«كرامت انسانی» يعنی كرامتی كه ويژه انسان است و به «انسان بودن» او گره خورده است؛ در غير اين صورت مقيد كردن «كرامت» به «انسانی بودن» وجهی ندارد. پس «انسانيّت انسان» مبدأ و پايه كرامت انسانی است.

اكنون می‌‌پرسيم كه انسانيّت انسان به چيست و امتياز انسان از حيوان در چيست؟

برای رسيدن به پاسخ اين پرسش، در آستانه وحی زانوی تعلم می‌‌زنيم و گوش به گزيده‌‌ای از سخن بلند امام هادی عليه‌‌السلام می‌‌سپاريم و سپس آن را تجزيه و تحليل می‌‌كنيم:

در اين باره به گفتار امام صادق عليه‌‌السلام آغاز سخن می‌‌كنيم كه فرمود: «نه جبر است و نه تفويض (واگذاری خلايق به خودشان) ولكن منزله‌‌ای ميان اين دو، كه عبارت است از: درستی آفرينش (صحت خلقت)، باز بودن راه، فرصت كافی، توشه زندگی، مانند مركب، انگيزه محرّكِ انجام دهنده كار (سبب مهيج فاعل بر كارش)».

اينها پنج امر هستند كه امام صادق عليه‌‌السلام تفضلات فراگير [و كامل ]خداوند را، با اين سرفصل‌‌های اصلی [در يك عبارت] گردآوری نموده است و هر گاه بنده‌‌ای يكی از آنها را نداشته باشد، به حسب آن كاستی، تكليف از او بركنار است....

تفسير درستی آفرينش (صحت خلق):

اما فرموده امام صادق عليه‌‌السلام: معنای [صحت خلق] كامل بودن آفرينش و حواس، و ثبات عقل و تشخيص، و رهايی زبان و گويايی آن در سخن گفتن برای انسان است، و اين معنی فرموده خداست: «و به راستی ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم [و گرامی داشتيم]، و آنان را در خشكی و دريا [بر مركب‌‌ها] برنشانديم، و از چيزهای پاكيزه به ايشان روزی داديم، و آنها را بر بسياری از آفريده‌‌های خود برتری آشكار داديم».[1]

خدای عزوجل خبر داده كه بنی آدم را بر ديگر آفريدگانش، يعنی چهارپايان و درندگان و جانوران دريا و پرندگان و هر جنبنده‌‌ای كه حواس بنی آدم آن را بيابد، به سبب روشنگری خِرد و گويايی زبان برتری داده است.

و اين مطلب همان سخن خداوند است كه فرمود: «به راستی كه انسان را در بهترين صورت [و نيكوترين تعادل و تناسب اجزاء] آفريديم»[2] و نيز اين گفته خدا كه: «ای انسان، چه چيز تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته؟ همان كس كه تو را آفريد، و [اندام] تو را درست كرد، و [آن گاه] تو را تعديل كرد. و به هر صورتی كه خواست، تو را تركيب كرد».[3] همچنين در آيات بسيار ديگر.

پس نخستين نعمت خدا بر انسان، درستی خرد [اوست]؛ و [نتيجه آن] برتری دادن او بر بسياری از خلق خدا، به سبب كمال عقل و بيان روشن می‌‌باشد، و اين از آنجا است كه هر جنبنده‌‌ای بر روی زمين به وسيله حواسش مستقل است و به سوی كمال خويش پويا است، اما آدمی زاده را به وسيله نطق كه در ديگر آفريده‌‌های محسوس وجود ندارد، برتری داده است.

و به وسيله نطق است كه خدا بنی آدم را بر ديگر خلقش آن چنان مسلط ساخته كه آمر و ناهی آنان شده و ديگران مسخر او هستند.

چنانچه كه خدا فرموده: «اين گونه [خداوند] آنها را برای شما رام كرد، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگی ياد كنيد»[4] و نيز فرموده: و «اوست كسی كه دريا را مسخّر گردانيد تا از آن گوشت تازه بخوريد، و پيرايه‌‌ای كه آن را می‌‌پوشيد از آن بيرون آوريد».[5]

و فرموده است: «و چارپايان را برای شما آفريد، در آنها برای شما [وسيله] گرمی و سودهايی است، و از آنها می‌‌خوريد و در آنها برای شما زيبايی است، آن گاه كه [آنها را] از چراگاه برمی‌‌گردانيد، و هنگامی كه [آنها را] به چراگاه می‌‌بريد. و بارهای شما را به شهری می‌‌برند كه جز با مشقت بدن‌‌ها بدان نمی‌‌توانستيد برسيد».[6]

و به خاطر اين ويژگی‌‌ها و قابليت‌‌ها، انسان را به پيروی و طاعت خود فراخواند.

[امر و نهی الهی، و گشودن دستگاه تشريع برای انسان دو اساس دارد: يكی قابليت خطاب الهی كه] به خاطر برتری دادن انسان به وسيله خداوند كه با آفرينش معتدل و گويايی كامل و شناخت است [كه از آيات قبل روشن شد].

[اساس دوم تواناييِ امتثال] بعد از تمليك استطاعت [و امكان] بندگی كه از آنان خواسته است.

[اين مطلب نيز در قرآن به تعبيرات مختلف بيان شده است از جمله] به اين گفته خداوند: «پس تا می‌‌توانيد از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد»[7] و اين سخن او كه فرمود: «خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايی‌‌اش تكليف نمی‌‌كند»[8] و اين گفته او: «خدا هيچ كس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تكليف نمی‌‌كند».[9] و در آيات بسيار ديگر [نيز به اين مطلب اشاره شده است].

و چون از بنده يكی از حواسش را بگيرد، كار و تكليف آن بخش از حواسش را از وی نخواهد [اين مطلب نيز در قرآن بيان شده] مانند اين فرموده او: «بر كور و بر لنگ حرجی (ايرادی) نيست»ـ تا آخر آيه ـ.

به راستی از هر كسی كه اين گونه باشد جهاد و تمامی كارهايی كه توانايی آن را نداشته باشد، برداشته است.

و همچنين حج و زكات را بر مال‌‌دار واجب كرده؛ زيرا توانايی آنها را بدو داده است و بر فقير زكات و حج واجب نكرده است.

سخن او در اين باره اين چنين است: «و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است [البته بر] كسی كه بتواند به سوی آن راه يابد».[10]

و نيز فرموده او درباره ظهار: «و كسانی كه زنانشان را ظهار می‌‌كنند، سپس از آنچه گفته‌‌اند پشيمان می‌‌شوند، بر ايشان [فرض] است كه پيش از آنكه با يكديگر همخوابگی كنند، بنده‌‌ای را آزاد گردانند». تا می‌‌رسد به اين سخن خداوند كه «و هر كه نتواند، بايد شصت بينوا را خوراك بدهد».[11]

همه اينها دليل بر اين است كه خدای تبارك و تعالی بنده‌‌هايش را مكلف نكرده، مگر بدانچه كه استطاعتش را به وسيله توانايی كار بدان‌‌ها داده است و از همانند آن [يعنی آن چه استطاعتش را دارند] هم نهيشان كرده است.

معنی درستی آفرينش [و صحت خلق در كلام امام صادق عليه‌‌السلام ]اين است...

و اما توضيح گفتار امام صادق عليه‌‌السلام در انگيزه محرك (سبب مهيج):

[انگيزه محرك] همان نيتی است كه انسان را به [انجام] تمامی كارهايش فرامی‌‌خواند و اندام آن [و آن چه كه نيت به وسيله آن صادر می‌‌شود] قلب و روح انسان است.

و هر كس كاری را انجام دهد كه اساس دينی هم داشته باشد، اما قلبش بر آن گره نخورده باشد، خدا هيچ عملی [اين چنينی] را از او نپذيرد جز با نيت صادقانه.

و از اين رو خداوند به اين فرمايش خود از منافقين سخن گفته است كه: «به زبانِ خويش چيزی می‌‌گفتند كه در دل‌‌هايشان نبود، و خدا به آنچه می‌‌نهفتند داناتر است».[12]

سپس [در همين مورد] برای سرزنش مؤمنان اين چنين به پيغمبرش نازل كرد: «ای كسانی كه ايمان آورده‌‌ايد، چرا چيزی می‌‌گوييد كه انجام نمی‌‌دهيد؟»[13] تا آخر آيه.

زمانی كه شخص سخنی بگويد و در سخنش اعتقاد داشته باشد، نيت او به وسيله آشكار كردن كار [و عملی شدنِ نيت]، تصديق سخن او را فرامی‌‌خواند [و حقيقت سخنش را آشكار می‌‌كند] و اگر به سخنش اعتقاد نداشته باشد، حقيقت آن سخن آشكار نخواهد شد.

و خداوند همان صدق نيت و عقيده قلبی را می‌‌پذيرد اگر چه [آن شخص] به خاطر مانعی نتواند [صدق نيتش را] با كردارش اظهار كند و در نتيجه، كارش موافق نيتش نباشد.

اين مطلب را خداوند در قرآن [اين چنين] بيان فرموده: «مگر آن كس كه مجبور شده و[لی] قلبش به ايمان اطمينان دارد».[14] و نيز فرموده: «خدا شما را به سوگندهای بيهوده‌‌تان مؤاخذه نمی‌‌كند».[15]

پس قرآن و اخبار پيامبر صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله دلالت دارند كه قلب، مالك همه حواس انسانی است و اعمالِ آنها را تصحيح می‌‌كند، و آنچه را دل درست كند، چيزی باطل نمی‌‌كند.

شرح پنج سر فصلی كه امام صادق عليه‌‌السلام ياد فرمود اين است.

اين امور پنجگانه تمام ويژگی‌‌های لازمه منزله [حق] بين دو منزله [باطل] را كه جبر و تفويض است گرد می‌‌آورد.

پس هنگامی كه اين پنج مطلب به شكل كامل در انسان اجتماع داشته باشند [دستگاه تشريع نيز گشوده می‌‌شود] و عمل كامل نسبت به دستورات خداوند و رسولش بر او واجب می‌‌گردد و اگر يكی از آنها كاسته شود به همان اندازه از كردار او ساقط می‌‌گردد....[16]

در اين حديث شريف امام علی بن محمد الهادی عليه‌‌السلام، يكی از جملات امام صادق عليه‌‌السلام را تفسير می‌‌كند، و آن جمله‌‌ای است كه در كوتاه‌‌ترين عبارت، مهم‌‌ترين زيربناهای معارف را در خود جای داده است:

نه جبر است و نه تفويض (واگذاری خلائق به خودشان) و لكن منزله‌‌ای ميان جبر و تفويض.

امام عليه‌‌السلام اين جمله را در مرحله نخست اين گونه تفسير می‌‌فرمايد:

و آن عبارت است از: 1ـ درستی آفرينش (صحت خلقت) 2ـ باز بودن راه 3ـ فرصت كافی 4ـ توشه زندگی مانند مَركب 5ـ انگيزه محرّكِ انجام دهنده كار (سبب مهيج فاعل بر كارش).

آنگاه در مرحله بعد، همين تفسير را تشريح می‌‌فرمايد.

در تشريح فقره نخست، يعنی «صحة الخلقة» امتياز انسان از حيوان و يا همان «انسانيّت انسان» را اين گونه بيان می‌‌نمايد:

كامل بودن آفرينش و حواس، و ثبات عقل و تشخيص، و رهايی زبان و گويايی آن در سخن گفتن برای انسان است.

امتيازات و نعمت‌‌های ياد شده در اين فقره عبارت است از:

ـ كمال خلق

ـ كمال حواس

ـ ثبات عقل و تميز

ـ زبان گويا

و سپس «كرامت انسانی» و «تفضيل الهی انسان»، بر اين امور تطبيق داده شده است:

و اين معنی گفته خداست: و به راستی ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم [و گرامی داشتيم]، و آنان را در خشكی و دريا [بر مَركب‌‌ها ]برنشانديم، و از چيزهای پاكيزه به ايشان روزی داديم، و آنها را بر بسياری از آفريده‌‌های خود برتری آشكار داديم.

در اين كرامت، تنها «كمال عقل» و «تمييز بيان»، نخستين سرمايه انسانی شمرده شده است و معيار برتری انسان بر بسياری از خلايق خداوند نيز همين دو امر است:

پس نخستين نعمت خدا بر انسان، درستی خرد [اوست]؛ و [نتيجه آن] برتری دادن او بر بسياری از خلقش، به سبب كمال عقل و بيان روشن می‌‌باشد.

و سپس به يكی از «آثار» اين سرمايه اشاره شده كه «تسخير خلايق» است:

آدمی زاده را به وسيله نطق كه در ديگر آفريده‌‌های محسوس وجود ندارد، برتری داده است. و به وسيله نطق است كه خدا بنی‌‌آدم را بر ديگر خلقش آن چنان مسلط ساخته كه آمر و ناهی آنان شده، و ديگران مسخّر اويند. چنانچه كه خدا فرموده: اين گونه [خداوند] آنها را برای شما رام كرد، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگی ياد كنيد.

همين كرامتِ ويژه، يعنی عقل و بيان، پايه و اساس شرفيابی انسان به خطابِ امر و نهی الهی (يعنی داشتن تكليف) قرار داده شده است:

و به خاطر اين ويژگی‌‌ها و قابليت‌‌ها، انسان را به پيروی و طاعت خود فراخواند، و اين كه خداوند با آفرينش معتدل و گويايی كامل و شناخت، انسان را برتری داده است.

البته شرفيابی انسانی به تكليف، پس از «استطاعت» است كه سرمايه دوم انسانی است:

بعد از تمليك استطاعت [و امكان] بندگی كه از آنان خواسته و فرموده است: پس تا می‌‌توانيد از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد.

با كنار هم قرار گرفتن دو سرمايه: 1ـ شناخت (ناشی از عقل) و 2ـ توانايی (ناشی از استطاعت)، «نيت» و اراده و اختيار متولد می‌‌شود:

و اما توضيح گفتار امام صادق عليه‌‌السلام در انگيزه محرك [سبب مهيج]؛ [انگيزه محرك] همان نيتی است كه انسان را به [انجام] تمامی كارهايش فرا می‌‌خواند و اندام آن [و آن چه كه نيت به وسيله آن صادر می‌‌شود] قلب و روح انسان است.

و هر كس كاری را انجام دهد كه اساس دينی هم داشته باشد، اما قلبش بر آن گره نخورده باشد، خدا هيچ عملی [اين چنينی] را از او نپذيرد جز با نيت صادقانه.

اينجاست كه نيتِ درست، كه حاصل خرد و توانايی است، به «تنها ثمر انسانيّت» تبديل می‌‌شود، هر چند نتواند به آن نيت جامه عمل بپوشاند:

و خداوند همان صدق نيت و عقيده قلبی را پذيرفته و گرچه برای مانعی نتواند با كردارش اظهار كند و در نتيجه، كارش موافق نيتش نباشد. اين مطلب را خداوند در قرآن [اين چنين ]بيان فرموده: مگر آن كس كه مجبور شده و[لی] قلبش به ايمان اطمينان دارد، و نيز فرموده: خدا شما را به سوگندهای بيهوده‌‌تان مؤاخذه نمی‌‌كند.

پس قرآن و اخبار پيامبر صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله دلالت دارند كه قلب، مالك همه حواس انسانی است و اعمالِ آنها را تصحيح می‌‌كند، و آن چه را دل درست كند چيزی باطل نمی‌‌كند.

البته اگر نيت صادقانه، در عمل اجرا شود، «درخت عمل صالح» هم به ثمر می‌‌نشيند:

زمانی كه شخص سخنی بگويد و اعتقاد در سخنش داشته باشد، نيت، به وسيله آشكار كردن كار [و عملی شدن نيت]، او را به تصديق سخن فرامی‌‌خواند [و حقيقت سخنش را آشكار می‌‌كند ]و اگر به سخنش اعتقاد نداشته باشد، حقيقت آن سخن آشكار نخواهد شد.

پنج بخش ياد شده در حديث، در يك نگاه اين چنين جمع‌‌بندی می‌‌شود: «عقل» و بيان، در كنار «استطاعت»، نيت و «اختيار» را می‌‌آفريند، و به وسيله اختيار «دستگاه تشريع» (امر و نهی الهی) گشوده می‌‌شود، و در دستگاه تشريع نيز «نيت صادقانه» خريدار دارد و بس.

پس اگر عقل نباشد، كرامت انسانی و تفضيل او بر ساير مخلوقات هرگز ميسر نمی‌‌شود.

اين جا به اين نتيجه مهم می‌‌رسيم كه: عقل، مبدأ و سرمايه‌‌كرامت انسانی است.[1]

هر چند خداوند به رحمت رحمانيه‌‌اش، همگان را به نعمت عقل مفتخر ساخته است، اما آشكارا می‌‌بينيم كه قرآن كوس رسوايی برخی از انسان‌‌ها را به صدا در آورده است كه با پيروی از هوس، ناموس انسانيتشان را بر باد داده‌‌اند، و هوس نيز جز دامن لكه‌‌دار چیزی برايشان باقی نگذاشته است. خداوند می‌‌فرمايد:

و در حقيقت، بسياری از جنّيان و آدميان را برای دوزخ آفريده‌‌ايم. [چرا كه] آنان دل‌‌هايی دارند كه با آن [حقايق را ]دريافت نمی‌‌كنند، و چشمانی دارند كه با آنها نمی‌‌بينند، و گوش‌‌هايی دارند كه با آنها نمی‌‌شنوند. آنان همانند چهارپايان بلكه گمراه‌‌ترند. [آری،] آنها همان غافل ماندگانند.[1]

در آيه‌‌ای ديگر می‌‌فرمايد:

يا گمان داری كه بيشترشان می‌‌شنوند يا می‌‌انديشند؟ آنان جز مانند ستوران نيستند، بلكه گمراه‌‌ترند.[2]

آلودگی به گناه، انسان را گمراه‌‌تر و پست‌‌تر از حيوان می‌‌كند. اما ورع و تقوا، در تارك كاخ عقلانيّت انسان جای می‌‌گيرد تا گوهر عفاف انسانيّت را متبلور كرده، راه آلودگی به كفر را مسدود كند، خداوند می‌‌فرمايد:

ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفريديم، و شما را گروه‌‌گروه و قبيله‌‌قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايی متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بی‌‌ترديد، خداوند دانای آگاه است.[3]

رسول خدا صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله می‌‌فرمايد:

همه شما فرزندان آدم، مانند هم هستيد [و بر يكديگر امتيازی نداريد] مگر كسی كه خداوند او را به [توفيق] تقوا گرامی داشته است به راستی كه گرامی‌‌ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست.[4]

پس «تقوا» تنها راه رسيدن به كرامت انسانی است و نه چيز ديگری. و روح تقوا، در عمل، ديدن خدا و رها كردن ديگران است؛ قرآن چنين می‌‌گويد:

بگو «خدا»؛ آن گاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند.[5]

اميرالمؤمنين عليه‌‌السلام نيز می‌‌فرمايد:

كسی كه نفْس خود را [در مقابل حق] خوار گرداند خداوند او را گرامی می‌‌دارد.[6]

بدين سان می‌‌توان نتيجه گرفت كه تنها راه كرامت الهی انسان، پای‌‌كوبيدن بر جاده تقواست.

اكنون ببينيم از اينجايی كه من و تو هستيم تا كرامت انسانی چقدر فاصله داريم؟

بی‌‌ترديد هر چه كمال است، در تقرب به خداوند رب العالمين نهفته است؛ پس بايد خود را به او نزديك نماييم.

و ما انسان را آفريده‌‌ايم و می‌‌دانيم كه نفس او چه وسوسه‌‌ای به او می‌‌كند، و ما از شاهرگ [او] به او نزديك‌‌تريم.[1]

طبق اين آيه، خداوند نزديك‌‌تر از ما به خودمان است، حالا بايد ببينيم فاصله ما با او چقدر است؛ امام عليه‌‌السلام خطاب به خداوند عرض می‌‌نمايد:

و می‌‌دانم بی‌‌گمان تو برای كسی كه تو را بخواند در جايگاه اجابت نشسته‌‌ای و برای كسی كه به فرياد از تو ياری می‌‌طلبد، مترصد ياری هستی؛ و بی‌‌گمان كسی كه تو را قصد نمايد فاصله‌‌اش كوتاه است و مناجات كسی كه به سوی تو كوچ كرده از گوش تو پوشيده نيست...[2]

امام عليه‌‌السلام در اين مناجات بيان می‌‌فرمايد فاصله كسی‌‌كه واقعاً قصد خدا كرده باشد و به سوی او كوچ كرده باشد، كوتاه است و مناجاتش از خداوند پوشيده نيست.

و كدام كوچ كننده‌‌ای است كه به سوی تو كوچ كرده و تو را نزديك نيافته؟! و كدام فرود آينده‌‌ای است كه بر تو فرود آمده باشد، و موانع رد كننده او را از نزد تو جدا كرده باشد؟! بلكه كدام كاونده‌‌ای است كه از فضل تو كاويده باشد، ولی فوران جود تو او را فرا نگرفته باشد؟! و كدام استخراج كننده‌‌ای است كه برای زيادی عطای تو دست به استخراج زده باشد، ولی بدون پر كردن دلوهای بزرگش از عطای تو، به سنگ رسيده و مأيوس شده باشد؟!...[3]

و كدام كوچ كننده‌‌ای است كه قصد تو كرده باشد و تو را نزديك نيافته باشد؟!...[4]

اين عبارات بيانگر نزديك بودن خداوند نسبت به كوچ كننده‌‌ای است كه واقعاً قصد او را كرده است:

پس فقط تويی خدای كريم من؛ آن كسی كه سائلی از مؤمنين را كه از تو گدايی كرده، رد نمی‌‌كنی و از هيچ كس از آنان كه قصد تو كرده باشند خود را نمی‌‌پوشانی....[5]

پس خداوند برای كسی كه او را اراده كرده باشد، حجابی ندارد:

و بی‌‌گمان می‌‌دانم تو برای اميدوارانت در جايگاه اجابت نشسته‌‌ای و برای كسانی كه سخت مصيبت ديده‌‌اند، آماده فريادرسی هستی، و می‌‌دانم در فرياد برآوردن به سوی تو و راضی شدن به قضای تو، [بهترين] بدل و جايگزين از باز داشتن بخيلان به دست می‌‌آيد، و گشايشی است [برتر] از آن چه در دست كسانی است كه دنيا را مخصوص خود ساخته‌‌اند، و می‌‌دانم كوچ كننده به سوی تو راهش كوتاه است و به راستی كه تو [هرگز] خود را از آفريدگانت نمی‌‌پوشانی مگر اين كه كارهای بد، حجاب آنان از تو گردد....[6]

در اين مناجات نيز می‌‌بينيم كه كوچ كننده به سوی خداوند مسافتی كوتاه در پيش دارد.

پس بدين نتيجه می‌‌رسيم: كسی از خداوند به ما نزديك‌‌تر نيست و راهی كوتاه‌‌تر از راه تقرب به خداوند نيست.

پس از اين كه با سرمايه كرامت (يعنی خرِد) آشنا شديم و راه آن (يعنی تقوا) را شناختيم، و دانستيم راه به سوی خدا بسيار كوتاه‌‌تر از آن است كه ما تصور می‌‌كرديم، با دلی گرم از اميد، به سراغ زاد و توشه اين راه می‌‌رويم.

نخست بايد آمادگی برای رفتن به سوی خدا پيدا كنيم، ولی آمادگی برای رفتن چيست و چگونه به دست می‌‌آيد؟

از امام عليه‌‌السلام شنيدم كه درباره سخنِ خداوند كه فرموده است: «و اگر قصد بيرون آمدن [برای جنگ را] داشتند البته كه آمادگی پيدا می‌‌كردند» حضرت فرمود: مقصود از آمادگی نيت است؛ خداوند می‌‌فرمايد اگر نيت بيرون آمدن داشتند البته كه بيرون می‌‌آمدند.[1]

پس نيت، آمادگی برای حركت به سوی خداست.

خردمند هر كاری را با نيتی صادقانه و درست آغاز می‌‌كند و با كنار گذاشتن شوخی و هزل، از خود اراده‌‌ای پولادين نشان می‌‌دهد. به اين سفارش امام عليه‌‌السلام توجه كنيد:

اگر خردمند هستی، در زمان تصميم گرفتن، به سوی هر جايی كه اراده می‌‌كنی، تصميم درست و نيت صادقانه را مقدم بدار.[2]

برای رسيدن به نيت صادقانه، دست به دعا برمی‌‌داريم:

خداوندا، به راستی كه من از تو بصيرت نيكو و نفوذ [و عدم سستی] اراده می‌‌خواهم.[3]

چرا كه:

غلبه كردنِ [روحيه] شوخی و سستی [در انجام كارها]، [توانايی] تصميم جدی را از بين می‌‌برد.[4]

پای گذاشتن صادقانه در راه خدا، دستگاه دين را بر پا می‌‌كند؛ ولی‌‌ به فرموده امام كاظم عليه‌‌السلام «نيت صادقانه» جز با نخستين سرمايه كرامت يعنی «عقل» حاصل نمی‌‌گردد:

هم چنان كه جسد آدمی جز با نفْس زنده بر پای نيست، دين نيز جز با نيت صادقانه بر پا نمی‌‌گردد و نيت صادقانه نيز جز با خرد تحقق نمی‌‌يابد.[5]

هر چند پس از نيت صادقانه، خواه ناخواه پای عمل نيز به ميان می‌‌آيد، اما روح دين، همان نيت صادقانه است؛ از اين رو به فرموده امام صادق عليه‌‌السلام نيت از خود عمل هم برتر است:

و [نقش و اهميت] نيت، برتر از خودِ كار است و در واقع نيت همان كار اصلی است.[6]

اراده‌‌ای پولادين، اثر فوق‌‌العاده‌‌ای در ترقی و تعالی دارد امام عليه‌‌السلام اين چنين مناجات می‌‌كردند:

ای خدای من، به تحقيق دعايم را طولانی كردم و سخنم را با تو زياد كردم. تنگی سينه‌‌ام مرا بر همه اين كارها واداشته است، در حالی كه می‌‌دانم دعا كردن به اندازه نمك غذا، برای تو بس است، بلكه [تنها] اراده محكم تو را كفايت می‌‌كند [و اصل و اساس همان اراده محكم است] و همين كه بنده به نيت صادقانه و به زبان راست بگويد: «ای پروردگارم»، در اين هنگام تو نزد گمان بنده مؤمنت خواهی بود. اينك قلب من به اراده‌‌ای محكم با تو مناجات كرده است، پس از تو می‌‌خواهم كه بر محمد و آل محمد صلوات فرستی و....[7]

پس تنها زاد و توشه راه خداوند، همان اراده پولادين در انتخاب خدا و پشت كردن به هوی است؛ باز هم از مناجات معصومين عليهم‌‌السلامبياموزيم:

و البته می‌‌دانم كه بنده تو به سوی تو كوچ نمی‌‌كند مگر با زاد و توشه، و می‌‌دانم كه تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی مگر اين كه كارها[ی بد آنان]، آنان را از تو بپوشاند، و می‌‌دانم به راستی توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است تا تو را برگزيند، و با چنين اراده‌‌ای به آن چه به سوی تو می‌‌رساند، رو آورد. خداوندا، به راستی كه قبلم با اراده‌‌ای محكم تو را صدا می‌‌زند....[8]

و اگر تيز بنگريم می‌‌يابيم همين اراده پولادين، برترين زاد و توشه اين راه است؛ در مناجاتی چنين می‌‌خوانيم:

و بی‌‌گمان تو پوشيده از آفريده‌‌هايت نيستی مگر اين كه كارها[ی بد آنان] حجاب آنان از تو گردد، و می‌‌دانم به راستی برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است؛ [اينك] قلب من واقعاً به اراده محكم با تو مناجات كرده است....[9]

و در مناجاتی ديگر:

و كسی كه قصد تو كرده باشد راهش نزديك است... و كوچ كرده به سوی تو مسيرش كوتاه است، و تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی‌‌مگر اين كه كارهای بد، حجاب آنان از تو گردد... خداوندا، به يقين می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم و نيتی خالص است و [اينك ]واقعاً به اراده محكم و اخلاص درون و نيت صادقانه تو را خواندم....[10]

باز هم گوش جان می‌‌سپاريم به دو مناجات بلند از معصومين عليهم‌‌السلام:

خداوندا، به يقين من راه‌‌های درخواست‌‌ها را به سوی تو كاملاً باز، و آبشخورهای اميد را نزد تو پُر، و درهای دعا را برای كسی كه تو را بخواند باز، و ياری برای كسی كه به تو ياری جويد، دست يافتنی می‌‌يابم؛ و می‌‌دانم به راستی تو برای كسانی كه تو را می‌‌خوانند در جايگاه اجابت قرار داری و برای كسی كه فرياد ياری‌‌طلبی به سوی‌‌تو بلند كرده آماده نجات او هستی؛ و در فرياد برآوردن به سوی جود تو و ضمانت به وعده تو، [بهترين] بدل و جايگزين از باز داشتن بخيلان است و گشايشی است [برتر] از آن چه در دست كسانی است كه دنيا را مخصوص خود ساخته‌‌اند؛ و به راستی كه تو [هرگز] خود را از آفريدگانت نمی‌‌پوشانی مگر اين كه كارها[ی بد] حجاب آنان از تو گردد؛ و يقيناً می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كرده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است كه به آن اراده [فقط] تو را برگزيند؛ و [اينك] به راستی كه قلبم به اراده محكم با تو مناجات كرده است....[11]

و برای كسی كه قصد تو را كرده، راهی كوتاه داری و تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی مگر اين كه كاری بد، حجاب آنان از تو گردد؛ و يقيناً می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم و نيتی خالص است و [اينك] يقيناً به اراده محكم خود و اخلاص درونم و نيت صادقانه‌‌ام تو را خواندم....[12]

با تأمل در تاريخ و نيز تجربه‌‌های شخصی می‌‌يابيم كه اراده، كيميای شگفت‌‌انگيزی است كه هر ناشدنی را شدنی می‌‌كند و اگر پای اراده حقيقی به ميان آيد، حتی اموری كه به حسب اسباب ظاهری راهی بدان وجود ندارد، به بركت توفيقات الهی و تفضلات رحمانی ممكن و محقق می‌‌شود. ان‌‌شاءاللّه‌‌ در فصل «تجربه‌‌های موفق» برخی از جريانات گويای اين واقعيت را ذكر می‌‌كنيم.

تا اينجا شناختيم كه زاد و توشه‌‌ای مهم‌‌تر از «اراده» و «تصميم پولادين» وجود ندارد. اما در مكتب وحی مسأله به اينجا پايان نمی‌‌يابد، بلكه در این راه، خود «قصد» اهمیت شگرفی در تقرب به سوی خدا دارد که اعمال اعضاء و جوارح به گرد آن نمی‌رسد.

از این رو در راه کرامت انسانی از کارایی فوق العاده خود قصد نسبت به عمل جمسی نباید غفلت ورزید. توجه كنيد:

به راستی كه خداوند در زمين ظرف‌‌هايی دارد [كه نور هدايت و شناخت را در آنها قرار می‌‌دهد] پس دوست داشتنی‌‌ترين آنها نزد خداوند، ظرف‌‌هايی است كه از كدورات پاك شده باشد و رقّت پيدا كرده باشد و محكم باشد و مقصود از اين ظرف‌‌ها همان قلب‌‌هاست.

اما قلب‌‌هايی كه رقت پيدا كرده باشد، مقصود [همان] نازك دلی [و ترحم] بر برادران است.

و اما قلب‌‌های سخت، مقصود اعتقاد [پولادين] مرد در راه حق است كه در راه خدا از سرزنش هيچ سرزنش كننده‌‌ای نهراسد.

و اما قلب‌‌های صاف، مقصود صاف شدن از گناهان است.

نزديك شدن به خداوند به وسيله قلب‌‌ها، انسان را بهتر به خدا می‌‌رساند، تا خسته كردن اعضا با طاعات خدا.[13]

تاكنون بيان كرديم كه خداوند سرمايه كرامت انسانی، يعنی عقل را پيشاپيش به انسان‌‌ها مرحمت فرموده است؛ راه كرامت انسانی نيز بسيار كوتاه است و تنها توشه آن، اراده‌‌ای آهنين و صادقه است كه آن هم برگزيدن خدا از دل و جان است.

با اين همه، بيشتر ما در كوچ به سوی خدا می‌‌لنگيم؛ عيب كار در كجاست؟ چه چيزی سد راه و حجاب ما شده است؟

همچنین روشن شد كه هر حركت موفقی نيّت خالصانه و صادقانه می‌‌طلبد. نيّت صادقانه حاصل اراده جدی است. نقطه مقابل اراده جدی، همان بازيچه گرفتن و بيهودگی است. نتيجه بيهودگی هم چيزی جز غفلت نيست. حديث زیر به اين مطلب مهم اشاره می‌‌كند.

بنده در هر حركت و سكونی بناچار نيازمند نيت خالص است؛ زيرا اگر چنين نباشد [در حقيقت او] در غفلت است و خداوند غافلان را اين چنين وصف كرده است كه آنان جز به مانند چهارپايان نيستند.[1]

از اين رو این نتیجه مهم به دست می‌آید که در سير به سوی خدا، غفلت بزرگ‌‌ترين سد راه است.

با آمدن غفلت، جشن شيطان هم آغاز می‌‌شود، هر روز گناهی و از هر جا لغزشی، تا آنجا كه شاخ شيطان در تمامی زندگی نمايان و آشكار می‌‌گردد.

حديث زير بيان گر مطالب فوق العاده ناب است بويژه اين كه ما را با ريشه‌‌های غفلت آشنا می‌‌كند:

شيطان به وسوسه كردن بنده دست نمی‌‌يابد، مگر اين كه او از ياد خداوند روی برگرداند و امر خداوند را كوچك شمارد و به نهی او فرود آيد، و اطلاع داشتن خداوند بر راز و نهان بنده را از يادش ببرد.

چرا كه وسوسه امری بيرون از دل است كه [دو ركن دارد: يكی] به اشاره شيطان،خرد انسان چيزی را می‌‌شناسد [و به آن توجه پيدا می‌‌كند] و [دوم اين كه آن چيز] با طبيعت و غرايز انسان همسايگی‌‌داشته باشد [و موافق غرايز او باشد].

اما زمانی كه اين اشاره [شيطانی] در دل جای گرفت [و به دنبال غرايز راه افتاد] پس آن [از حد وسوسه خارج شده و به] غی[2] و گمراهی و كفر، [تبديل] می‌‌شود.

و خداوند عز و جل به لطف و مهربانی خود [يا به دعوتی لطيفانه] بندگانش را به سوی خود خوانده است و دشمنی شيطان را به آنان شناسانده است، و خداوند تعالی فرموده است: «به راستی كه شيطان برای شما دشمن آشكاری است» و فرموده است: «بی‌‌گمان شيطان دشمن شماست؛ پس شما هم او را دشمن بگيريد».

پس رابطه تو با شيطان بايد به مانند رابطه بيگانه با سگ چوپان باشد؛ چرا كه بيگانه از سگ چوپان به خود چوپان پناه می‌‌برد تا كسی را برای‌‌دور كردن سگ از او بفرستد؛ همچنين زمانی كه شيطان با وسوسه به سوی تو آمد، تا تو را از راه حق به گمراهی افكَنَد و ياد خدا را از تو بفراموشاند پس از او به پروردگارت و پروردگار او پناه ببر؛ چرا كه خداوند حق را عليه باطل تأييد می‌‌كند و مظلوم را ياری می‌‌دهد [خداوند به اين مطلب اشاره كرده است] به اين گفته‌‌اش كه فرمود: «به راستی كه شيطان بر كسانی كه ايمان آورده و بر پروردگارشان تكيه می‌‌كنند سلطنتی ندارد».

و هرگز كسی بر اين [مطلب يعنی نجات از شيطان] توانا نمی‌‌شود و بر [چگونگی] آمدن شيطان و راه‌‌ها و وسوسه او آگاه نمی‌‌شود، مگر به ديده‌‌بانی پيوسته و پايداری بر بساط خدمت خداوند و بزرگ داشتن او و ترس [از او يا ترس از آتش جهنم] و فراوانی ياد خداوند.

و اما كسی كه عمرش را به بيهودگی می‌‌گذراند پس چنين كسی ناچار صيد شيطان می‌‌گردد.

 عبرت گير به آن چه شيطان با خودش كرد كه تباه كردن و فريفته شدن و تكبر باشد، آن جا كه شيطان را كارش و عبادتش و بصيرتش و نظرش و جرأتش بر خدا، فريفت و دچار خودبينی كرد و حال آن كه دانشش و شناختش و استدلال به خردش، دوری از رحمت خدا را تا ابد برايش به ميراث گذاشت؛ پس نسبت به خيرخواهی و فراخواندن غير خودش چه گمان داری؟!

پس به ريسمان محكم الهی چنگ بزن كه آن ريسمان پناه بردن به سوی‌‌خدا و درك اضطرار [مطلق است كه خود اين اضطرار] به سبب درستی و واقعی بودنِ نياز به خداوند، در هر دمی تحقق می‌‌يابد.

و هرگز آراستن طاعت خدا بر تو به وسيله شيطان، تو را نفريبد؛ چرا كه او نود و نُه درِ نيكی را بر تو می‌‌گشايد [تا دچار عُجب شوی و از مكر خدا ايمن گردی و آمادگی فريب خوردن را پيدا كنی] برای اين كه در صدمين طاعت بر تو پيروز شود.

پس [پيوسته] به مخالفت با او و بازداشتن خود از راه او و ضديت با خواسته او، با شيطان مقابله نما.[3]

غفلت، مولِّد گناه، و گناه حجاب اعمال است و تنها راه خلاصی از آن، كمك گرفتن از خداوند برای رهايی از حيرت و شك است تا اينكه نجات از سقوط در دره جهالت و فتنه و ضلالت ميسر شود. باز هم در مناجاتی ديگر اين گونه می‌‌خوانيم:

ای پروردگار من، كوچ كننده به سوی تو،نزديك به توست؛ چرا كه تو از آفريدگانت پوشيده نيستی مگر اين كه كارهای بد، آنان را از تو بپوشاند....[4]

بدين سان همه شِكوه‌‌ها و گله‌‌های بندگان از خداوند، نابجا و بی‌‌مورد می‌‌شود، و هيچ عذری برای واماندن از قافله كرامت انسانی باقی نمی‌‌ماند؛ چرا كه:

معبودی جز تو نيست، منزّهی تو، به راستی كه من از ستمكاران بودم.[5]

بسياری از گله‌‌ها، ريشه در عدم معرفت دارد از اين رو آنان كه قرب خداوند را شناخته‌‌اند با لحن ديگری با او سخن گفته‌‌اند:

ای نزديكی كه [حتی] از فريفته شدگان به [مهلت‌‌های] او دور نيست، و ای بخشنده‌‌ای كه نسبت به هر كس كه پاداش او را اميد داشته باشد بخل نمی‌‌ورزد....[6]

ديوانه شدم با كه بگويم كه من از تو

هم دورم و هم از تو مرا فاصله‌‌ای نيست

نزديكتر از قلب منی با من مهجور

دوری ز من است و ز تو ما را گله‌‌ای نيست[7]

شاعری ديگری نيز سروده است:

گر بنده بود بنده كسی حاجب او نيست

بی‌‌پرده سراپرده آن شاه توان يافت

جز پرده عصيان نبود حايل ديدار

گر ابر گناهان رود آن ماه توان يافت

هر گه كه دل و ديده‌‌ات آماده شد او را

در يك قدم و مدت يك آه توان يافت

آنچه كه گفتيم نه تنها ريشه همه گِله‌‌گذاری‌‌ها از خدا را می‌‌خشكاند، بلكه كفران نعمت و ناسپاسی بيش از حد و اندازه ما را نيز برملا می‌‌كند.

متأسفانه در بيشتر راز و نيازهايی كه در قالب متون احساسی به ويژه شعر سروده و خوانده می‌‌شود، هميشه از ناز و عشوه معشوق شكوه می‌‌شود، و گوينده و شاعر به شكلی خويش را تشنه وصال و معشوق را عشوه‌‌گر مغرور و بی‌‌رحم می‌‌داند.

به سخنی ديگر در احساسات اهل دل ـ به معنی رايج آن ـ سوء استفاده محبوب از نياز عاشق موج می‌‌زند كه خالی از ظلم و ستم هم نيست.

اما فراموش نكنيم كه اهل راز و نياز حقيقی در ميدان محبت، ائمه هدی عليهم‌‌السلام هستند. اينان بر اثر معرفتی كه دارند، در همه كمالات از جمله در محبت و سوز و گداز از همگان پيشی گرفته‌‌اند؛ روش ياد شده، يعنی گله‌‌گذاری، نه تنها هيچ شاهد صدقی در رفتار ائمه عليهم‌‌السلام ندارد، بلكه درست نقطه مقابل مكتب آنها نيز قرار می‌‌گيرد.

اين روش علاوه بر تضاد با سيره اهل‌‌بيت عليهم‌‌السلام فاقد مبنای علمی و منابع وحيانی نيز هست.

مگر نشنيده‌‌ايم كه يك قدم از تو، ده قدم از خدا؟! مگر نگفته‌‌اند خداوند به بندگانش مشتاق‌‌تر از مادر به فرزند است؟! آيا «ارحم الراحمين» بودن خداوند با اين ادبيات سازگار است؟!

هر چند توضيح اين امر مجال ديگری می‌‌طلبد، ولی در اين جا به يك حديث بسنده می‌‌كنيم؛

ياد [واقعی و حقيقی خداوند] از اثرات [و كارهای] زبان و نتايج انديشه نيست؛ بلكه [حقيقتی است] كه نخست از ياد شده [و از خداوند آغاز می‌‌شود] و [در مرتبه] دوم از ياد كننده [كه به وسيله قلب ياد كننده تحقق می‌‌يابد و سپس به وسيله زبان بروز پيدا می‌‌كند].[1]

با اين حال اگرچه ياد كردِ خداوند از سوی خودش آغاز می‌‌شود اما باز هم، او بر همين آغازِ كريمانه، بنده را شاكر است؛

منزه است او [و عجب] ياد كننده‌‌ای است، از بس كه شكرگزار است! (با اين كه ياد كننده بايد به وسيله ياد شده شكر شود و نه اين كه شكرگزار ياد شونده باشد.)[2]

اين شعر خطاب به قطب عالم امكان عليه‌‌السلام سروده شده است، اما گويای همين حقيقت است؛

آفتابا بس كه پيدايی نمی‌‌دانم كجايی!

دور از مايی و با مايی نمی‌‌دانم كجايی!

هر طرف رو آورم، روی دل آرای تو بينم

جلوه‌‌گر از بس به هر جايی، نمی‌‌دانم كجايی!

گاه دل‌‌ها را به كوی خويش از هر سو كشانی

گاه خود پنهان به دل‌‌هايی نمی‌‌دانم كجايی!

در جهان جويم رُخت يا از جنان گيرم سراغت؟!

در دو عالم، عالم‌‌آرايی نمی‌‌دانم كجايی!

هر كجا می‌‌خوانمت بر گوش جان آيد جوابم

پيش من با من هم‌‌آوايی نمی‌‌دانم كجايی!

نكند بی‌‌ادبی‌‌هايی كه به عناوين گوناگون و اشكال مختلف، به ويژه در قالب شعر از ما سرمی‌‌زند، خود گناهی باشد كه حجاب ميان ما با محبوب گردد!

چقدر از شعرها و نثرهای ما، ياوه‌‌گوهايی است كه بايد از آن استغفار نماييم؟!

البته وقتی برخی از مداحان بی‌‌سواد و احياناً بی‌‌دين (با احترام ويژه به متدينين مخلص آنان)، الگوی جامعه می‌‌شوند، انتظاری غير از اين نمی‌‌توان داشت!

چه خوب است تقليد ديگران را كنار بگذاريم و با تعقل حقيقی، پای در راه محبت بگذاريم و آداب آن را هم از سالكان واقعی آن يعنی ائمه هدی عليهم‌‌السلام بياموزيم تا ناآگاهانه دچار حجاب‌‌های ناشناخته نگرديم.

با توجه به مستندات وحيانی و آموزش روحانی ائمه هدی عليهم‌‌السلام كه حاصل آن هم بارور شدن خِرد و سيراب شدن روح انسانی از دانش واقعی است، دانستيم كه اگر با سرمايه خرد، و از راه تقوا، با توشه اراده‌‌ای پولادين، از سدِّ هواپرستی بگذريم، اصلاً حجابی‌‌ ميان عبد و محبوبش در كار نيست و نخواهد بود، تا چه رسد به اين كه راهی طولانی تا محبوب داشته باشیم.

بر اساس خرد و منابع وحيانی، تنها نسخه وصل به حقيقت همین است و بس. آيا برای اين نسخه الهی و عقلانی تعبيری بهتر، گوياتر و دقيق‌‌تر از واژه «عبوديت» پيدا می‌‌كنيم؟

نخستين سفارش امام صادق عليه‌‌السلام به «عنوان بصری»، جستجوی «حقيقت عبوديت» از نفْس خويش است:

علم به آموختن نيست.[1] همانا [علم] آن نوری است كه در قلب هر كس كه خدای تبارك و تعالی اراده هدايت او كند، می‌‌افتد. پس اگر علم می‌‌خواهی، نخست در نفس خودت حقيقت بندگی را بياب و علم را با به كارگيری آن جستجو نما و از خداوند، فهمْ طلب كن كه او به تو می‌‌فهماند.[2]

حقيقتِ عبوديت، امری است بسيار آسان و در عين حال فوق العاده دشوار؛ چرا كه اگر اراده عبوديت پيدا شود، تنها يك گام با حقيقت فاصله داريم و بس، و آن گامی است كه بر روی هوی و هوس گذاشته می‌‌شود. در غير اين صورت گردنه‌‌های صعب العبوری پيش روی ما خواهد بود كه هرگز تمام شدنی نيست.

از اين رو می‌‌توان گفت: رياضت حقيقی، تلاش در راه عبوديت به معنی واقعی آن است؛ تلاشی كه هيچ رياضتی، نه در دشواری و نه در آثار و نتايج، به گَرد آن نمی‌‌رسد.

احاديثی كه در ادامه می‌‌آيد گويای دشواری اين رياضت عقلی و شرعی، و در عين حال مطمئن و بی‌‌خطر است:

به راستی كه خداوند پيش از اين كه آسمان‌‌ها را بيافريند هفت فرشته آفريد؛ پس در هر آسمانی فرشته‌‌ای قرار داد در حالی كه آسمان‌‌ها را به عظمتش پوشانده بود؛ خداوند بر درِ هر آسمانی از آسمان‌‌ها فرشته‌‌ای را به دربانی گذاشت.

فرشتگانِ مسئول نوشتن اعمال، كارهای بنده را از صبح تا شام ثبت می‌‌كنند سپس پرونده اعمال (يا خود اعمال) را بالا می‌‌برند در حالی كه برای آن پرتوی مانند پرتو خورشيد است، تا اين كه به آسمان دنيا می‌‌رسد پس مسئول پرونده از خوبی و زيادی عمل تعريف می‌‌كند، ولی فرشته موكل به آسمان دنيا می‌‌گويد بايست و اين عمل را به صورت صاحبش بزن؛ چرا كه من فرشته موكل به [امر] رسيدگی به غيبت هستم پس كسی كه غيبت كند نمی‌‌گذارم عملش از من بگذرد و به غير من برسد. پروردگارم به اين كار فرمان داده است.

سپس مسئول پرونده فردا می‌‌آيد و با او عملی نيكو است. پس عمل را نشان می‌‌دهد و از خوبی و فراوانی آن تعريف می‌‌كند [و از آسمان دنيا می‌‌گذرد] تا اين كه به آسمان دوم می‌‌رسد. فرشته‌‌ای كه در آسمان دوم است می‌‌گويد متوقف شو و اين عمل را [بازگردان و] به صورت صاحبش بزن؛ او با اين عمل قصد رسيدن به مال و منال دنيا را داشته؛ زيرا من مسئول دنياپرستی هستم نمی‌‌گذارم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

فرمود سپس [در روزی ديگر] عمل بنده را با خوشحالی همراه با صدقه و نماز بالا می‌‌برد. فرشتگان مسئول از خوبی عمل شگفت زده می‌‌شوند و عمل تا آسمان سوم می‌‌رسد پس فرشته آسمان سوم می‌‌گويد بايست و اين عمل را به صورت و پشت صاحبش بزن، چرا كه من فرشته تكبر هستم؛ و ادامه می‌‌دهد كه اين بنده، اين كار را انجام داده ولی به وسيله آن بر مردم در مجالسشان كبر فروخته است. پروردگارم فرمان داده كه نگذارم كارش از من بگذرد و به سوی ديگری برود.

فرمود [روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی‌‌كه از خوبی چون ستاره درخشان می‌‌درخشد و برايش در آسمان صدای تسبيح و روزه و حج است؛ پس بر فرشته آسمان چهارم می‌‌گذرد [موكل به آسمان چهارم] به او می‌‌گويد بايست و اين كار را به صورت و شكم صاحبش بزن. من فرشته عُجب هستم؛ به راستی كه او به خودپسندی دچار شده و [هر چند] او عمل را انجام داده اما در نفْسش عُجب داخل شده. پروردگارم به من فرمان داده است نگذارم عملش از من بگذرد و به غير من برسد و اين عمل را به صورت صاحبش بزن.

فرمود [روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی‌‌كه از زيبايی مانند عروسی است كه به خانه شوهر می‌‌فرستند؛ پس عمل همراه با جهاد و نماز مستحب ميان دو نماز واجب، بر فرشته آسمان پنجم می‌‌گذرد در حالی كه برای عمل صدايی چون صدای شتر است و نوری چون نور خورشيد، پس فرشته به او می‌‌گويد بايست من فرشته حسد هستم. اين عمل را به صورت صاحبش بزن و بر گردنش بگذار زيرا او نسبت به كسانی كه دانش می‌‌آموختند و برای خدا به طاعت او مشغول بودند، حسادت می‌‌ورزيد و زمانی كه برای كسی برتری در عمل و عبادت می‌‌ديد به او حسادت می‌‌كرد و درباره او بدگويی می‌‌نمود، پس مسئول پرونده، عمل را بر گردن بنده می‌‌گذارد و عملش نيز او را لعنت می‌‌كند.

[روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد و بر فرشته آسمان ششم می‌‌گذراند. فرشته می‌‌گويد بايست من مسئول رحمت هستم. اين كار را به صورت صاحبش بزن و چشمش را بپوشان؛ زيرا صاحبش به چيزی رحم نكرده است، هنگامی كه بنده‌‌ای از بندگان خدا به گناهی به زيان آخرتش يا ضرری در دنيا مبتلا شد، [اين شخص] او را به اين كار سرزنش می‌‌كرد. پروردگارم فرمان داده است نگذازم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

[روزی ديگر] مسئول پرونده عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی كه كارهايی همراه با فهم و تلاش و پرهيزگاری است و برايش صدايی‌‌مانند رعد، و نوری مانند نور برق است،و با او سه هزار فرشته هستند. پس بر فرشته آسمان هفتم می‌‌گذرند ولی فرشته می‌‌گويد بايست و اين كار را به صورت صاحبش بزن. من فرشته حجاب هستم هر كاری كه برای خدا نباشد، آن را باز می‌‌دارم؛ زيرا او نيت داشت اسمش نزد فرماندهان بالا رود و در مجالس از او ياد گردد و در شهرها شهرتش بپيچد. پروردگارم فرمان داده است تا وقتی كه عملش خالص نباشد نگذارم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

[روزی ديگر] مسئول پرونده عمل بنده را با خوشحالی بالا می‌‌برد كه همراه با خوش رفتاری و خوش كرداری و ياد فراوان خداست. تمامی فرشتگان آسمان‌‌های هفتگانه عمل را همراهی می‌‌كنند. پس، از همه حجاب‌‌ها می‌‌گذرند تا اين كه در مقابل خداوند می‌‌ايستند و به عمل نيكو و دعا برايش شهادت می‌‌دهند؛ در اين هنگام خداوند می‌‌فرمايد شما حافظين كار بنده من هستيد و من [خود نيز] مراقب آن كاری هستم كه نفسش بر آن است. او به اين كار، مرا اراده نكرده است لعنت من بر او باد....[3]

در حديث ديگری می‌‌بينيم:

عمل كنندگان هلاك شدند به جز عبادت كنندگان، و عبادت كنندگان هلاك شدند به جز دانايان، و دانايان هلاك شدند به جز راستگويان، و راستگويان هلاك شدند به جز مخلصين، و مخلصين هلاك شدند به جز متقين، و متقين هلاك شدند به جز يقين‌‌داران، و به راستی كه يقين‌‌داران بر خطر بزرگی هستند [يا موقعيت بلندی دارند]. خداوند به پيامبرش صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله فرموده: پروردگارت را تا زمانی كه مرگ فرا می‌‌رسد عبادت نما.

و پايين‌‌ترين درجه اخلاص اين است كه بنده، تمام توانش را در راه خدا صرف كند و برای عملش نزد خدا ارزشی قرار ندهد، تا [دچار اين توهم شود كه] پاداش عملش را بر پروردگارش واجب بداند؛ زيرا می‌‌داند كه اگر خدا حق عبوديت را از او مطالبه كند،او از انجام آن ناتوان است، و نيز پايين‌‌ترين مقام اخلاص در دنيا سلامت از تمامی گناهان بوده، و در آخرت نجات از آتش و رستگاری به بهشت است.[4]

اين گفتار را با يك اشاره كوتاه به پايان می‌‌بريم:

اگر رياضت‌‌های كاملاً شيطانی راـ كه چيزی جز عبوديت و سرسپردگی به شيطان نيست ـ كنار بگذاريم، تمامی رياضت‌‌ها در يك نقطه اشتراك دارند و آن مخالفت محدود با هوای نفس است.

اما رياضت الهی و شرعی يك امتياز ويژه دارد كه در هيچ رياضتی پيدا نمی‌‌شود و آن حقيقت عبوديت است كه مخالفت مطلق با هوای نفس است.

اينجاست كه يك راز بزرگ كشف می‌‌شود: تنها اكسير گمشده جوانمردان راه حق، «حقيقت عبوديت» است!!!

خداوند در قرآن می‌‌فرمايد:

جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.[5]

در حديثی اين چنين آمده است:

ابابصير از امام صادق عليه‌‌السلام در مورد فرموده خدای عز و جل پرسيد كه فرمود: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» فرمود: آنان را آفريد تا به عبادت فرمانشان دهد.[6]

عبادت خدا، هميشگی، همه جايی و برای همه آفريده‌‌هاست و هيچ استثنايی ندارد. شخصی به نام جميل می‌‌گويد:

از امام صادق عليه‌‌السلام در معنی فرموده خدای عز و جل پرسيدم كه: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» [آن حضرت] فرمود: آنان را برای‌‌عبادت آفريد. گفتم: [اين مطلب] مخصوص [عده‌‌ای] است يا عمومی است؟ فرمود: نه [مخصوص كسی نيست] بلكه همگان را شامل می‌‌شود.[7]

امام صادق عليه‌‌السلام روزی از يكی شاگردانش پرسيد: از من چه آموختی؟ پاسخ داد هشت مسئله. اينجا به مناسبت مسئله عبوديت، هفتمين مسئله را متذكر می‌‌شويم:

گفت: تلاش و زحمت مردم را در جستجوی رزق و روزی ديدم و [از سويی] شنيدم گفته خدای تعالی را كه فرمود: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» «از آنان هيچ روزی‌‌ای نمی‌‌خواهم، و نمی‌‌خواهم كه مرا خوراك دهند.» «خداست كه خود روزی‌‌بخشِ نيرومندِ استوار است» پس دانستم كه وعده او حق، و گفتار خدای تعالی راست است، پس به وعده او آرام شدم و به گفته او راضی‌‌گرديدم و به آن چه كه بر من واجب كرده مشغول شدم و از اشتغال برای به دست آوردن آن چه برايم نزد خودش وعده داده روی برگرداندم. امام صادق عليه‌‌السلام فرمود: به خدا سوگند نيكو كردی...[8]

البته بايد توجه داشت كه كلمه «عبادت» هم‌‌خانواده با كلمه «عبد» و به معنی نوكر، فرمانبردار و گوش به فرمان است؛ بنا بر اين «عبادت» گستره وسيعی‌‌دارد كه با ذهنيت عموم مردم سازگار نیست و انحصار آن به برخی از اعمال، نه تنها هيچ مستندی ندارد بلكه بر خلاف مسلماتِ منابع وحی است.

سخن پايانی اين كه «كرامت انسانی انسان» در عمل، تنها و تنها «حقيقت عبوديت» است البته آن هم با دامنه بزرگ آن؛ اما بايد دو نكته را هم در نظر داشت:

ـ اولاً نيل به حقيقت عبوديت، راهی جز شناخت و معرفتِ عبوديت ندارد. پس دعا می‌‌كنيم: [خداوندا] شناخت ما را در تمامی حالات و كارهايمان نيكو فرما![9]

ـ ثانياً حاصل عبوديت، نيل به معارف ژرف و محيرالعقولی است كه جز با طی حقيقت عبوديت، قابل چشيدن نيست و توصيف آن هم پيش از چشيدن، جز از معصوم عليه‌‌السلامپذيرفتنی نيست.

در يك كلام، راه رسيدن به كرامت انسانی عبوديت است، و عبوديت، هم متوقف بر معرفت است، و هم حاصل آن معرفت است.[10]