انسان موجودی است دارای دو بُعد عقل و بُعد جاذبه‌‌ها و دافعه‌‌های احساسات.

رهايی جاذبه‌‌ها و دافعه‌‌ها به حال خود، و سيطره مطلق آنها بر اراده و سپس سكّانداری غرايز در حركت انسانی، انحطاط را برای انسان به ارمغان می‌‌آورد. در ادبيات قرآن از این مطلب با تعبير «پست‌‌تر از حيوان» (بَل هُم اَضَلّ) یاد شده است.

به عبارت ديگر نگاه تك بُعدی به انسان، و انحصار آدمی به بُعد غرائز (جاذبه‌‌ها و دافعه‌‌ها) از آدمی موجودی به مراتب خطرناك‌‌تر از همه حيوانات می‌‌سازد. همين ويژگی نفس آدمی است كه از خود انسان، دشمن‌‌ترين دشمنان را برای او می‌‌آفريند. در منابع وحی آمده است:

دشمن‌‌ترين دشمن تو نفس توست كه در دو پهلويت قرار دارد.[1]

اين تفسير از انسان تك بعدی و منحصر به غرائز، از شگفتی‌‌های وحی است. از اين رو بحث پرورش نفس و جهاد با آن، ضرورت حياتی پيدا می‌‌كند:

به راستی كه برترين جهاد، جهاد كسی است كه با نفسش كه بين دو پهلوی اوست بجنگد.[2]

شگفت‌‌تر از تفسير وحی از انسانِ تك بُعدیِ خلاصه شده در غرائز، راهكار وحی در ستيز با اين انسان تك بعدی است، و آن برجسته ساختن بُعد دوم انسان يعنی عقل، و تشويق به سيطره و سلطنت عقل بر اراده اوست.

آن چه وحی به عنوان سلاحِ برخورد با نفس (دشمن‌‌ترينِ دشمنان) مطرح ساخته، چيزی جز عقل نيست:

عقل مهار كننده انسان از جهالت اوست، و نفس به مانند سركش‌‌ترين حيوانات است؛ پس اگر [نفس به عقل] مهار نشود سرگردان [يا هلاك] می‌‌شود از اين رو عقل مهار از جهل انسان است.[1]

البته تهذيب و رياضت با عقل رابطه دو سويه دارند، يعنی علاوه بر اين كه عقل يا خِرد وسيله رياضت نفس است، تهذيب و رياضت نيز نردبان سود جستن بيشتر از خرد است:

كسی كه نفسش را [از آلودگی‌‌ها] پيراسته نكند از خرد سود نمی‌‌برد.[2]

پس از اين كه پای عقل به عنوان تنها مياندار رياضتِ نفس به ميان آمد، گستره رياضت نيز در پرتو روشنگری خرد تبيين می‌‌شود:

خردمند در هر كاری نياز به رياضت [و ورزيدگی و پرورش] دارد.[1]

بدين ترتيب نمی‌‌توان برای رياضت محدوده خاصی قائل شد بلكه خردمند، در سرتاسر زندگی نيازمند رياضت است.

با توجه به اهميت خرد در پرورش نفس، با تفسير جالب‌‌تری از تعريف «شخصيت» در منابع وحيانی آشنا می‌‌شويم:

جايگاه و شخصيت انسان بستگی به مرتبه‌‌ای دارد كه شخص با رياضت و پرورش خود، خودش را در آن قرار می‌‌دهد؛ پس اگر نفس را [از پستی‌‌ها و آلودگی‌‌ها] دور كند، شخصيتش پاك می‌‌شود و اگر نفسش را آلوده كند شخصيتش آلوده می‌‌شود.[1]

به ميان آمدن شخصيت عقلانی انسان، ردّ پای دانش را نيز در رياضت نمايان می‌‌كند. لذا در نقطه مقابل دانش، يعنی جهالت، سخن گفتن از پرورش نفس بسيار دشوار خواهد بود:

رياضت و پرورش نادان و بازداشتن كسی كه به چيزی عادت كرده است شبه محال است.[1]

پس جهالت، نقطه كور رياضت نفس است.

وقتی با جهالت، امكان رياضت و پرورش نفس وجود نداشته باشد، گام نخست در پرورش، بيداری نفس است:

رياضت جز در نفس بيدار به نتيجه نمی‌‌رسد.[1]

هر چند پرورش آدمی، با خرد جوانه می‌‌زند، اما به ثمر نشستن آن، نيازمند آبياری با دانش و حكمت است؛ از اين رو هر رياضتی به ثمر نمی‌‌نشيند، بلكه دراست و آموختن است كه رياضت را بارور می‌‌كند:

آموختن حكمت و چيره شدن بر عادت، موجب بارور شدن رياضت و پرورش [و به ثمر نشستن آن] می‌‌شود.[1]

در واقع كسب دانش مهم‌‌ترين مصداق رياضت است.

خدمت كردن واقعی نفس [در چند چيز است:] محافظت نفس از لذت‌‌ها و برگزيده‌‌ها [و مشتهيات نفس]، و رياضت و پرورش نفس به دانش‌‌ها و حكمت‌‌ها، و واداشتن آن به تلاش در عبادات و طاعات، و نجات نفس در اين امور است.[2]

پس از اين كه درخت رياضت به ثمر نشست، باز هم نبايد از پا نشست، بلكه بايد ادامه داد تا نتيجه واقعی رياضت به دست آيد:

[تنها] كسی كه رياضت نفسش را ادامه دهد سود می‌‌برد.[1]

اگر همه گفته‌‌ها و ناگفته‌‌های وحی را در يك كلمه خلاصه كنيم،به اين جمله می‌‌رسيم:

 [سرتاسر] شريعت [و برنامه‌‌های الهی در حقيقت] رياضت و ورزيدگی نفس است.[1]

پس از آشنايی كلی با رياضت در آينه وحی، راهكارهای عملی دين، در وادی رياضت را می‌‌جوييم تا بتوانيم تفاوت و فاصله رياضت دينی با برخی ديگر از نسخه‌‌های پيچيده شده را، بهتر و بيشتر بشناسيم. در راه رسيدن به اين آگاهی از سه حديث بهره‌‌مند می‌‌شويم.

پيش از اين، نقش حياتی عقل و علم در رياضت واقعی را بيان نموديم. مرحوم حاج شيخ مرتضی حائری در اين مورد جريان جالبی را نقل فرموده‌‌اند كه غنيمتی بسيار گران‌‌بهاست. ايشان در كتاب سرّ دلبران چنين نوشته‌‌اند:

مرحوم آقای سيد حسين حائری فشاركی كه علی‌‌الظاهر اخوی‌‌زاده مرحوم آقای سيد محمد فشاركی استاد [والد[1]] بود و مرد صالح و فقيه روشن ضميری بود... داستان سوّمی از آن مرحوم نقل می‌‌شود كه راجع به موقع تشرف ايشان به سامراء بوده است.

می‌‌فرمود: من در حمام بودم، آخوند ملا فتحعلی سلطان آبادیـ كه مرحوم ميرزا حسين نوری قريب نيم صفحه از كتاب دار السلام چاپ جديد را گاهی به توصيف ايشان اختصاص می‌‌دهدـ هم در حمام بود. ايشان كور بودند و جايی را نمی‌‌ديدند، من رفتم خدمتش و سلام كردم و خودم را به عنوان برادرزاده آقای سيد محمد فشاركی به ايشان معرفی كردم. ايشان در ضمن اظهار لطف گفتند: چه درس می‌‌خوانی؟ گفتم: شرح لمعه و قوانين. گفتند: نماز شب نيز می‌‌خوانی؟ گفتم: نه، چنين دستوری عمّ محترم نداده است. سه مرتبه گفت: عليك بصلاة الليل.

حرف ايشان در گوش من همواره تأثير می‌‌كرد تا آن كه بالاخره بعد از بيرون آمدن از حمام يك سره به منزل ايشان رفتم كه دستور رياضت و آدميت را از او بگيرم، چون معروف به سير و سلوك و توجه الی اللّه‌‌ تعالی بود. رفتم خدمتش و ايشان دستور رياضت اربعين دادند.

به خانه عمّ محترم كه برگشتم ايشان با بی‌‌تابی سؤال كردند: كجا بودی و چرا ما و بچه‌‌ها را منتظر گذاشتی؟ من واقع امر را برای ايشان ذكر كردم، گفت: افسوس اين جوان را هم آخوند ملافتحعلی از دست ما می‌‌گيرد [و] ديگر به دنبال تحصيل و ترقی نخواهد رفت. پسرجان من! اين رياضت آخوند برای پيره‌‌زن‌‌هاست، تو اگر اهل رياضتی بيا من دستوری به تو بدهم كه رياضت اهل علم و تحصيل باشد.

شب موقع خواب تسبيح را به دست بگير و دود خود را روشن كن و مشغول كشيدن بشو و از اول صبح كه از خواب بيدار شدی تا به حال كه می‌‌خواهی بخوابی، حساب خودت را [تسويه] بكن كه چه گناهی از تو سر زده است. همه را با تسبيح تعداد كن و پس از آن، از ته دل توبه كن و بنا بگذار كه ديگر اين گناه را انجام ندهی، تا چهل شب اين عمل را انجام بده. و شب چهلم اگر هر چه فكر كردی چيزی از دانه‌‌های تسبيح نيفتاد و هيچ گناهی نكرده بودی، جدّا از ته دل خداوند متعال را شكر كن و پس از اين بنا بگذار [كه] سعی كنی هر عمل انجام می‌‌دهی برای خدا باشد، و آقا هم (يعنی ميرزای بزرگ استاد) مشغول اين رياضت (يعنی دومی) هست.

آقای شيخ محمد علی اراكی كه از شاگردان طبقه اول مرحوم والد می‌‌باشد نقل كردند كه مرحوم آقای حاج شيخ والد قدّس سرّه فرمودند: با عده‌‌ای در اطراف مرحوم آقا سيد محمد فشاركی بوديم و شايد از من فاضل‌‌تر هم در شاگردان او بود، ولی يك عنايتی مخصوص به خصوص من داشت كه اسرار خود را به من می‌‌گفت، گفت من سعی می‌‌كنم كه اين درسی كه می‌‌گويم از اول تا آخر برای خدا باشد و بحمد اللّه‌‌ موفق هستم، مگر وقتی كه يكی ايرادی می‌‌گيرد كه من در صدد دفاع برمی‌‌آيم، ديگر اين مراقبت نيست.[2]

از رياضت‌‌های فقيهانه، كه ظرافت فوق‌‌العاده‌‌ای دارد، از مرحوم آمیرزا کاظم تبریزی رحمة الله علیه است.

تهذيب نفس و رياضت‌‌های شرعی با بهره‌‌گيری از راهنمايی‌‌های اساتيد برجسته، سبب شده بود آيت اللّه‌‌ [ميرزا كاظم] تبريزی به پاره‌‌ای از امور خارق‌‌العاده دست يابد. روزی آيت اللّه‌‌ خويی از ايشان پرسيده بود: آميرزا! چگونه رياضت می‌‌كشی؟ در پاسخ، چگونگی رياضت خود را اين گونه توضيح داده بود: گوشت تنها را [بدون نمك و ادويه] در آب می‌‌جوشانم و می‌‌خوردم تا هم نيرو بخش باشد و هم مزه نداشته باشد. آيت اللّه‌‌ خويی فرموده بود: آميرزا هم ريّاض است و هم فقيه.[1]

بهرمندی از تجربیات دیگران بسیار مهم است. از این رو نباید تجربيات ديگران را فراموش كنيم.

در این راستا به سخنی از كتاب صحيفه مهديه توجه می‌‌نماييم:

اكنون كه از مرحوم حاج شيخ حسنعلی اصفهانی سخن به ميان آمد، جريان مهمی را از ايشان كه مناسب با مطلب ما است نقل می‌‌كنيم:

ايشان از كودكی به عبادات و رياضات اشتغال داشته و زحمات فراوان و طاقت فرسايی را برای رسيدن به اهداف بلند روحی، متحمل شده بودند كه فوق العاده مهم و پر زحمت بوده است.

آن بزرگوار هر چه از اذكار و اوراد و ختومات و همچنين نمازها و آيات قرآنی را كه در مدت عمر خود از كودكی انجام داده بودند يادداشت كرده و به خاطر متضمن بودن آن نوشته بر اسرار و نكات مهم، دارای ارزش بسياری بوده و به جهت اسراری كه در آن كتاب نوشته بودند صلاح نمی‌‌دانستند كه آن را در اختيار همگان قرار دهند. به اين جهت آن را مخفی نگه داشته و در دسترس افراد قرار نمی‌‌دادند.

مرحوم والد معظم در ارتباط با آن كتاب می‌‌فرمودند:

مرحوم حاج شيخ حسنعلی اصفهانی در اواخر حيات خود، آن كتاب را به مرحوم آيت اللّه‌‌ حاج سيد علی رضوی دادند.

مقصود از نقل اين جريان، نكته مهمی است كه آن را مرحوم حاج شيخ حسنعلی اصفهانی در آخر آن كتاب مرقوم فرموده‌‌اند و بايد درس مهمی برای همه كسانی كه در راه معنويات و سير و سلوك شرعی سعی می‌‌كنند باشد. آنچه ايشان در آخر كتاب خود نوشته بودند، اين نكته بود كه:

«ای كاش اين اذكار و ختومات و اين اوراد و زحمات را در راه نزديك شدن و تقرب به امام زمان عجل اللّه‌‌ تعالی له الفرج انجام می‌‌دادم!»

ببينيد يك شخصيت مهم كه نام ايشان زبانزد خاص و عام بوده و هست، چگونه در آخر عمر پس از آن همه تلاش و كوشش خستگی‌‌ناپذير و بی‌‌نظير، آرزو می‌‌كند كه ای كاش هدف خود را از انجام آن همه زحمت و آن همه رنج و مشقت، تقرب به حضرت بقية اللّه‌‌ ارواحنا فداه قرار داده بودم.

هيچ گونه شك و ترديدی وجود ندارد كه مرحوم حاج شيخ حسنعلی اصفهانی دارای قدرت مهم روحی بوده و از نيرو و قدرتی بسيار كم نظير در ميان افراد و چهره‌‌های شناخته شده، بهره‌‌مند بوده است؛ با اين همه آرزو می‌‌كند كه كاش سعی و تلاش خود را در راه تقرب به اميرِ عالمِ هستی زمان خويش به كار می‌‌برد، و دارا بودن قدرت تصرف در افراد و باز گرداندن صحت و سلامتی را به افراد مريض و كارهايی ديگر از اين قبيل را هدف خود قرار نمی‌‌داد و برای به دست آوردن آنها سعی و تلاش نمی‌‌كرد.

بزرگ‌‌ترين درس برای انسان‌‌ها اين است كه در هر مسيری كه می‌‌پيمايند از تجربه‌‌های مردانِ بزرگِ آن راه، تجربه آموخته و از يك عمر تلاش و كوشش آنها درس بگيرند و از آنچه كه آنان پس از سال‌‌های سال به دست آورده‌‌اند، درس عبرت بياموزند و آخرين نتيجه‌‌هايی را كه آنان در مسير طولانی حيات خود به آن رسيده‌‌اند، كاملاً توجه نموده و به آن عمل نمايند.

به اين نكته توجه كنيد:

استفاده از تجربه‌‌های مهم مردان بزرگ، ارزش حيات و نتيجه زندگی را صدها برابر افزايش می‌‌دهد. پس اهداف كوچك را كنار بگذاريد و سعی كنيد به آنچه كه مرحوم حاج شيخ حسنعلی اصفهانی تجربه نموده و در نوشته خود متذكر شده‌‌اند، عمل نماييد، و دعاها، زيارات و ساير عباداتی را كه انجام می‌‌دهيد، در راه تقرب به ساحت مقدس امام عصر ارواحنا فداه باشد. اين حقيقتی است كه اگر به آن عمل كنيد از حيات و زندگی خود كاملاً نتيجه می‌‌گيريد.[1]

بد نيست كه اين پرسش را مطرح كنيم: آيا تقرب به امام زمان روحی له الفداء زير بنايی جز معرفت حقيقی آن حضرت و شناخت تفصيلی ولايت خاندان عصمت دارد؟ و آيا برای اين تقرب، بجز كسب فقاهت حقيقی و دست يافتن به معرفت واقعی راهی وجود دارد؟!

يك بار ديگر افسوسی كه مرحوم شيخ حسنعلی نخودكی اصفهانی در آخر عمر داشتند تكرار می‌‌كنيم:

ای كاش اين اذكار و ختومات، و اين اوراد و زحمات را در راه نزديك شدن و تقرب به امام زمان عجل اللّه‌‌ تعالی له الفرج انجام می‌‌دادم!

با اين سخنان، نتيجه می‌‌گيريم كه به دست آوردن رضايت امام زمان عليه‌‌السلام اصل مهمی در رياضت محسوب می‌‌شود لذا بايد بكوشيم تا بفهميم از كجا می‌‌توانيم رضای حضرت را جستجو كنيم.

مرحوم ميرزا كاظم تبريزی از افراد بسيار نادر است و برخی از ابعاد شخصيت ايشان به هيچ وجه شناخته نشد. قسمتی از حالات ايشان را البته بدون هيچ قضاوتی نقل می‌‌نماييم.

مدتی كه آقا ميرزا كاظم (طاب ثراه) در مدرسه بخارايی سكونت داشت (حدود سال 1327 شمسی) فقط برای درس يا نماز، يا بعضی اوقات شب‌‌های جمعه آن هم آخر شب برای تشرف به حرم حضرت اميرالمؤمنين عليه‌‌السلام از حجره خارج می‌‌شد. در غير اين موارد، در حجره بسته، مشغول مطالعه بود. حتی بارها ديده شد كه هنگام غذا خوردن، مشغول مطالعه بود؛ يعنی بعد از برداشتن لقمه، هنگام جويدن و بلعيدن غذا مشغول مطالعه می‌‌شد.

شب‌‌های جمعه طلاب از نجف به كربلا می‌‌رفتند. اما معظم له روی پشت بام، حضرت اباعبد اللّه‌‌ عليه‌‌السلام را زيارت می‌‌كرد. با اين كار، هم در مصرف سهم امام عليه‌‌السلام احتياط می‌‌كرد و هم در مصرف وقت.[1]

ممكن است برخی از جريانات، در خِرَدهای خُرد ما نگنجد، اما اين نهايت خودپرستی است كه همه چيز و همه كس را با ترازوی خودمان بسنجيم و بر اساس آن قضاوت نماييم.