یكی از عناوینی كه در روایات معصومین ع مطرح است «تفویض» می‌باشد. «تفویض» به معنی واگذاری است.

اما نگرش به «تفویض» در روایات متفاوت است..

در یك نگرش مقصود از «تفویض»، واگذاری امور از سوی عبد به خداست كه از كمالات اهل معرفت است، «تفویض» به این نگرش با «توكل» ارتباط نزدیكی دارد.

عَنِ السَّكُونِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ الْإِیمَانُ لَهُ أَرْكَانٌ أَرْبَعَةٌ التَّوَكُّلُ عَلَی اللَّهِ وَ تَفْوِیضُ الْأَمْرِ إِلَی اللَّهِ وَ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[1]

امیرالمؤمنین كه صلوات خدا بر او باد فرمودند: برای ایمان چهار اساس است: توكل بر خدا و واگذاری امر به خدا و خشنودی به قضای الهی و تسلیم امر خداوند عز و جل.

در نگرشی دیگر مقصود از «تفویض» واگذاری امر عبد از سوی خداوند به خود عبد است كه بیانگر چگونگی و درجه‌ی وابستگی عبد به خالق است. این نگرش با بحث «جبر و اختیار» ارتباط پیدا می‌كند.

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ وَ لَكِنْ أَمْرٌ بَینَ أَمْرَینِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا أَمْرٌ بَینَ أَمْرَینِ قَالَ مَثَلُ ذَلِكَ رَجُلٌ رَأَیتَهُ عَلَی مَعْصِیةٍ فَنَهَیتَهُ فَلَمْ ینْتَهِ فَتَرَكْتَهُ فَفَعَلَ تِلْكَ الْمَعْصِیةَ فَلَیسَ حَیثُ لَمْ یقْبَلْ مِنْكَ فَتَرَكْتَهُ كُنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِیةِ.[2]

امام صادق ع فرمودند: جبری و تفویضی نیست و لكن امری بین این دو است، گفتم امر بین این دو چیست؟ فرمودند: مَثَل آن چنین است مردی كه او را بر معصیت دیده‌ای پس تو او را از معصیت نهی كرده ولی او دست برنداشته است سپس او را رها كردی و او معصیت را انجام داد، این چنین نیست كه هنگامی كه نهی تو را نپذیرفت و او را رها كردی تو امر به معصیت نموده باشی.

و در نگرش سوم مقصود از «تفویض» واگذاری امر خلایق به خاتم انبیاء ص است.

«تفویض» در هر دو نگرش اخیر بیانگر این است كه چه اموری از طرف خداوند به خود عبد و یا به معصومین ع واگذار شده است؟

ولایت تشریعی و حق قانون گذاری یكی از شاخه‌های بحث مهم «تفویض» از دیدگاه سوم است؛ موضوع این بحث این است كه آیا خداوند امور خلایق را به پیامبر ص واگذار نموده است یا خیر؟ یكی از امور خلق، قانون گذاری است كه از آن با ولایت تشریعی یاد می‌شود. آنچه به بحث جاری ارتباط دارد تنها ولایت تشریعی است، از این جهت اشاره‌ی به بحث «تفویض» در حد ارتباط با بحث ولایت تشریعی است.

نقطه‌ی مقابل ولایت تشریعی‌، ولایت تكوینی است. ولایت تكوینی به این معناست كه خداوند به بندگان خاص خود قدرت تصرف در عالم خلقت ـ‌بیش از توانایی عمومی‌ـ عطا نموده است.

اصل اعطای ولایت تكوینی امری ضروری و مسلم است؛ و با تتبع و تحقیق نیز جایی اندك تردیدی در ولایت تكوینی مطلقه‌ی معصومین ع باقی نمی‌ماند.

گرچه ممكن است برخی با سرمایه‌ی جهالت و یا بی‌دینی تمامی ضروریات مسلّم اسلام را مورد انكار قرار دهند، همچنان كه این گونه امور از سوی تفکر وهابی اعم از سنی و سنی‌زدگان و… مورد انكار قرار گرفته است. بنا بر این، ولایت تكوینی برای اهل تحقیق و دیانت ضروری است.

در قرآن به اصل ولایت تكوینی تصریح شده است. اما در دائره‌ی آن بحثهایی وجود دارد.

اكنون وارد بحث «تفویض» و شمول آن نسبت به قانون گذاری توسط معصومین ع می‌گردیم.

روایات متعددی گویای اصل «تفویض» خداوند به معصومین ع می‌باشد كه به برخی از آنها اشاره می‌كنیم:

عن محمد بن سنان قال كنت عند أبی جعفر الثانی ع فأجریت اختلاف الشیعة فقال یا محمد إن الله تبارك و تعالی لم یزل متفردا بوحدانیته ثم خلق محمدا و علیا و فاطمة ع فمكثوا ألف دهر ثم خلق جمیع الاشیاء فأشهدهم خلقها و أجری طاعتهم علیها و فوض أمورها إلیهم فهم یحلون ما یشاءون و یحرمون ما یشاءون و لن یشاءوا إلا أن یشاء الله تبارك و تعالی ثم قال یا محمد هذه الدیانة التی من تقدمها مرق و من تخلف عنها محق و من لزمها لحق خذها إلیك یا محمد.[1]

محمد بن سنان می‌گوید نزد امام جواد ع بودم كه سخن از اختلاف شیعه به میان آمد پس حضرت فرمودند: ای محمد خداوند تبارك و تعالی تنهای تنها بود، سپس محمد و علی و فاطمه ع را آفرید پس اینان هزار روزگار تنها بودند سپس تمامی اشیاء را آفرید پس اینان را شاهد بر خلق تمامی اشیاء قرار داد و وجوب فرمانبرداری اینان را بر همگان جاری و ساری ساخت و امور همگان را به اینان واگذار نمود پس اینان هستند كه آنچه را می‌خواهند حلال می‌كنند و آنچه را می‌خواهند حرام می‌كنند و هرگز چیزی را نمی‌خواهند مگر این كه خواست خدای تبارك و تعالی باشد سپس گفت این محمد این دیانتی است كه هر كس از آن پیشی بگیرد از دین خارج می‌شود و هر كس از آن عقب بماند نابود می‌گردد و كسی كه ملازم آن باشد به ما ملحق خواهد شد این دیانت را نیكو داشته باش.

عَنْ زَیدٍ الشَّحَّامِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَی هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیرِ حِسابٍ قَالَ أَعْطی سُلَیمَانَ مُلْكاً عَظِیماً ثُمَّ جَرَتْ هَذِهِ الایةُ فِی رَسُولِ اللَّهِ ص فَكَانَ لَهُ أَنْ یعْطِی مَا شَاءَ مَنْ شَاءَ وَ یمْنَعَ مَنْ شَاءَ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَفْضَلَ مِمَّا أَعْطَی سُلَیمَانَ لِقَوْلِهِ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.[2]

زید شحام می‌گوید از امام صادق ع از این آیه پرسیدم كه «این عطای ماست پس اگر خواستی بر دیگران منت بگذار به آنان نیز بده و اگر خواستی برای خود نگهدار، در این امر اختیار تام داری و هیچ حسابی بر تو نیست». امام ع فرمودند خداوند به سلیمان سلطنت بزرگی عطا نمود سپس این آیه در پیامبر ص نیز جاری شد پس آن حضرت حق داشت هر كه را هر چه بخواهد عطا نماید و از هر كه هر چه را بخواهد منع نماید و خداوند به پیامبر ص برتر از این عطا نموده است چرا كه در قرآن فرموده است «هر چه پیامبر ص برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید».

عَنْ مُوسَی بْنِ أَشْیمَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ آیةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَخْبَرَهُ بِهَا ثُمَّ دَخَلَ عَلَیهِ دَاخِلٌ فَسَأَلَهُ عَنْ تِلْكَ الایةِ فَأَخْبَرَهُ بِخِلافِ مَا أَخْبَرَ بِهِ الاوَّلَ فَدَخَلَنِی مِنْ ذَلِكَ مَا شَاءَ اللَّهُ حَتَّی كَأَنَّ قَلْبِی یشْرَحُ بِالسَّكَاكِینِ فَقُلْتُ فِی نَفْسِی تَرَكْتُ أَبَا قَتَادَةَ بِالشَّامِ لا یخْطِئُ فِی الْوَاوِ وَ شِبْهِهِ وَ جِئْتُ إِلَی هَذَا یخْطِئُ هَذَا الْخَطَأَ كُلَّهُ فَبَینَا أَنَا كَذَلِكَ إِذْ دَخَلَ عَلَیهِ آخَرُ فَسَأَلَهُ عَنْ تِلْكَ الایةِ فَأَخْبَرَهُ بِخِلافِ مَا أَخْبَرَنِی وَ أَخْبَرَ صَاحِبَی فَسَكَنَتْ نَفْسِی فَعَلِمْتُ أَنَّ ذَلِكَ مِنْهُ تَقِیةٌ قَالَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَی فَقَالَ لِی یا ابْنَ أَشْیمَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَّضَ إِلَی سُلَیمَانَ بْنِ دَاوُدَ فَقَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیرِ حِسابٍ وَ فَوَّضَ إِلَی نَبِیهِ ص فَقَالَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَمَا فَوَّضَ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَدْ فَوَّضَهُ إِلَینَا.[3]

موسی بن اشیم می‌گوید نزد امام صادق ع بودم كه مردی از آن حضرت درباره‌ی آیه‌ای از قرآن پرسید و حضرت پاسخ دادند. سپس مرد دیگری داخل شد و از همان آیه پرسید پس حضرت بر خلاف پاسخ اول پاسخ گفتند، این امر بر من بسیار گران آمد به جوری كه گویا قلب من با چاقو تكه تكه می‌شد با خودم گفتم من ابوقتاده را كه حتی در یك حرف اشتباه نمی‌كرد در شام رها كردم و نزد این شخص آمدم كه اشتباه به این بزرگی می‌كند در همین حال بودم كه دیگری داخل شد و از همان آیه پرسید پس حضرت به خلاف دو پاسخ گذشته پاسخ دادند، آرام شدم و دانستم این اختلاف جوابها از روی تقیه است سپس امام ع به من توجه نموده و فرمودند ای ابن اشیم به راستی كه خداوند عز و جل به سلیمان واگذار نمود و گفت «این عطای ماست پس اگر خواستی بر دیگران منت بگذار به آنان نیز بده و اگر خواستی برای خود نگهدار در این امر اختیار تام داری و هیچ حسابی بر تو نیست» و خداوند به پیامبرش ص نیز واگذار نموده است و فرموده است «هر چه پیامبر ص برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید» پس هر چرا كه خداوند به پیامبر ص واگذار نموده تحققا به ما نیز واگذار كرده است.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الامَامِ فَوَّضَ اللَّهُ إِلَیهِ كَمَا فَوَّضَ إِلَی سُلَیمَانَ بْنِ دَاوُدَ فَقَالَ نَعَمْ وَ ذَلِكَ أَنَّ رَجُلا سَأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَجَابَهُ فِیهَا وَ سَأَلَهُ آخَرُ عَنْ تِلْكَ الْمَسْأَلَةِ فَأَجَابَهُ بِغَیرِ جَوَابِ الاوَّلِ ثُمَّ سَأَلَهُ آخَرُ فَأَجَابَهُ بِغَیرِ جَوَابِ الاوَّلَینِ ثُمَّ قَالَ هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَعْطِ بِغَیرِ حِسابٍ وَ هَكَذَا هِی فِی قِرَاءَةِ عَلِی ع قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ فَحِینَ أَجَابَهُمْ بِهَذَا الْجَوَابِ یعْرِفُهُمُ الامَامُ قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ یقُولُ إِنَّ فِی ذلِكَ لایاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ وَ هُمُ الائِمَّةُ ع وَ إِنَّها لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ لا یخْرُجُ مِنْهَا أَبَداً ثُمَّ قَالَ لِی نَعَمْ إِنَّ الامَامَ إِذَا أَبْصَرَ إِلَی الرَّجُلِ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ لَوْنَهُ وَ إِنْ سَمِعَ كَلامَهُ مِنْ خَلْفِ حَائِطٍ عَرَفَهُ وَ عَرَفَ مَا هُوَ إِنَّ اللَّهَ یقُولُ وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الارْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِی ذلِكَ لایاتٍ لِلْعالمینَ وَ هُمُ الْعُلَمَاءُ فَلَیسَ یسْمَعُ شَیئاً مِنَ الامْرِ ینْطِقُ بِهِ إِلا عَرَفَهُ نَاجٍ أَوْ هَالِكٌ فَلِذَلِكَ یجِیبُهُمْ بِالَّذِی یجِیبُهُمْ.[4]

عبدالله می‌گوید از امام صادق ع پرسیدم آیا همچنان كه خداوند به سلیمان پیامبر واگذار نموده به امام هم واگذار نموده است فرمودند آری و این چنین است كه اگر مردی از مسأله‌ای بپرسد امام ع پاسخ می‌دهد و دیگری نیز از همان مسأله بپرسد امام پاسخ دیگری می‌دهد و اگر سومی بپرسد امام پاسخ دیگری غیر از دو پاسخ اول می‌دهد سپس فرمودند «این عطای ماست پس اگر خواستی از دیگران قطع نما[5] و اگر خواستی عطا نما، در این امر اختیار تام داری و هیچ حسابی بر تو نیست» و این آیه در قرائت علی ع این چنین است.

گفتم خداوند سلامتت بدارد زمانی كه امام به كسی جواب می‌دهد آنان را می‌شناسد (كه چه جوابی مناسب است) فرمود سبحان الله مگر نشنیده‌ای كه خداوند در قرآن می‌فرماید به راستی كه در این نشانه‌هایی است برای متوسمین و متوسمین ائمه  ع هستند و این آیات در راهی پایدار است و هرگز از آن خارج نمی‌شود سپس فرمود آری یقینا امام زمانی كه مردی را ببیند خود او را و رنگ او را می‌شناسد و اگر سخن او را از پشت دیواری بشنود او و حقیقت او را می‌شناسد چرا كه خداوند می‌فرماید و از نشانه‌های او آفرینش آسمانها و زمین است و از نشانه‌های او اختلاف زبانها و رنگهای شماست به راستی كه در اینها نشانه‌های خداوند برای عالمان است و ائمه ع عالمان هستند پس چنین نیست كه چیزی از امر را كه از شخصی كه سخن می‌گوید بشنوند مگر این كه بشناسند این شخص نجات می‌یابد یا هلاك می‌شود از این جهت است كه هر كسی را به مطابق خود او پاسخ می‌دهد.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لا وَ اللَّهِ مَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صوَ إِلَی الائِمَّةِ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَینَ النَّاسِ بِما أَراكَ اللَّهُ وَ هِی جَارِیةٌ فِی الاوْصِیاءِ ع‌.[1]

عبد الله بن سنان می‌گوید امام صادق ع فرمودند نه، به خدا سوگند كه خداوند به هیچ كس از خلقش واگذار نكرده است مگر به رسول خدا ص و ائمه ع چرا كه خداوند فرموده است به راستی كه ما كتاب را به حق به سوی تو نازل كردیم برای این كه تو بین مردم به آنچه خدا به تو نشان داده است حكم نمایی و این آیه در اوصیاء ع نیز جاری است.

عَنِ الْقَاسِمِ بْن‏مُحَمَّدٍ (عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع) فِی حَدِیثٍ قَالَ… حَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَینِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ ص كُلَّ مُسْكِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِكَ لَهُ وَ لَمْ یفَوِّضْ إِلَی أَحَدٍ مِنَ الانْبِیاءِ غَیرِهِ الْحَدِیثَ[2]

خداوند تنها شراب انگور را حرام كرده است و پیامبر ص هر چیزی كه موجب مستی شود را حرام نموده است پس خداوند این حكم را پذیرفته است و خداوند به هیچ كس از پیامبران به جز رسول خدا ص این امر را واگذار نكرده است…

این روایت صریح است در این كه تفویض حتی در سایر انبیاء غیر از خاتم ص نبوده است.

پس از این كه اصل واگذاری خداوند به معصومین ع روشن گردید، در بخش‌های آینده جزئیات آن بررسی می‌گردد.

در پاره‌ای از روایات برای «تفویض» هیچ گونه محدودیتی ذکر نشده است. روشن است كه قانون گذاری و تشریع نیز مانند بقیه‌ی امور داخل محدوده‌ی «تفویض» می‌باشد. توجه كنید:

عن أبی أسامة عن أبی جعفر ع قال إن الله خلق محمدا ص عبدا فأدبه حتی إذا بلغ أربعین سنة أوحی إلیه و فوض إلیه الاشیاء فقال ما أتاكم الرسول فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.[1]

امام باقر ع فرمودند به راستی كه خداوند محمد ص را بنده‌ای خلق كرد پس او را تأدیب نمود هنگامی كه به چهل سالگی رسید به سوی او وحی فرستاد و اشیاء را به او واگذار نمود و گفت «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید»

عن إسماعیل بن عبد العزیز قال قال لی جعفر بن محمد ع إن رسول الله ص كان یفوض إلیه إن الله تبارك و تعالی فوض إلی سلیمان ع ملكه فقال هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَیرِ حِسابٍ و إن الله فوض إلی محمد صنبیه فقال ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فقال رجل إنما كان رسول الله صمفوضا إلیه فی الزرع و الضرع فلوی جعفر ع عنه عنقه مغضبا فقال فی كل شی‏ء و الله فی كل شی‏ء.[2]

امام صادق ع فرمودند به راستی كه به رسول خدا ص واگذار شده بود، خداوند تبارك و تعالی سلطنتش را به سلیمان واگذار نمود پس گفت «این عطای ماست پس اگر خواستی بر دیگران منت بگذار به آنان نیز بده و اگر خواستی برای خود نگهدار، در این امر اختیار تام داری و هیچ حسابی بر تو نیست» و یقینا خداوند به پیامبرش ص واگذار نمود، پس گفت «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید» مردی از روی انكار گفت (حق تصمیم گیری) حتی در كشت كشاورزان و شیر دامداران به پیامبر ص واگذار شده بود؟! امام ع از روی غضب رو برگرداند پس فرمود در همه چیز، به خدا سوگند در همه چیز.

محتمل است به قرینه‌ی تعبیر «تأدیب» و «سن چهل سالگی پیامبر ص» و ترتب «ما آتاكم الرسول…»، این گونه روایت نسبت به غیر ولایت تشریعی اطلاق نداشته باشد.

عن محمد بن سنان قال كنت عند أبی جعفر ع فذكرت اختلاف الشیعة فقال إن الله لم یزل فردا متفردا فی الوحدانیة ثم خلق محمدا و علیا و فاطمة ع فمكثوا ألف دهر ثم خلق الاشیاء و أشهدهم خلقها و أجری علیها طاعتهم و جعل فیهم ما شاء و فوض أمر الاشیاء إلیهم فی الحكم و التصرف و الارشاد و الامر و النهی فی الخلق لانهم الولاة فلهم الامر و الولایة و الهدایة فهم أبوابه و نوابه و حجابه یحللون ما شاء و یحرمون ما شاء و لا یفعلون إلا ما شاء عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ فهذه الدیانة التی من تقدمها غرق فی بحر الافراط و من نقصهم عن هذه المراتب التی رتبهم الله فیها زهق فی بر التفریط و لم یوف آل محمد حقهم فیما یجب علی المؤمن من معرفتهم ثم قال خذها یا محمد فإنها من مخزون العلم و مكنونه.[1]

محمد بن سنان می‌گوید نزد امام باقر ع بودم كه سخن از اختلاف شیعه به میان آمد پس حضرت فرمودند خداوند تنهای تنها بود سپس محمد و علی و فاطمه ع را آفرید پس اینان هزار روزگار تنها بودند سپس اشیاء را آفرید پس اینان را شاهد بر خلق اشیاء قرار داد و وجوب فرمانبرداری اینان را بر همگان جاری و ساری ساخت و آنچه خواست (از مناصب و الطاف الهی) در آنان قرار داد و امر اشیاء را در حكم و تصرف و ارشاد و امر و نهی در خلق به اینان واگذار نمود؛ چرا كه اینانند والیان، پس برای اینان است امر و ولایت و هدایت، پس اینان ابواب الهی و نواب او و حجابهای[2] او هستند، آنچه را می‌خواهند حلال می‌كنند و آنچه را می‌خواهند حرام می‌كنند و هرگز چیزی را نمی‌خواهند مگر این كه خواست خدای تبارك و تعالی باشد اینان بندگان گرامی داشته شده هستند كه به سخن گفتن از خداوند پیشی نمی‌گیرند و آنان به امر خدا عمل می‌كنند پس این دیانتی است كه هر كس از آن پیشی بگیرد در دریای افراط غرق می‌شود و كسی كه از این مراتب الهی آنان را پایین بیاورد در بیابان تفریط نابود می‌شود و در آنچه از معرفت اینان بر مؤمن واجب است، حق آل محمد را ادا نكرده است سپس فرمود ای محمد این مطلب را بگیر كه از علم مخزون و پوشیده است.

بعید نیست كه دامنه‌ی تفویض در این روایت گسترده‌تر از ولایت تشریعی باشد.

گرچه دایره‌ی تفویض در این دسته از روایات به گستردگی دسته‌ی اول نیست، اما نسبت به تمامی امر دین و امر خلق و امت صراحت دارد، بنا بر این تردیدی وجود ندارد كه قانون گذاری و تشریع داخل محدوده‌ی تفویض می‌باشد. توجه كنید:

عن جابر قال قال رسول الله صإن الله لما خلق السماوات و الارض دعاهن فأجبنه فعرض علیهن نبوتی و ولایة علی بن أبی طالب ع فقبلتاهما ثم خلق الخلق و فوض إلینا أمر الدین فالسعید من سعد بنا و الشقی من شقی بنا نحن المحلون لحلاله و المحرمون لحرامه.[1]

جابر می‌گوید رسول ص خدا فرمودند به راستی كه خداوند هنگامی كه آسمانها و زمین را آفرید آنها را فراخواند پس آنها اجابت كردند آن گاه نبوت من و ولایت علی بن ابی طالب را بر آنان عرضه داشت و آنان پذیرفتند سپس خلایق را آفرید و امر دین را به ما واگذار نمود پس خوشبخت كسی است كه به وسیله‌ی ما به خوشبختی رسیده است و بدبخت كسی است كه به خاطر رو برگرداندن از ما بدبخت شده است ماییم كه حلال او را حلال و حرام او را حرام می‌كنیم.

عن زرارة أنه سمع أبا عبد الله ع و أبا جعفر ع یقولان إن الله فوض إلی نبیه ص أمر خلقه لینظر كیف طاعتهم ثم تلا هذه الایة وَ ما أتاكم الرسول فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.[2]

زراره می‌گوید از امام صادق و امام باقر ع شنیدم كه می‌فرمودند به راستی كه خداوند امر خلقش را به پیامبرش ص واگذار نمود تا ببیند فرمانبرداری خلق چگونه است سپس این آیه را خواندند «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید».

نكته: گرچه امر خلق اطلاق دارد اما به قرینه‌ی «لینظر كیف طاعتهم» این روایت را در گروه سوم جا دادیم. با این همه احتمال اطلاق منتفی نیست.

این گروه از روایات بیانگر این نكته است كه در دایره‌ی «تفریض»، تشریع پیامبر ص با خداوند اعتبار یكسانی دارد.

عن بعض أصحابنا عن أبی جعفر ع قال… فما حرم رسول الله  ص فهو بمنزلة ما حرم الله.[1]

امام باقر ع فرمودند پس آنچه پیامبر ص حرام كرده مانند آن چیزی است كه خداوند حرام كرده است.

عن جابر الجعفی قال قرأت عند أبی جعفر ع قول الله عز و جل لَیسَ لَكَ مِنَ الامْرِ شَی‏ءٌ قال بلی و الله إن له من الامر شیئا و شیئا و شیئا و لیس حیث ذهبت و لكنی أخبرك أن الله تبارك و تعالی لما أمر نبیه ص أن یظهر ولایة علی ع… فكر النبی ص فی عداوة قومه له فی هذه الخصال و حسدهم له علیها ضاق عن ذلك فأخبر الله أنه لیس له من هذا الامر شی‏ء إنما الامر فیه إلی الله أن یصیر علیا ع وصیه و ولی الامر بعده فهذا عنی الله و كیف لا یكون له من الامر شی‏ء و قد فوض الله إلیه أن جعل ما أحل فهو حلال و ما حرم فهو حرام قال ما أتاكم الرسول فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا.[2]

جابر می‌گوید نزد امام باقر ع این آیه را خواندم كه ای پیامبر برای تو چیزی از امر نیست، امام فرمود چنین نیست قسم به خدا یقینا برای پیامبر ص چیزی از امر است و چیزی است و چیزی.

و معنی آیه آنچنان كه گمان كردی نیست و لكن من به تو از معنی آیه خبر می‌دهم خداوند تبارك و تعالی هنگامی كه به پیامبرش ص امر نمود ولایت علی ع را آشكار سازد… پیامبر ص درباره‌ی دشمنی قومش با علی ع، در خصلتهایی كه داشت و حسادت آنان بر این فضایل علی ع متفكر بود (كه قومش نپذیرند) از این جهت بر او تنگ آمد، پس خداوند خبر داد كه از جهت نپذیرفتن قوم برای تو چیزی نیست تا تردید در اجرای فرمان نمایی، در این موضوع امر به خداوند مربوط است كه علی ع را وصی پیامبر ص و ولی امر بعد از او نماید، پس این را خدا قصد نموده است (نه آنی كه تو تصور كردی).

چگونه برای پیامبر ص از امر چیزی نباشد در حالی كه خداوند به او واگذار نموده به این كه آنچه پیامبر ص حلال نمود حلال كند و آنچه او حرام نموده حرام نماید، خداوند فرموده است «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید».

عن الثمالی قال قرأت هذه الایة علی أبی جعفر ع لَیسَ لَكَ مِنَ الامْرِ شَی‏ءٌ قول الله لنبیه صو أنا أرید أن أسأله عنها فقال أبو جعفر ع بلی و شی‏ء و شی‏ء مرتین و كیف لا یكون له من الامر شی‏ء و قد فوض الله إلیه دینه فقال ما أتاكم الرسول فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فما أحل رسول الله ص فهو حلال و ما حرم فهو حرام.[3]

ثمالی می‌گوید این آیه را بر امام باقر ع خواندم كه خداوند به پیامبرش ص می‌فرماید از امر چیزی برای تو نیست و من می‌خواستم از معنی آیه از حضرت بپرسم امام فرمودند آری برای او هست چیزی و چیزی این را دو بار فرمودند و چگونه برای او از امر چیزی نیست در حالی كه خداوند دینش را به او واگذار نموده است پس فرموده است «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید» پس آنچه رسول خدا ص حلال كند آن حلال است و آنچه او حرام نماید حرام است.

این گروه از روایات بیانگر محدویت «تفویض» است به این معنا كه «تفویض» در آفرینش و روزی دادن پذیرفته شده نیست.[1]

عن یاسر الخادم قال قلت للرضا ع ما تقول فی التفویض فقال إن الله تبارك و تعالی فوض إلی نبیه ص أمر دینه فقال ما أتاكم الرسول فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فأما الخلق و الرزق فلا ثم قال ع إن الله عز و جل خالِقُ كُلِّ شَی‏ءٍ و هو یقول عز و جل الَّذِی خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ یمِیتُكُمْ ثُمَّ یحْییكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ یفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَی‏ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یشْرِكُونَ.[2]

یاسر خادم می‌گوید به امام رضا ع گفتم درباره‌ی تفویض چه می‌فرمایید؟ فرمودند یقینا خداوند تبارك و تعالی امر دینش را به پیامبرش ص واگذار نموده پس فرمود است «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید» اما خلق و رزق را خداوند واگذار نكرده است؛ چرا كه خداوند عز و جل خالق هر چیزی است و او می‌گوید آنچنان خدایی كه شما را آفرید سپس روزی داد سپس می‌میراند سپس زنده می‌كند آیا كسی از شركاء شما چیزی از این كارها را می‌كند؟ منزه است او برتر است از آنچه شرك می‌ورزند.

أبو الحسن علی بن أحمد الدلال القمی قال اختلف جماعة من الشیعة فی أن الله عز و جل فوض إلی الائمة ع أن یخلقوا و یرزقوا فقال قوم هذا محال لا یجوز علی الله عز و جل لان الاجسام لا یقدر علی خلقها غیر الله عز و جل و قال آخرون بل الله عز و جل أقدر الائمة ع علی ذلك و فوض إلیهم فخلقوا و رزقوا و تنازعوا فی ذلك تنازعا شدیدا فقال قائل ما بالكم لا ترجعون إلی أبی جعفر محمد بن عثمان فتسألونه عن ذلك لیوضح لكم الحق فیه فإنه الطریق إلی صاحب الامر ع فرضیت الجماعة بأبی جعفر و سلمت و أجابت إلی قوله فكتبوا المسألة و أنفذوها إلیه فخرج إلیهم من جهته توقیع نسخته إن الله تعالی هو الذی خلق الاجسام و قسم الارزاق لانه لیس بجسم و لا حال فی جسم لَیسَ كَمِثْلِهِ شَی‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ فأما الائمة ع فإنهم یسألون الله تعالی فیخلق و یسأله فیرزق إیجابا لمسألتهم و إعظاما لحقهم.[3]

علی بن احمد می‌گوید عده‌ای از شیعیان در تفویض خلق و رزق به ائمه ع اختلاف كردند، گروهی گفتند تفویض خلق و رزق محال است و محال بر خدای عز و جل جایز نیست؛ چرا كه غیر خدای عز و جل كسی بر خلق اجسام توانا نیست و گروه دیگر گفتند (گرچه كسی غیر خدا توانا نیست) اما خداوند عز و جل ائمه ع را بر این كار توانا كرده است و به آنان واگذار نموده است پس آنان خلق كردند و روزی دادند.

در این مطلب اختلاف شدیدی در گرفت یكی به آنان گفت چرا سراغ محمد بن عثمان نایب خاص امام ع نمی‌روید و از او نمی‌پرسید تا حق در این مطلب را برایتان آشكار كند زیرا او راه به سوی صاحب الامر ع است، همگی راضی شدند خدمت محمد بن عثمان برسند و تسلیم شدند و گفته‌ی او را پذیرا شدند پس مسأله را نوشته و به سوی او فرستادند.

سپس نامه‌ای این چنین واصل شد: به راستی كه خداوند تعالی كسی است كه اجسام را آفرید و روزی‌ها را تقسیم نمود؛ چرا كه او جسم نیست و در جسمی حلول نكرده است، مانند او چیزی نیست و او شنوا و بیناست، اما ائمه ع از خداوند درخواست می‌كنند و خداوند به خاطر اجابت و بزرگداشت آنها می‌آفریند و روزی می‌دهد.

برخی از روایات بیانگر این است كه دامنه‌ی تشریع پیامبر ص محدود است به این كه حكمی از خداوند در مورد وجود نداشته باشد و همچنین دامنه‌ی تشریع ائمه ع محدود است به این كه حكمی از خداوند و پیامبر ص در مورد نباشد.

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِیثَمِی أَنَّهُ سَأَلَ الرِّضَا ع یوْماً وَ قَدِ اجْتَمَعَ عِنْدَهُ قَوْمٌ مِنْ أَصْحَابِهِ وَ قَدْ كَانُوا یتَنَازَعُونَ فِی الْحَدِیثَینِ الْمُخْتَلِفَینِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی الشَّی‏ءِ الْوَاحِدِ فَقَالَ ع إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ حَرَاماً وَ أَحَلَّ حَلالا وَ فَرَضَ فَرَائِضَ فَمَا جَاءَ فِی تَحْلِیلِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ أَوْ فِی تَحْرِیمِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ أَوْ دَفْعِ فَرِیضَةٍ فِی كِتَابِ اللَّهِ رَسَمَهَا بَینَ قَائِمٍ بِلا نَاسِخٍ نَسَخَ ذَلِكَ فَذَلِكَ مَا لا یسَعُ الاخْذُ بِهِ لانَّ رَسُولَ اللَّهِ ص لَمْ یكُنْ لِیحَرِّمَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ لا لِیحَلِّلَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ لا لِیغَیرَ فَرَائِضَ اللَّهِ وَ أَحْكَامَهُ كَانَ فِی ذَلِكَ كُلِّهِ مُتَّبِعاً مُسَلِّماً مُؤَدِّیاً عَنِ اللَّهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ إِنْ أَتَّبِعُ إِلا ما یوحی إِلَی فَكَانَ ع مُتَّبِعاً لِلَّهِ مُؤَدِّیاً عَنِ اللَّهِ مَا أَمَرَهُ بِهِ مِنْ تَبْلِیغِ الرِّسَالَةِ قُلْتُ فَإِنَّهُ یرِدُ عَنْكُمُ الْحَدِیثُ فِی الشَّی‏ءِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص مِمَّا لَیسَ فِی الْكِتَابِ وَ هُوَ فِی السُّنَّةِ ثُمَّ یرِدُ خِلافُهُ فَقَالَ كَذَلِكَ قَدْ نَهَی رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ أَشْیاءَ نَهْی حَرَامٍ فَوَافَقَ فِی ذَلِكَ نَهْیهُ نَهْی اللَّهِ وَ أَمَرَ بِأَشْیاءَ فَصَارَ ذَلِكَ الامْرُ وَاجِباً لازِماً كَعِدْلِ فَرَائِضِ اللَّهِ فَوَافَقَ فِی ذَلِكَ أَمْرُهُ أَمْرَ اللَّهِ فَمَا جَاءَ فِی النَّهْی عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص نَهْی حَرَامٍ ثُمَّ جَاءَ خِلافُهُ لَمْ یسُغِ اسْتِعْمَالُ ذَلِكَ وَ كَذَلِكَ فِیمَا أَمَرَ بِهِ لانَّا لا نُرَخِّصُ فِیمَا لَمْ یرَخِّصْ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ لا نَأْمُرُ بِخِلافِ مَا أَمَرَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلا لِعِلَّةِ خَوْفِ ضَرُورَةٍ فَأَمَّا أَنْ نَسْتَحِلَّ مَا حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَوْ نُحَرِّمَ مَا اسْتَحَلَّ رَسُولُ اللَّهِ ص فَلا یكُونُ ذَلِكَ أَبَداً لانَّا تَابِعُونَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص مُسَلِّمُونَ لَهُ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص تَابِعاً لامْرِ رَبِّهِ مُسَلِّماً لَهُ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا…[1]

احمد بن حسن روزی از امام رضا ع پرسشی كرد در حالی كه نزد حضرت گروهی از اصحاب آن حضرت جمع بودند و در مورد دو حدیث مختلف در یك مورد از پیامبر ص اختلاف داشتند.

امام ع فرمودند: به راستی كه خداوند حرامی را تحریم و حلالی را تحلیل نموده است و واجباتی را واجب نموده است پس روایاتی كه از پیامبر ص رسیده است در مورد حلال كردن حرام خدا و یا حرام كردن حلال خدا و یا عدم وجوب واجبی كه در قرآن آمده است و نسخ نشده است، این روایات قابل قبول نیست؛ چرا كه چنین نبود كه رسول خدا ص حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال كند و واجبات و احكام او را تغییر دهد، پیامبر ص در تمام این موارد پیرو و تسلیم و رساننده‌ی از جانب خدا بود و این است معنی این آیه كه «من پیروی نمی‌كنم مگر آنچه وحی می‌شود به من» پس حضرت پیرو خدا و ادا كننده‌ی امر از جانب او بود كه همان رساندن رسالت باشد.

به امام گفتم در مورد چیزی از شما از پیامبر ص حدیثی می‌رسد كه در قرآن چیزی در مورد آن نیست و در سنت هست و سپس خلاف این حدیث می‌رسد (در این مورد چه باید كرد؟)

امام ع فرمودند چنین است گاهی خود پیامبر ص از چیزهایی نهی تحریمی داشت، پس نهی پیامبر ص مانند نهی خداست و گاهی پیامبر ص به چیزهایی امر فرموده پس آن امر واجب و لازم شده است مانند واجبات خداوندی، پس امر پیامبر ص مانند امر خداست، پس هر نهی تحریمی كه از پیامبر ص رسیده باشد و سپس حدیثی بر خلاف آن از ما برسد درست نیست و نمی‌توان به آن عمل كرد، همچنین در مواردی كه پیامبر ص امری فرموده است؛ چرا كه ما آنچه را كه پیامبر ص آزاد نگذاشته آزاد نمی‌كنیم و به خلاف امر پیامبر ص امر نمی‌كنیم.

مگر این كه ضرورت مهمی پیش آید.

اما این كه آنچه پیامبر ص حرام كرده حلال كنیم و یا آنچه پیامبر ص حلال كرده حرام كنیم این هرگز ممكن نیست؛ چون ما پیرو و تسلیم پیامبر ص هستیم همچنان كه پیامبر ص پیرو و تسلیم خداوند بود و خداوند فرموده است «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید»…

در بخشی از احادیث پیش از این چنین گذشت:

به خلاف امر پیامبر ص امر نمی‌كنیم. مگر این كه ضرورت مهمی پیش آید. اما این كه آنچه پیامبر ص حرام كرده حلال كنیم و یا آنچه پیامبر ص حلال كرده حرام كنیم این هرگز ممكن نیست؛ چون ما پیرو و تسلیم پیامبر ص هستیم همچنان كه پیامبر ص پیرو و تسلیم خداوند بود و خداوند فرموده است «هر چه پیامبر برای شما آورد باید آن را بگیرید و هر چه از آن نهی نمود باید از آن دوری كنید»…

نكته‌ای كه در تعبیر «إِلا لِعِلَّةِ خَوْفِ ضَرُورَةٍ» (مگر این كه ضرورت مهمی پیش آید) نهفته است این است كه در فرض خوف، ائمه ع اختیار دارند كه بر خلاف حكم پیامبر ص فتوا دهند. تمامی روایاتی كه بیانگر فتوای به تقیه است نیز بر این مطلب شهادت می‌دهد.

با توجه به این كه خود خداوند می‌تواند تشریع و قانون گذاری، نماید ممكن است این پرسش پیش آید كه چرا تشریع را به غیر خود واگذار نموده است؟

فلسفه‌ی ولایت تشریعی در روایات مطرح است كه در اینجا به یك مورد آن اشاره می‌نماییم:

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص دِیةَ الْعَینِ وَ دِیةَ النَّفْسِ وَ حَرَّمَ النَّبِیذَ وَ كُلَّ مُسْكِرٍ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ غَیرِ أَنْ یكُونَ جَاءَ فِیهِ شَی‏ءٌ قَالَ نَعَمْ لِیعْلَمَ مَنْ یطِیعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یعْصِیهِ.[1]

زراره از امام باقر ع نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: دیه‌ی چشم و نفس (پولی كه در ازاء قتل یا كور كردن چشم باید پرداخت نمود) را پیامبر ص قرار داده است و همچنین نبیذ (نوعی شراب) و هر چه كه انسان را مست كند را پیامبر ص حرام كرده است.

مردی پرسید آیا بدون این كه چیزی درباره‌ی این احكام از سوی خداوند آمده باشد پیامبر ص قانون گذرانده است؟

امام ع فرمودند: آری (این امر) به خاطر این است كه خداوند بداند چه كسی از پیامبر ص فرمانبرداری می‌كند و چه نافرمانی (تا بدین وسیله مردم را بیازماید).

البته فلسفه‌ی ولایت تشریعی منحصر به مورد گذشته نیست، اما ما به همین اندازه اكتفا می‌نماییم.

گرچه سخن آخر در بحث «تفویض» بررسی گسترده‌ای را می‌طلبد، اما نتیجه‌ی این مجموعه‌ از روایات این گردید كه دایره‌ی تفویضِ قانون گذاری به معصومین ع، هیچ محدودیتی ندارد به جز این كه در مورد آن قانونی از سوی خداوند جعل نشده باشد. بنا بر این ولایت تشریعی معصومین ع امری مسلم و قطعی است.

برای استحكام بیشتر، به برخی از مصادیق إعمال ولایت تشریعی معصومین ع اشاره می‌كنیم. این موارد دو گونه هستند: بخشی از آنها بیانگر موارد ولایت تشریعی به شكل كلی است و برخی دیگر بیانگر مورد خاصی است كه معصوم ع در آن مورد إعمال ولایت تشریعی نموده است.