به تصريح قرآن تنها دين مقبول نزد خداوند اسلام است و بس[1]، و هر کسی دين ديگری بجويد هرگز از او پذيرفته نخواهد شد و در آخرت از زيان‌کاران خواهد بود[2]. تکميل رسالت پيامبر اسلام صلي‌عليه‌وآله با ابلاغ ولايت اميرالمؤمنين عليه‌السلام در غدير بالاترين گواه است که تنها دين و آيين معتبر در بارگاه خداوند مذهب حقه شيعة اثني عشريه است، اين کيمياي ناب در طول تاريخ شاهد شبهه افكني‌هاي زيادي پيرامون حقايق مسلّم خويش بوده است و هميشه به شكلي، در اصول و فروع آن تشكيك ‌شده است. ريشه‌‌يابي اين شبهات، زمينه‌هاي رشد آنها و علل و عوامل آنها خود مطالعه گسترده‌اي را در قرآن و روايات مي‌طلبد كه از خداوند متعال توفيق اين مهم را خواستاريم، اكنون به اندکي از آن اشاره مي‌كنيم. امير المؤمنين عليه‌السلام فرموده‌اند: شبهه تنها از اين رو «شبهه» نام گرفته است كه شبيه حق است.[3] با توجه به درايت[4] و فهم اين حديث روشن مي‌شود كه: اگر باطل به شكل واقعي خود عرضه شود كسي دچار اشتباه نمي‌گردد، ولي با شبيه سازي باطل به حق و عرضة آن در چهرة مشابه با حق، اسباب حيرت و گمراهي افرادي كه بصيرت و داريت كافي ندارند فراهم مي‌شود. امام باقر...

در اين سلسله نوشته‌‌ها، مطالبي تحت عنوان «درايتِ روايت» ارائه شده، پس چه خوب است نخستين شمارة آن به معني و مفهوم خود «درايت» بپردازد، برخي از لغت شناسان گفته‌اند: «درايت علمي است كه به تمام جهات معلوم احاطه پيدا شود». برخی ديگر گفته‌اند: «علمي است كه در به دست آوردن آن، تدبير و چاره انديشي لازم است»، به عبارت ديگر درايت، علم به خصوصيات و اموري است كه غالبا در نظر اوليه آشكار نمي‌گردد[1]. پس از روشن شدن مفهوم لغوي «درايت» اكنون به روايات ائمه معصومين عليهم‌السلام رجوع مي‌كنيم تا ببينيم از روايت گرانِ حديث و درايت گران آن چگونه سخن به ميان آمده است. ولي در آغاز، نگاهي به مقام و موقعيت راوي نسبت به مقايسه با عابد لازم است. [1] - تعبير در كتب لغت اعمال نوعي از حيله است كه نزديکترين تعبير مناسب آورده شد.

يكي از موضوعاتي كه در روايات ديده می‌شود معالم دين است، براي درايت و فهم اين امر، در آغاز لازم است كلمه معالم را بشناسيم: مَعالِم جمع مَعْلَم، و معلم به اموري گفته مي‌شود كه به وسيله آنها از گم كردن و اشتباه در چيزي جلوگيري مي‌شود، از قبيل علائمي كه در جاده‌ها و درياها و… براي نماياندن راه از بيراهه نصب مي‌شود. پس از شناخت کلمه معالم، بايد سراغ معالم دين ـ علايمی که در راه دين و دينداری، راه را از بيراهه جدا می‌کند ـ برويم، و ببينيم اهلبيت عليهم‌السلام از آن چه فرموده‌اند. اکنون اين بحث مهم را در چند بخش پی می‌گيريم.

تردیدی در كامل بودن دین وجود ندارد. پدیده‌ی انكار ناپذیر تحیر و اختلاف، ضرورت مرجعیت در دین كامل را ایجاب می‌كند. مرجعیت دینی در صریح قرآن و روایات طرح شده است. به صراحت قرآن نخستین مرجع خداوند است كه با گرفتن آیات محكم قرآن عملی می‌شود. به صراحت قرآن مرجع دوم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است كه با گرفتن سنت قطعی آن حضرت عملی می‌شود. به صراحت قرآن و احادیث مرجع سوم امامان علیهم‌السلام هستند. آیات متشابه قرآن، ضرورت مرجعیت ائمه علیهم‌السلام را اثبات می‌كند. راز مگوی مرجعیت ائمه علیهم‌السلام مقام استنباط آنان است كه به صراحت در قرآن و احادیث بیان شده است. مرجعیت چهارم مرجعیت فقهای دین است كه احادیث فراوانی به صراحت آن را بیان می‌كند. اساس مرجعیت غیر معصوم خبرویت و تخصص اوست. ضرورت تخصص و وجود متخصص در زمان معصومین علیهم‌السلام بحث پردامنه­ای است که انشاءالله در نوشتارهای مستقل مطرح می­گردد.

از آنجايي كه يك مرجع با فتواي خود مشكل تحير و اختلاف مراجعه كننده‌اش را بر طرف مي‌كند، ضروري است كه فتوا را بشناسيم. هدف اين شماره از درايت روايت شناخت فتواست. بنا بر اين فتوا جايگاه منحصر به فردي پيدا مي‌كند.
اهميت ويژه‌ي فتوا نيز نشان دهنده‌ي اين امر است، توجه كنيد.

فتوای الهی بر اساس «تشریع» و قانون گذاری است و زیر بنای قانون گذاری الهی نیز در مالكیت و سلطنت بی چون و چرای او نهفته است…
آیا دلیلی بر واگذاری حق قانون گذاری به معصومین ع از سوی خداوند وجود دارد یا خیر؟ به بیان دیگر آیا فتوای معصومین ع منحصر به بیان حكم الهی بر اساس «استنباط» آن است و یا این كه در دستگاه «تشریع» و قانون گذاری الهی نیز نقش دارند؟…
در این صورت فتوای این افراد دو اساس پیدا می‌كند؛
یك: فتوای بر اساس ولایت تشریعی و قانون گذاری.
دو: فتوای بر اساس استنباط و استخراج حكم از منابع آن…

جایگاه مهم استنباط در شناخت نیازمند تحقیقی عمیق و گسترده است.
از این رو نیازمند تحقیق است.
تحقیق در استنباط از دو منظر متفاوت امکان پذیر است.
منظر نخست تحقیق از منظر عقل است که از آن با عنوان «تحقیق در تحقیق» یاد می‌شود.
منظر دوم تحقیق از منظر منابع وحیانی است که با عنوان «تحقیق در استنباط» ارایه می‌شود.
با «تحقیق در استنباط» افق‌های بلند وحیانی در حوزه شناخت و معرفت گشوده می‌شود، افق‌هایی که کمتر بدان توجه شده است.
«تحقیق در استنباط» نمودی است از استحکام نظام علمی دین که اندکی از عظمت اسلام کامل را پرده برداری می‌کند.
این موضوع مهم و کلیدی بخشهای متعددی دارد که به تدریج ارایه می‌شود.

یکی از توهمات ناشی از عدم درایت روایات ادعای حرمت فتوا است. با اندک مراجعه به روایات فتوا مجالی برای این توهم باقی نمی‌ماند. مراجعه به تحقیق روایی در این زمینه با عنوان «فتوا مفتیان شرایط فتوا» بسیار سودمند است. با این همه باز هم از چند منظر به این مطلب می‌پردازیم.

اخباریون بر این باورند که جز روایت نمی‌گویند و جز روایت نمی‌پذیرند و در مجموع عنواني كه خود انتخاب نموده‌اند «عمل انحصاري به حديث» است و با استفاده از «پرچم پيروي از اهل بيت علیهم السلام» و با اين شعار كه «جز روايت نمي‌گوييم و جز روايت عمل نمي‌كنيم و جز روايت نمي‌پذيريم» به پيش مي‌روند. برخی بر این اساس قایل به حرمت فتوا شدند. اما برخی دیگر با توجه به منابع فراوان جواز فتوا، اندکی این نظریه را تعدیل کردند و ادعا کردند که «فتوا بايد به عين لفظ روايت باشد». در هر صورت نتیجه یکی است و آن این است که مستند معتبر، «منحصرا» دلالت منطوقی روایات و احادیث است. یکی از ادله‌ای که برای این نظریه اقامه کردند این ادعای جدید است كه: «ائمه علیهم السلام محدِّث (به كسر دال) بوده‌اند». هدف اصلي خلق نظريه‌ي محدِّث بودن ائمه علیهم السلام، استحكام نظريه‌ي لزوم استفاده از عين لفظ روايت در فتواست. عمده‌ترين دليل نظريه‌ي محدِّث بودن ائمه علیهم السلام، رواياتي است با اين مفهوم كه: ائمه علیهم السلام از خودشان حديثي نمي‌فرمايند بلكه تمامي احاديث هر يك از ائمه علیهم السلام سخن با واسطه‌ي خداست. به اين ترتيب كه هر امامی حديث را از پدر بزرگوارش، و پدر از جد، و جد از… تا پيامبر صلی الله علیه و آله، و پيامبر از جبرئيل، و جبرئيل از خداوند متعال نقل مي‌كنند. نتيجه اين است كه: ...

برخی از منابع اختصاصی علوم ائمه علیهم السلام در چند گروه جای دارد:
گروهی از آن میراثی است كه از پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان رسیده است.
از بخشی دیگر آن به عنوان «علم غابر» و «علم مزبور» یاد شده است.
و مهمترین قسمت آن، ارتباط زنده و همیشگی با دستگاه الهی است كه در روایات با تعبیر «علم حادث» آمده است…
ابتدا این بحث جزئی از مباحث «آیا ائمه محدِّث (به کسر دال) بوده‌اند؟» بود ولی به خاطر توسعه آن و استفاده‌ی بیشتر از آن بحث تفكیك شد. از این جهت برای روشن شدن بیشتر ارتباط این بحث با سلسله‌ی نوشتارهای درایت روایت مراجعه به مباحث یاد شده لازم است.
گرچه این بحث با سطح فكری صاحبان برخی آراء و نظریات فاصله‌ی بسیاری دارد، اما به دلایلی كه در «ظالمانه‌ترین نظریات؛ امااز دوست…!» خواهد آمد طرح آن را لازم دیدیم.

این نوشتار اشاره‌ای دارد به یكی از مقامات ائمه علیهم السلام كه محدَّث (به فتح دال) بودنِ آنان می‌باشد…
با ضمیمه كردن این بحث به بحث «ائمه علیهم السلام مفتی هستند یا محدِّث؟»، روشن می‌گردد تصویری كه صاحبان نظریه محدِّث (به كسر دال) بودنِ ائمه علیهم السلام از آنان رسم نموده‌اند چه اندازه با واقعیت امر ـ‌كه در روایات محدَّث (به فتح دال) بودنِ ائمه علیهم السلام مطرح شده است‌ـ فاصله دارد.
نتیجه این مباحث ـ‌علاوه بر بیان فضایل اهل بیت علیهم السلام‌ـ آشكار شدن بیشتر ضرورت تخصص دینی است.

بسيار پيش آمده است كه روايات ائمه ـ عليهم‌السلام ـ به عنوان مستند حقانيت فكري و يا روشي، در راستاي اهداف خاصي به كار گرفته شده است، و چه بسا دو تفكر مخالف و متضاد براي اثبات ادعاي خود و بطلان طرف مقابل از، روايات استفاده برده‌اند و كم نيست مواردي كه با ابزار حديث، حريم حلال و حرام خداوند متعال شكسته شده و آبرو و حرمت اشخاص، بر باد رفته است و اين، يكي ديگر از ابعاد مظلوميت اهل بيت ـ عليهم‌السلام ـ است. البته انگيزه‌هاي گوناگوني براي اين كار وجود دارد كه اكنون مجال طرح آن نيست ولي همه آنها زير مجموعه دو گروه زير مي‌باشند: برداشت نادرست از حديث (عدم درايت حديث يا تحريف ناآگاهانه) سوء استفاده از حديث با انگيزه باطل (تحريف عمدي) براي تشخيص استفاده درست از حدیثچه بايد كرد؟ بدون شك كنكاش در معيارهاي علمي مورد نياز در استفاده از حديث، در حل بخشي از اين مشكل مفيد است. و اين امر در چند محور عملي مي‌گردد. محور نخست: بررسي مدرك استناد سخن به امام ـ عليه‌السلام ـ است؛ يعني اول بايد ثابت شود كه آيا اين گفته، از امام ـ عليه‌السلام ـ است يا خير؟ محور دوم: بررسي اين كه كلمات امام ـ عليه‌السلام ـ در بردارندة چه معنايي است؟ محور سوم: بررسي اين جهت است كه آيا مقصود واقعي امام ـ عليه‌السلام ـ همين معني است، يا به دليل شرائط خاصي (مانند وجود دشمن در مجلس امام ـ عليه‌السلام ـ ) لازم بوده است چنين...