس آن [نفسى‏] را كه مرگ را بر او واجب كرده نگاه مى‏دارد، و آن ديگر [نَفْسها] را تا هنگامى معيّن [به سوى زندگىِ دنيا] بازپس مى‏فرستد. قطعاً در اين [امر] براى مردمى كه مى‏انديشند نشانه‏هايى [از قدرت خدا]ست» [طبق این آیه] آیا این چنین دیده نمی‌شود که هنگام خواب تمامی ارواح به سوی او می‌گردد، پس آن را که بخواهد نگه می‌دارد و آن را که بخواهد [به بدن] می‌فرستد؟

امام فرمود همانا ارواح عقول به سوی او می‌گردد، اما ارواح حیات به راستی که در بدن است و به جز با مرگ از بدن خارج نمی‌شود…

الروح حیاة البدن و العقل حیاة الروح[2]

روح حیات بدن است و عقل حیات روح

این مطلب از روایاتی که در رابطه با علم آمده نیز استفاده می‌شود؛ زیرا عقل و علم واقعی از یکدیگر جدایی ناپذیر هستند؛

یا هِشَامُ ثُمَّ بَینَ أَنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ فَقَالَ وَ تِلْكَ الامْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یعْقِلُها الا الْعالِمُونَ[3]

ای هشام سپس خداوند بیان فرموده است که عقل با علم است و فرموده «این مَثَلها را برای مردم می‌زنیم و تعقل نمی‌کنند آنها را جز دانایان».

به یک نمونه از روایاتی که از علم با عنوان حیات روح یاد کرده است توجه کنید:

لانَّ الْعِلْمَ حَیاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الابْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّةُ الابْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ وَ ینْزِلُ اللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ الابْرَارِ وَ یمْنَحُهُ مُجَالَسَةَ الاخْیارِ فِی الدُّنْیا وَ الاخِرَةِ بِالْعِلْمِ یطَاعُ اللَّهُ وَ یعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ یعْرَفُ اللَّهُ وَ یوَحَّدُ وَ بِالْعِلْمِ تُوصَلُ الارْحَامُ وَ بِهِ یعْرَفُ الْحَلالُ وَ الْحَرَامُ وَ الْعِلْمُ إِمَامُ [أَمَامُ‏] الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ تَابِعُهُ یلْهِمُهُ اللَّهُ السُّعَدَاءَ وَ یحْرِمُهُ الاشْقِیاءَ[4]

برای این که علم حیات دلهاست و نور چشمها از کوری است و قوت بدنها از ضعف است…

اصالت روحانی در مقابل اصالت ابدانی، به این دلیل است كه حیات روحانی است که قلب را پادشاه بدن کرده است؛

فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِی بِهِ یعْقِلُ وَ یفْقَهُ وَ یفْهَمُ وَ هُوَ أَمِیرُ بَدَنِهِ الَّذِی لا تَرِدُ الْجَوَارِحُ وَ لا تَصْدُرُ الا عَنْ رَأْیهِ وَ أَمْرِهِ

پس یکی از اعضای انسان، قلب اوست که به وسیله آن تعقل می‌کند و می‌فهمد و او پادشاه بدنش است که سایر اعضا جز با نظر و امر او وارد بر کار و یا خارج از کاری نمی‌شوند.

در نتیجه مرده حقیقی کسی است که فاقد حیات روحانی باشد؛

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنِ اسْتَحْكَمَتْ لِی فِیهِ خَصْلَةٌ مِنْ خِصَالِ الْخَیرِ احْتَمَلْتُهُ عَلَیهَا وَ اغْتَفَرْتُ فَقْدَ مَا سِوَاهَا وَ لا أَغْتَفِرُ فَقْدَ عَقْلٍ وَ لا دِینٍ لانَّ مُفَارَقَةَ الدِّینِ مُفَارَقَةُ الامْنِ فَلا یتَهَنَّأُ بِحَیاةٍ مَعَ مَخَافَةٍ وَ فَقْدُ الْعَقْلِ فَقْدُ الْحَیاةِ وَ لا یقَاسُ الا بِالامْوَاتِ[5]

إنی استحكمت فی الرجل خصلة من خصال الخیر احتملته لها و اغتفرت له فقد ما سواها و لا أغتفر له فقد عقل و لا عدم دین لان مفارقة الدین مفارقة الامن و لا تهنأ حیاة مع مخافة و عدم العقل عدم الحیاة و لا تعاشر الاموات[6]

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود کسی که در او یک خصلت از خصال خیر پابرجا باشد او را می‌پذیرم و فقدان سایر خصلتها را چشم پوشی می‌کنم [اما هرگز از] فقدان عقل و دین چشم پوشی نمی‌کنم، زیرا جدا شدن از دین، جدا شدن از امنیت است، در نتیجه با فقدان امنیت به هیچ گونه زندگی‌ای، خوش نگردد و فقدان عقل، فقدان حیات است و [کسی که خرد نداشته باشد] جز با مردگان مقایسه نمی‌شود.

این مطلب عقلی به عبارات گوناگونی بیان شده است؛

أَيُّهَا الْحَكِيمُ أَعْلِمْنِي كَمْ أَتَى لَكَ مِنَ الْعُمُرِ فَقَالَ اثْنَتَا عَشْرَةَ سَنَةً فَارْتَاعَ لِذَلِكَ ابْنُ الْمَلِكِ وَ قَالَ ابْنُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ سَنَةً طِفْلٌ وَ أَنْتَ مَعَ مَا أَرَى مِنَ التَّكَهُّلِ كَابْنِ سِتِّينَ سَنَةً قَالَ الْحَكِیمُ أَمَّا الْمَوْلِدُ فَقَدْ رَاهَقَ السِّتِّینَ سَنَةً وَ لَكِنَّكَ سَأَلْتَنِی عَنِ الْعُمُرِ وَ إِنَّمَا الْعُمُرُ الْحَیاةُ وَ لا حَیاةَ الا فِی الدِّینِ وَ الْعَمَلِ بِهِ وَ التَّخَلِّی مِنَ الدُّنْیا وَ لَمْ یكُنْ ذَلِكَ لِی الا مِنِ اثْنَتَی عَشْرَةَ سَنَةً فَأَمَّا قَبْلَ ذَلِكَ فَإِنِّی كُنْتُ مَیتاً وَ لَسْتُ أَعْتَدُّ فِی عُمُرِی بِأَیامِ الْمَوْتِ قَالَ ابْنُ الْمَلِكِ كَیفَ تَجْعَلُ الاكِلَ وَ الشَّارِبَ وَ الْمُتَقَلِّبَ مَیتاً قَالَ الْحَكِیمُ لانَّهُ شَارَكَ الْمَوْتَى فِی الْعَمَى وَ الصَّمِّ وَ الْبَكَمِ وَ ضَعْفِ الْحَیاةِ وَ قِلَّةِ الْغِنَى فَلَمَّا شَارَكَهُمْ فِی الصِّفَةِ وَافَقَهُمْ فِی الاسْمِ[7]

یوذاسف پسر پادشاه به بلوهر گفت چقدر عمر کرده‌ای؟ بلوهر پاسخ داد دوازده سال.  پسر پادشاه از پاسخ او دهشت زده شد و گفت شخص دوازده ساله، کودک است و در حالی تو را پیری همچون شصت سالگان می‌بینم. بلوهر حکیم گفت اما تولد من به شصت سالگی رسیده است و لکن تو از عمر من پرسیدی و همانا عمر همان حیات است و حیاتی جز در دین و عمل به آن و فراغت از دنیا نیست و این امر برای من حاصل نشده جز از دوازده سال پیش، اما پیش از آن، من مرده‌ای بودم و ایام مردگی را از عمرم نمی‌شمارم. پسر پادشاه گفت چگونه خوردنده غذا و آشامنده آب و کسی که جابجا می‌شود، مرده قرار می‌دهی؟ حکیم پاسخ داد به خاطر این که او در کوری و کری و گنگی و ناتوانی حیات و کمی بی‌نیازی، با مردگان مشارکت کرده است. هنگامی در صفت با مردگان مشارکت کرده پس در نام نیز با آنها همنام است.

بر این اساس روشن می­شود که کوته نگری موجب می‌شود انسان از انسانیتش خارج گردد؛

قبیح بذی العقل أن یكون بهیمة و قد أمكنه أن یكون إنسانا و قد أمكنه أن یكون ملكا و أن یرضى لنفسه بقنیة معارة و حیاة مستردة و له أن یتخذ قنیة مخلدة و حیاة مؤبدة[8]

زشت است که صاحب خرد، حیوان باشد در حالی که می‌توانست انسان باشد و در حالی که می‌توانست فرشته باشد و زشت است که صاحب خرد برای خودش به سرمایه عاریه و حیات پس گرفتنی، راضی باشد در حالی که می‌توانست سرمایه جاودان و حیات ابدی کسب کند.

از سوی دیگر غفلت و ندیده انگاری، نقطه مقابل اندیشه قرار گرفته است؛

وَ التَّفَكُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیان‏[9]

اندیشه و ضد آن غفلت… است

و عنه من عرف الله أحبه و من عرف الدنیا زهد فیها و المؤمن لا یلهو حتى یغفل فإذا تفكر حزن[10]

کسی که خدا را بشناسد او را دوست خواهد داشت و کسی که دنیا را بشناسد از آن زهد خواهد ورزید و مؤمن به کار لهو مشغول نمی‌شود تا این که به غفلت افتد پس زمانی که بیندیشد محزون گردد

از این رو می‌توان گفت اندیشه کلید بصیرت است؛

رأس الاستبصار الفكرة[11]

سر بینایی و بصیرت، اندیشه است

لا بصیرة لمن لا فكر له[12]

کسی که برای او اندیشه نیست بصیرتی هم برای او نیست

الفكر ینیر اللب[13]

اندیشه مغز و هسته انسان را روشن می‌سازد

گریز از غفلت، همان تلاش برای فعلیت بخشیدن به خردورزی است؛ در نتیجه می­توان گفت تفکر و اندیشه، تلاشی است برای فعلیت بخشیدن به خردورزی.

بر همین اساس تفکر نیز، همچون عقل و علم، حیات روحانی انسان شمرده شده است؛

وَ كَانَ یقُولُ التَّفَكُّرُ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ كَمَا یمْشِی الْمَاشِی فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ[14]

امام علیه السلام پیوسته چنین می‌گفت: اندیشه حیات دل بیناست همچنان که راه رونده در تاریکی با نور راه رود، همراه با حسن خلاص شدن از مهالک و اندکی انتظار بلا است

فَإِنَّ التَّفَكُّرَ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ كَمَا یمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ فَعَلَیكُمْ بِحُسْنِ التَّخَلُّصِ وَ قِلَّةِ التَّرَبُّصِ[15]

پس به راستی که اندیشه حیات دل بیناست همچنان است که صاحب چراغ در تاریکی‌ها با نور حرکت می‌کند…

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ فِیهِ مَنَارُ الْهُدَى وَ مَصَابِیحُ الدُّجَى فَلْیجْلُ جَالٍ بَصَرَهُ وَ یفْتَحُ لِلضِّیاءِ نَظَرَهُ فَإِنَّ التَّفَكُّرَ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ كَمَا یمْشِی الْمُسْتَنِیرُ فِی الظُّلُمَاتِ بِالنُّورِ[16]

به راستی که این قرآن در آن نشانه هدایت و چراغ شبهای تیره است پس جلا دهنده باید چشمش را جلا دهد و برای نور نگاهش را باز کند پس به راستی که اندیشه، حیات دل بیناست همچنان که صاحب نور در تاریکی‌های با نور حرکت می‌کند [و دچار مهالک نمی‌شود او نیز چنین است]

آن چه گذشت در یک کلمه کیمیا گونه و نفس مسیحایی خلاصه می‌شود، و آن این که راز تپش اندیشه در حیات عقلانی انسان، همان صیقلی کردن دل و جلا دادن پرتو خرد است؛

الفكر جلاء العقول[17]

اندیشه صیقل و درخشان سازی خردهاست

بحثی با عنوان «عقل منبع است یا ابزار؟» محدودیت اندیشه را از منظر کلی مورد تأمل قرار می‌دهد. از این رو کلیات بحث را به آنجا ارجاع می‌دهیم و در این جا به یک روایت که از منظر کلی به محدودیت اندیشه می‌نگرد، بسنده می‌كنیم:

لا تستعملوا الرأی فیما لا یدركه البصر و لا تتغلغل فیه الفكر[1]

در آن چه که چشم درکش نمی‌کند و اندیشه به آن فرو نمی‌رود، رأی را به کار نگیرید.

اما مصادیق محدودیت اندیشه در روایات هم بیان شده است؛ توجه کنید:

فإذا فكر العبد فی إنیة البارئ تعالى تحیر و لم یخطر له شی‏ء یتصور[2]

هنگامی که بنده در حقیقت ذات خداوند باری تعالی بیندیشد، سرگردان می‌شود و چیزی که تصور کند به ذهنش نمی‌آید.

من تفكر فی ذات الله ألحد[3]

کسی که در ذات خداوند بیندیشد از حق منحرف می‌گردد.

من تفكر فی ذات الله تزندق[4]

کسی که در ذات خداوند بیندیشد بی‌دین می‌گردد.

قال أبو عبد الله إیاكم و التفكر فی الله فإن التفكر فی الله لا یزید الا تیها إن الله عز و جل لا تدركه الابصار و لا یوصف بمقدار[5]

امام صادق علیه السلام فرمود بپرهیزید از اندیشه در ذات خداوند واقعا اندیشه در ذات خداوند جز سرگردانی نمی‌افزاید. چرا که چشم‌ها خداوند عز و جل را درک نمی‌کند و او به هیچ اندازه‌ای وصف نمی‌گردد.

فلا یبلغك بعد الهمم و لا ینالك غوص الفكر[6]

همتهای بلند به او نمی‌رسد و غواصی اندیشه‌ها او را نمی‌یابد.

فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ وَ أَعْمَلَ فِكْرَهُ لِیعْلَمَ كَیفَ أَقَمْتَ عَرْشَكَ وَ كَیفَ ذَرَأْتَ خَلْقَكَ وَ كَیفَ عَلَّقْتَ فِی الْهَوَاءِ سَمَاوَاتِكَ وَ كَیفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ الْمَاءِ أَرْضَكَ رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِیراً وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً وَ سَمْعُهُ وَالِهاً وَ فِكْرُهُ حَائِراً[7]

[خداوندا] کسی که دلش را فارغ سازد و اندیشه‌اش را به کار اندازد برای این که بداند چگونه عرش خود را برپا داشته‌ای و چگونه خَلق‌ات را آفریده‌ای و چگونه آسمانهایت را در فضا آویخته‌ای و چگونه زمینت را بر غبار گسترده‌ای، چنین کسی [شکست خورده] بازمی‌گردد در حالی که چشمش خسته و عقلش مبهوت و گوشش سرگردان و اندیشه‌اش حیران است.

من تفكر فی عظمة الله أبلس[8]

کسی که در عظمت خداوند بیندیشد شکست خورده و مأیوس می‌گردد.

و ذهلت عقولهم فی فكر عظمتك لا إله الا أنت[9]

خردهای آنان در اندیشیدن درباره عظمت تو مدهوش می‌گردد

و أسألك باسمك الذی لا یناله تفكر العقلاء یا الله و أسألك باسمك الذی لا یبصره بصر البصراء یا الله و أسألك باسمك الذی لا یعلمه أحد سواك یا الله[10]

خداوندا از تو می‌خواهم به اسم خودت که اندیشه خردمندان به آن نمی‌رسد یا الله و از تو می‌خواهم به اسم خودت که چشم بینایان آن را نمی‌بیند یا الله و از تو می‌خواهم به اسم خودت که کسی جز تو به آن آگاه نیست یا الله

عن أبی جعفر ع قال إیاكم و التفكر فی الله و لكن إذا أردتم أن تنظروا إلى عظمة الله فانظروا إلى عظم خلقه[11]

بپرهیزید از اندیشیدن در ذات خداوند و لکن هنگامی که خواستید به عظمت خداوند بنگرید به عظمت آفرینش او نگاه گنید.

با تأمل در کلیات و مصادیق یاد شده، آشكارا محدودیت اندیشه را می‌یابیم؛ پس می‌توان نتیجه گرفت اندیشه نمی‌تواند شرط کافی برای حقیقت یابی انسان باشد و حقیقت جویی انسان را سیراب کند.

انشاءالله در همین راستا در بحثی با عنوان «هدایت سفره عام رحمت رحمانیه خداوند» خواهیم دید که کمال مطلوب انسانی آن گاه به تمام در دسترس انسان قرار می‌گیرد که هدایت تشریعی به هدایت تکوینی ضمیمه گردد.

در اینجا این بحث قابل مطرح شدن است که کارآیی اندیشه به تنهایی چه اندازه است؟

گفتیم که کارآیی اندیشه به عنوان شرط لازم کمال، نه تنها قابل تردید نیست، بلكه شرط نخست است؛ از سوی دیگر کارآیی مطلق اندیشه (بدون هیچ قید و شرطی) به عنوان شرط کافی نیز قابل پذیرش نیست.

برای شفافیت مرز میان این دو امر، این پرسش را مطرح می‌کنیم که در صورتی که هدایت تشریعی به هدایت تکوینی ضمیمه نگردد، آیا کاروان بشریت در سیر انسانی خود کاملا متوقف خواهد شد، یا این که این سیر تا حدی ممکن است؟

مسلما حرکت کاروان بشریت تا احساس نیاز به وحی، هیچ گاه لنگ نمی‌ماند، و بر همین اساس است که سخن از لزوم عقلانی جستجوی پیام‌آوران الهی به میان می‌آید.

اما در فاصله احساس نیاز به وحی تا دست یافتن به دریچه وحی چطور؟

دست یافتن به برخی از حقایق، لازمه انکار ناپذیر اندیشیدن است؛ اما مسلما بسیاری از حقایق به ویژه حقایق فراعقلی برای بشر قابل دست رسی نیست؛ با این همه اندیشه این کارآیی را دارد که در این گونه مسایل، انسان را تا آستانه حقیقت (و نه خود حقیقت) برساند.

به سخنی دیگر کاروان انسانیت در حرکت انسانیش تا یافتن کلیات اولیه حقیقت (تأکید می‌کنم کلیات اولیه حقیقت) هرگز لنگ نخواهد ماند؛ اما در سایر مراحل کلی و نیز جزئیات تکامل در هر مرحله، پیش از رسیدن امدادهای وحی، به ناچار متوقف می‌گردد. اینک به این حدیث توجه کنید:

ثُمَّ قَالَ الْحَكِیمُ إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ تَفَكَّرَ قَبْلَ مَجِی‏ءِ الرُّسُلِ ع فَأَصَابَ وَ مِنْهُمْ مَنْ دَعَتْهُ الرُّسُلُ بَعْدَ مَجِیئِهَا فَأَجَابَ وَ أَنْتَ یا ابْنَ الْمَلِكِ مِمَّنْ تَفَكَّرَ بِعَقْلِهِ فَأَصَابَ[1]

سپس حکیم [بلوهر به یوذاسف پسر پادشاه] گفت واقعا بعضی از مردم کسانی هستند که پیش از آمدن پیامبران می‌اندیشند و به حقیقت می‌رسند و بعضی از مردم کسانی هستند که بعد از آمدن پیامبران، پیامبران آنها را فرامی‌خوانند و آنان پاسخ مثبت می‌دهند.

و تو ای پسر پادشاه از کسانی هستی که به وسیله خردت خودت اندیشیدی و به حقیقت رسیدی.

شاید بتوان حدیث زیر نیز به همین مطلب اشاره دارد؛

الفكر إحدى الهدایتین[2]

اندیشه یکی از دو هدایت است

به سخنی دیگر اگر از منظر راه یابی و اصل نجات بنگریم، اندیشه نیز همانند دین نجات دهنده است؛ اما با دو تبصره فوق العاده مهم:

نخست این كه در سفره وحی با عجایبی از حقایق روبرو می‌شویم كه هزاران هزار عقل در عمر نوح هم به آنها نمی‌رسد.

و دوم این كه بسنده كردن به عقل در راه یابی در صورتی است كه دسترسی به وحی امكان نداشته باشد؛ اما اگر وحی در دسترس باشد و عقل به وحی مراجعه ننماید، خود این عدم مراجعه حركتی ضد عقل و خروج از عقلانیت است؛ بنا بر این در این فرض، با بسنده كردن به عقل، از نجات خبری نیست.

به سخنی دیگر عقل، خود ضرورت وحی را می‌یابد؛ اما در شرایط اضطراری چاره­ای جز اتكا بر خود نمی‌بیند.

انشاء الله این مباحث در بحثی با عنوان «قلمرو هدایت تکوینی و هدایت تشریعی» و «هدایت تکوینی خاصه» اندكی تكمیل می‌گردد.

کاربرد دوگانه اندیشه، ضرورت شناخت مرز اندیشه را روشن می‌کند؛ چرا كه بر اساس دوگانگی اندیشه، انسان آزاد نیست در هر چه بیندیشد؛ زیرا همان گونه که اشاره رفت اندیشه در هر عملی انگیزه انجام آن عمل را می‌آفریند، خواه آن کار مثبت باشد و خواه منفی.

برای اجتناب از انگیزه­های منفی متولد از اندیشه منفی، در ادبیات دینی سخن از روزه قلب، که همان بازداشتن قلب از اندیشه‌های نامناسب است، به میان آمده است؛ توجه کنید:

صیام القلب عن الفكر فی الاثام أفضل من صیام البطن عن الطعام[1]

روزه گرفتن قلب از اندیشه در گناهان برتر از روزه گرفتن شکم از غذاست.

پیش از این، سخن از شدت و دقت حقیقت نمایی اندیشه به میان آمد و گذشت که حقیقت نمایی اندیشه، نیازمند آمادگی اولیه، چراغ خرد و علم، تمرکز بر موضوع و پیوستگی و تکرار اندیشه است.

علاوه بر امور یاد شده، گزینش موضوع نیز از دو منظر مورد مطالعه قرار گرفت.

با اجتماع تمامی شرایط لازم، به اندیشه جهان نما دست می‌یابیم، ولی بدون تحقق برخی از شرایط، مسلما نتیجه مطلوب از اندیشه گرفته نخواهد شد، و حتی احیانا با اندیشه ضد ارزش هم روبرو می‌شویم.

در منابع وحی از اندیشه منفی به شکل کلی سخن به میان آمده است؛ البته با تأمل در این روایات باید دید ریشه منفی بودن اندیشه کدامیک از امور یاد شده است. با روایات این مهم را پی می­گیریم.

لا فكر لمن لا اعتبار له[1]

برای کسی که عبرت نمی‌گیرد اندیشه‌ای نیست (یعنی اندیشدن و نیندیشیدن او یکسان است)

در این روایت منفی بودن اندیشه از آن روست كه اثر واقعی اندیشه را بر آن بار نكرده­ایم.

إذا أحسست من رأیك بإكداد و من تصورك بفساد فاتهم نفسك بمجالستك لعامی الطبع أو لسیئ الفكر و تدارك إصلاح مزاج تخیلك بمكاثرة أهل الحكمة و مجالسة ذوی السداد فإن مفاوضتهم تریح الرأی المكدود و ترد ضالة الصواب المفقود[2]

هنگامی که احساس کردی رأی و نظرت کار نمی‌کند و احساس کردی تصورت فاسد است پس خودت متهم نما که با مردم عامی (و بی‌دانش) یا بد اندیشه همنشینی کرده‌ای. در این صورت مزاج فکرت را با پرسش فراوان از اهل حکمت و همنشینی با صاحبان رأی درست اصلاح نما. پس به راستی که تبادل نظر با آنان رأی شکست خورده (و از کار افتاده) را به سرعت باز می‌گرداند و درستِ گمشده را باز می‌گرداند.

در این روایت به دو منشأ اندیشه منفی اشاره رفته است: یكی معاشرت با صاحبان طبع عامیانه و دیگری معاشرت با كسانی است كه تجسم اندیشه منفی هستند.

ناگفته پیداست كه از منظر كلی، ریشه­ی اندیشه منفی بسیار است كه در فصول آینده به آن اشاره می‌كنیم.

اما مصادیق اندیشه منفی، علاوه بر وجدان خود ما در زندگی روزمره، در منابع وحی نیز بسیار آمده است از جمله:

إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ (18) فَقُتِلَ كَیفَ قَدَّرَ (19) ثُمَّ قُتِلَ كَیفَ قَدَّرَ (20) ثُمَّ نَظَرَ (21) ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ (22) ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ (23) فَقالَ إِنْ هذا الا سِحْرٌ یؤْثَرُ (24) إِنْ هذا الا قَوْلُ الْبَشَرِ (مدثر25)

آرى، [آن دشمن حقّ‏] انديشيد و سنجيد. كُشته بادا، چگونه [او] سنجيد؟ [آرى،] كشته بادا، چگونه [او] سنجيد. آنگاه نظر انداخت. سپس رو ترش نمود و چهره در هم كشيد. آنگاه پشت گردانيد و تكبّر ورزيد، و گفت: «اين [قرآن‏] جز سحرى كه [به برخى‏] آموخته‏اند نيست.اين غير از سخن بشر نيست.»

بر اساس کاربرد دوگانه اندیشه و ضرورت مرز اندیشه، انسان به یک تمرین بسیار مهم نیاز پیدا می‌کند و آن عادت دادن قلب بر اندیشه مثبت است.

البته روشن است که اندیشه مثبت (یعنی اندیشه آزاد از تمایلات فرد و جامعه) در گردونه عمل، با ناملایماتی روبرو می‌شود و چه بسا منجر به حرکت بر خلاف مسیر جامعه گردد؛ از این رو آزاد اندیشان علاوه بر تمرین در خود اندیشه، در صبر بر حاصل اندیشه نیز باید تمرین داشته باشند؛

وَ كَانَ ع یقُولُ یا ابْنَ آدَمَ الضَّعِیفَ اتَّقِ رَبَّكَ وَ أَلْقِ طَمَعَكَ وَ كُنْ فِی الدُّنْیا ضَعِیفاً وَ عَنْ شَهْوَتِكَ عَفِیفاً عَوِّدْ جِسْمَكَ الصَّبْرَ وَ قَلْبَكَ الْفِكْرَ وَ لا تَحْبِسْ لِغَدٍ رِزْقاً فَإِنَّهَا خَطِیئَةٌ عَلَیكَ وَ أَكْثِرْ حَمْدَ اللَّهِ عَلَى الْفَقْرِ فَإِنَّ مِنَ الْعِصْمَةِ أَنْ لا تَقْدِرَ عَلَى مَا تُرِیدُ[1]

جسمت را به صبر و قلبت را به اندیشیدن عادت ده…