روایات بسیاری دلالت بر محدَّث (به فتح دال) بودن ائمه علیهم السلام دارد كه در لابلای بحث اشاره می‌شود، اما در اینجا تنها به چند روایت بسنده می‌كنیم:

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهم السلام قَالَ لِلامَامِ عَشْرُ عَلامَاتٍ یولَدُ مُطَهَّراً مَخْتُوناً وَ إِذَا وَقَعَ عَلَی الارْضِ وَقَعَ عَلَی رَاحَتِهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَینِ وَ لا یجْنِبُ وَ تَنَامُ عَینَاهُ وَ لا ینَامُ قَلْبُهُ وَ لا یتَثَاءَبُ وَ لا یتَمَطَّی وَ یرَی مِنْ خَلْفِهِ كَمَا یرَی مِنْ أَمَامِهِ وَ نَجْوُهُ كَرَائِحَةِ الْمِسْكِ وَ الارْضُ مُوَكَّلَةٌ بِسَتْرِهِ وَ ابْتِلاعِهِ وَ إِذَا لَبِسَ دِرْعَ رَسُولِ اللَّهِ ص كَانَتْ عَلَیهِ وَفْقاً وَ إِذَا لَبِسَهَا غَیرُهُ مِنَ النَّاسِ طَوِیلِهِمْ وَ قَصِیرِهِمْ زَادَتْ عَلَیهِ شِبْراً وَ هُوَ محدث إِلَی أَنْ تَنْقَضِی أَیامُهُ[1]

زراره می‌گوید امام باقر علیهم السلام فرمودند: برای امام ده نشانه است، ختنه شده متولد می‌شود و در هنگام تولد كف دست به زمین می‌گذارد و صدایش را به شهادتین بلند می‌كند، جنب نمی‌شود، چشمش می‌خوابد اما قلبش نمی‌خوابد، خمیازه نمی‌كشد، و از كسالت دستهایش را نمی‌كشد، از پشت سرش می‌بیند همچنان كه از روبرو می‌بیند… و زمانی كه زره رسول خدا را بپوشد بر اندام او سازگار است و اگر دیگری چه بلند قامت باشد و چه كوتاه قامت بپوشد یك وجب اضافه بزرگتر خواهد بود و او در تمام عمرش محدَّث (به فتح دال) می‌باشد.

عن سلیم بن قیس الشامی أنه سمع علیا علیهم السلام یقول إنی و أوصیائی من ولدی مهدیون كلنا محدثون فقلت یا أمیر المؤمنین من هم قال الحسن و الحسین ثم ابنی علی بن الحسین علیهم الصلاة و السلام قال و علی یومئذ رضیع ثم ثمانیة من بعده واحدا بعد واحد و هم الذین أقسم الله بهم فقال وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ أما الوالد فرسول الله صلی الله علیه و آله و ما ولد یعنی هؤلاء الاوصیاء قلت یا أمیر المؤمنین أ یجتمع إمامان قال لا إلا و أحدهما مصمت لا ینطق حتی یمضی الاول قال سلیم الشامی سألت محمد بن أبی بكر قلت كان علی علیهم السلام محدثا قال نعم قلت و هل یحدث الملائكة إلا الانبیاء قال أ ما تقرأ و ما رسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث قلت فأمیر المؤمنین محدث قال نعم و فاطمة كانت محدثة و لم تكن نبیة[2]

سلیم بن قیس از امیرالمؤمنین علیهم السلام شنید كه می‌فرمودند: به راستی كه من و اوصیا من كه از نسل من هستند هدایت شده هستیم و همگی محدَّث (به فتح دال) می‌باشیم پرسیدم ای امیرالمؤمنین علیهم السلام اوصیا شما كیانند؟ فرمودند: امام حسن و امام حسین سپس پسرم علی بن الحسین كه صلوات و سلام خدا بر آنان باد ـ این در حالی بود كه علی بن الحسین شیر خوار بودند ـ سپس هشت نفر یكی پس از دیگری، و اینانند كسانی كه خداوند به آنان سوگند خورده است و در قرآن فرمود است «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ»، اما مقصود از والد پیامبر صلی الله علیه و آله است و مقصود از «ما ولد» این اوصیا هستند، پرسیدم ای امیرالمؤمنین علیهم السلام آیا دو امام در یك زمان جمع می‌شوند؟ فرمودند: خیر مگر این كه یكی از آن ساكت باشد و سخنی نگوید تا این كه امام اول از دنیا برود.

سلیم می‌گوید از محمد ابی بكر پرسیدم آیا امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود؟ گفت آری، گفتم آیا فرشتگان با غیر از پیامبران سخن می‌گویند؟ گفت آیا این آیه را نخوانده‌ای كه «و ما رسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث»؟ گفتم پس امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) است؟ گفت آری و همچنین فاطمهI محدَّثه است ولی پیامبر نیست.

عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیهم السلام یقُولُ الاثْنَا عَشَرَ الامَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام كُلُّهُمْ محدث مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ مِنْ وُلْدِ عَلِی علیهم السلام وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِی علیهم السلام هُمَا الْوَالِدَانِ فَقَالَ عَلِی بْنُ رَاشِدٍ كَانَ أَخَا عَلِی بْنِ الْحُسَینِ لامِّهِ وَ أَنْكَرَ ذَلِكَ فَصَرَّرَ أَبُو جَعْفَرٍ علیهم السلام وَ قَالَ أَمَا إِنَّ ابْنَ أُمِّكَ كَانَ أَحَدَهُمْ[3]

زراره می‌گوید از امام باقر علیهم السلام شنیدم كه می‌فرمودند: دوازده امام از آل محمد علیهم السلام هستند كه تمامی آنان محدَّث (به فتح دال) هستند و از نسل رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیهم السلام هستند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیهم السلام این دو، دو پدر امت هستند.

علی بن راشد می‌گوید برادر مادری امام سجاد علیهم السلام این امر را انكار كرد پس امام باقر علیهم السلام بر این مطلب اصرار نموده و فرمودند: بدان كه پسر مادرت یكی از آنان است.

عن الحكم بن عیینة قال دخلت علی علی بن الحسین علیهم السلام یوما فقال لی یا حكم هل تدری ما الایة التی كان علی بن أبی طالب علیهم السلام یعرف بها صاحب قتله و یعلم بها الامور العظام التی كان یحدث بها الناس قال الحكم فقلت فی نفسی قد وقفت علی علم من علم علی بن الحسین أعلم بذلك تلك الامور العظام قال فقلت لا و الله لا أعلم به أخبرنی بها یا ابن رسول الله قال و الله قول الله و ما أرسلنا من رسول و لا نبی و لا محدث فقلت و كان علی بن أبی طالب علیهم السلام محدثا قال نعم و كل إمام منا أهل البیت فهو محدث[4]

حكم بن عیینه می‌گوید روزی بر امام سجاد علیهم السلام وارد شدم، پس حضرت به من فرمودند: ای حكم آیا می‌دانی آن آیه‌ای كه امیرالمؤمنین علیهم السلام بدان آیه قاتلش و امور بزرگ را می‌دانست و برای مردم نقل می‌كرد كدام آیه است؟ حكم می‌گوید در دل گفتم بر علمی از علوم امام سجاد علیهم السلام آگاه شدم من هم با این آیه، امور بزرگ را خواهم دانست، و سپس به امام گفتم خیر، نه به خدا سوگند نمی‌دانم، شما مرا آگاه كنید ای فرزند رسول خدا، امام فرمودند: به خدا قسم این آیه بود «و ما أرسلنا من رسول و لا نبی و لا محدث» گفتم آیا علی بن ابی طالب علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود؟ فرمودند: آری و هر امامی از ما اهل بیت او نیز محدَّث (به فتح دال) است.

علل الشرائع بإسناده عن أبی عبد الله علیهم السلام قال إنما سمیت فاطمة سلام الله علیها محدثة لان الملائكة كانت تهبط من السماء فتنادیها كما تنادی مریم بنت عمران فتقول یا فاطمة إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ یا فاطمة اقْنُتِی لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِی وَ ارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ فتحدثهم و یحدثونها فقالت لهم ذات لیلة أ لیست المفضلة علی نساء العالمین مریم بنت عمران فقالوا إن مریم كانت سیدة نساء عالمها و إن الله عز و جل جعلك سیدة نساء عالمك و عالمها و سیدة نساء الاولین و الاخرین[1]

امام صادق علیهم السلام فرمودند: همانا حضرت فاطمه سلام الله علیها فاطمه نامیده شدند از این جهت بود كه فرشتگان از آسمان فرود می‌آمدند و حضرت را صدا می‌زدند همچنان كه مریم دختر عمران را صدا می‌زدند پس فرشتگان به حضرت می‌گفتند ای فاطمه به راستی كه خداوند تو را برگزید و پاك قرار داد و بر تمامی زنان جهان انتخاب نمود، ای فاطمه برای پروردگارت بندگی نما و سجده نما و با ركوع كنندگان ركوع نما.

پس حضرت با آنان سخن می‌گفت و آنان با حضرت سخن می‌گفتند، شبی به آنان گفت آیا مریم بزرگ زنان جهان نبود؟ گفتند مریم بزرگ زنان زمان خود بود، ولی به یقین خداوند عز و جل تو را بزرگ زنان زمان خودت و زمان مریم و بزرگ زنان اولین و آخرین قرار داده است.

أما ما وجدت أصحابنا یذكرونه من القول عند زیارتها سلام الله علیها فهو أن تقف علی أحد الموضعین الذین ذكرناهما و تقول السلام علیك یا بنت رسول الله …السلام علیك أیتها المحدثة العلیمة السلام علیك أیتها المغصوبة المظلومة السلام علیك أیتها المضطهدة المقهورة السلام علیك یا فاطمة بنت رسول الله و رحمة الله و بركاته صلی الله علیك و علی روحك و بدنك…[2]

در زیارت حضرت فاطمه سلام الله علیها چنین می‌خوانیم:… سلام بر تو ای محدَّثه‌ی دانا، سلام بر تو ای كسی كه حقت غصب گردید و بر تو ظلم شد، سلام بر تو ای كسی كه تو را خوار و مقهور كردند، سلام بر تو ای فاطمه ای دخت رسول خدا، و رحمت خدا و بركات او بر تو باد،  خداوند بر تو و بر روح تو و بدن تو درود فرستد…

عن الحسن بن العباس بن جریش عن أبی جعفر الثانی علیهم السلام قال قال أبو جعفر الباقر علیهم السلام إن الاوصیاء محدثون یحدثهم روح القدس و لا یرونه و كان علی علیهم السلام یعرض علی روح القدس ما یسأل عنه فیوجس فی نفسه أن قد أصبت بالجواب فیخبر فیكون كما قال[1]

حسن بن عباس از امام جواد علیهم السلام از امام باقر علیهم السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: به راستی كه اوصیا محدَّث (به فتح دال) هستند و روح القدس با آنان سخن می‌گوید و آنان روح القدس را نمی‌بینند و امیرالمؤمنین علیهم السلام نیز آنچه از او پرسیده می‌شد بر روح القدس عرضه می‌كرد، پس در دلش جواب را می‌یافت و آن را بیان می‌كرد و مطلب همچنان بود كه حضرت فرموده بودند.

احتمال دارد مقصود از اوصیاء در این روایت ائمه علیهم السلام باشد، خصوصا با توجه به این سخنگوی با آنان روح القدس می‌باشد، اما در عین حال با توجه به فصل آینده تردیدی نیست كه برخی از اوصیاء نیز محدَّث (به فتح دال) بوده‌اند، گرچه شمول این عنوان برای تمامی اوصیاء ثابت نگردد.

پوشیده نیست كه نام تمامی اولیاء خدا كه محدَّث (به فتح دال) بوده‌اند به ما نرسیده است.

اما نام برخی از آنان كه در قرآن و روایات آمده است عبارت است از: آصف بن برخیا، خضر، ذی القرنین، مریم و مادر موسی. توجه كنید:

حدثنا الحكم بن عیینة عن علی بن الحسین علیهم السلام قال إن علم علی علیهم السلام فی آیة من القرآن قال و كتمنا الایة قال فكنا نجتمع فندارس القرآن فلا نعرف الایة قال فدخلت علی أبی جعفر علیهم السلام فقلت إن الحكم بن عیینة حدثنا عن علی بن الحسین علیهم السلام أنه قال علم علی علیهم السلام فی آیة من القرآن و كتمنا الایة قال اقرأ یا حمران فقرأت وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی قال فقال أبو جعفر علیهم السلام و ما أرسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث قلت و كان علی علیهم السلام محدثا قال نعم فجئت إلی أصحابنا فقلت قد أصبت الذی كان الحكم یكتمنا قال قلت قال أبو جعفر كان علی علیهم السلام محدثا فقالوا لی ما صنعت شیئا إلا سألته من یحدثه قال فبعد ذلك إنی أتیت أبا جعفر علیهم السلام فقلت أ لیس حدثتنی أن علیا علیهم السلام كان محدثا قال بلی قلت من یحدثه قال ملك یحدثه قال قلت أقول إنه نبی أو رسول قال لا قال بل مثله مثل صاحب سلیمان و مثل صاحب موسی و مثله مثل ذی القرنین[1]

حمران گفت حكم بن عیینه از امام سجاد علیهم السلام نقل كرد كه علم امیرالمؤمنین علیهم السلام در یكی از آیات قرآن است و او (حكم بن عیینه) آن آیه را از ما مخفی كرد و به ما نگفت.

ما جمع شدیم و قرآن را بررسی كردیم اما آن آیه را نیافتیم، سپس بر امام باقر علیهم السلام وارد شدیم و گفتیم حكم بن عیینه از امام سجاد علیهم السلام چنین نقل كرده و آن آیه را از ما مخفی نموده است امام (به آیه‌ای از قرآن اشاره نموده و) فرمودند ای حمران بخوان، پس ما چنین خواندم «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی» اما امام آن را چنین خواندند «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی و لا محدث».

به امام گفتم آیا امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود؟ امام فرمودند: آری.

سپس نزد اصحابمان آمده و گفتم آنچه حكم از ما پنهان می‌كرد به دست آوردم و گفتم كه امام باقر علیهم السلام فرمودند امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود، اصحاب گفتند هنری نكردی، چرا از آن حضرت نپرسیدی كه چه كسی با آن حضرت سخن می‌گفت؟

پس از این جریان نزد امام آمده و گفتم آیا نفرمودید كه امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود؟ امام فرمودند آری، پرسیدم چه كسی با او سخن می‌گفت؟ امام فرمودند فرشته‌ای با آن حضرت سخن می‌گفت، به امام گفتم بگویم كه آن حضرت نبی یا رسول بوده است؟ امام فرمود خیر، بلكه مَثَل او مَثَل صاحب موسی (خضر) و ذی القرنین بود.

قال حمران بن أعین إن الحكم بن عیینة یروی عن علی بن الحسین علیهم السلام أن علم علی علیهم السلام فی آیة نسأله فلا یخبرنا قال حمران سألت أبا جعفر علیهم السلام فقال إن علیا علیهم السلام كان بمنزلة صاحب سلیمان و صاحب موسی و لم یكن نبیا و لا رسولا ثم قال و ما أرسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث قال فعجب أبو جعفر علیهم السلام[2]

حمران گفت حكم بن عیینه از امام سجاد علیهم السلام روایت می‌كرد كه علم امیرالمؤمنین علیهم السلام در یك آیه است ما از او می‌پرسیدیم و او پاسخی نمی‌داد، از امام باقر علیهم السلام پرسیدم، فرمودند امیرالمؤمنین علیهم السلام به منزله‌ی صاحب سلیمان (آصف) و صاحب موسی (خضر) بود، ولی نبی و رسول نبود، سپس این آیه را خواندند «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی و لا محدث» پس امام باقر علیهم السلام (احتمالا از اهتمام و پی گیری حمران) اظهار تعجب كردند.

…قال سلیم فقلت لمحمد فمن حدّثك بهذا. قال علی علیهم السلام. فقلت قد سمعت أنا أیضا منه كما سمعت أنت، قلت لمحمد فلعلّ ملكا من الملائكة حدّثه. قال أو ذاك قلت فهل تحدّث الملائكة إلا الانبیاء. قال أ ما تقرأ كتاب اللّه و ما أرسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث . قلت أنا أمیر المؤمنین علیهم السلام محدث قال نعم، و فاطمة سلام الله علیها محدثة، و لم تكن نبیة، و مریم محدثة و لم تكن نبیة، و أمّ موسی محدثة و لم تكن نبیة، و سارة امرأة إبراهیم قد عاینت الملائكة و لم تكن نبیة، فبشّروها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یعْقُوبَ. قال سلیم فلمّا قتل محمد بن أبی بكر بمصر و عزّینا أمیر المؤمنین علیهم السلام، جئت إلی أمیر المؤمنین علیهم السلام و خلوت به فحدّثته بما أخبرنی به محمد بن أبی بكر و بما حدّثنی به ابن غنم. قال صدق محمد رحمه اللّه، أما انّه شهید حی مرزوق، یا سلیم إنّی و أوصیائی أحد عشر رجلا من ولدی أئمّة هدی مهدیون محدثون. قلت یا أمیر المؤمنین و من هم. قال ابنی الحسن و الحسین، ثم ابنی هذا و أخذ بید علی بن الحسین علیهم السلام و هو رضیع ثم ثمانیة من ولده واحدا بعد واحد…[3]

سلیم گفت به محمد بن ابی بكر گفتم چه كسی این مطلب را به تو گفت؟ گفت امیرالمؤمنین علیهم السلام، گفتم من نیز از آن حضرت این مطلب را شنیدم همچنان كه تو شنیدی، به محمد گفتم شاید فرشته‌ای از فرشتگان با آن حضرت سخن می‌گفته است، گفت شاید چنین باشد، گفتم آیا فرشتگان جز با پیامبران سخن می‌گویند؟ گفت آیا كتاب خدا را نمی‌خوانی كه فرمود «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی و لا محدث»؟ من گفتم امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بوده است؟ گفت آری و همچنین فاطمه سلام الله علیها نیز محدَّثه بوده است و لكن پیامبر نبوده است، مریم نیز محدثه بوده و پیامبر نبوده است، مادر موسی نیز محدثه بوده و پیامبر نبوده است، ساره زن ابراهیم فرشتگان را دیده است و پیامبر نبوده است و این آیه را خواند «فبشّروها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یعْقُوبَ».

سلیم گفت هنگامی كه محمد ابی بكر در مصر كشته شد برای تسلیت خدمت امیرالمؤمنین علیهم السلام رفته و در خلوت آنچه محمد بن ابی بكر و ابن غنم گفته بود به آن حضرت گفتم فرمودند: محمد راست گفت خدا او را رحمت كند، آگاه باش كه او شهید زنده است و نزد خدا روزی می‌خورد.

ای سلیم به راستی كه من و اوصیا من كه یازده مرد از اولاد من هستند ائمه‌ی هدی و مهدی و محدَّث (به فتح دال) هستیم، گفتم ای امیرالمؤمنین علیهم السلام آنان كیانند؟ فرمودند پسرانم حسن و حسین علیهم السلام سپس این پسرم و دست علی بن الحسین علیهم السلام را گرفتند در حالی كه او شیرخوار بود، سپس هشت نفر از اولاد علی بن الحسین علیهم السلام یكی پس از دیگری…

عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیهم السلام قال كان علی علیهم السلام محدثا و كان سلمان محدثا قال قلت فما آیة المحدث قال یأتیه ملك فینكت فی قلبه كیت و كیت[1]

ابو بصیر از امام صادق علیهم السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بوده و سلمان محدَّث (به فتح دال) بوده، پرسیدم نشانه‌ی محدَّث (به فتح دال) چیست؟ فرمودند فرشته‌ای نزد او می‌آید و این چنین و آن چنان در قلب او می‌افكند.

عن أبی بصیر عن أبی عبد الله علیهم السلام قال كان و الله علی علیهم السلام محدثا و كان سلمان محدثا، قلت اشرح لی قال یبعث الله إلیه ملكا ینقر فی أذنیه یقول كیت و كیت[2]

ابو بصیر از امام صادق علیهم السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: قسم به خدا كه امیرالمؤمنین علیهم السلام محدَّث (به فتح دال) بود و سلمان محدَّث (به فتح دال) بود به امام گفتم توضیح بیشتری دهید، فرمودند خداوند فرشته‌ای را به سوی او می‌فرستد كه در گوشش می‌گوید این چنین است و آن چنان.

عن الحسن بن منصور قال قلت للصادق علیهم السلام أ كان سلمان محدثا قال نعم قلت من یحدثه قال ملك كریم قلت فإذا كان سلمان كذا فصاحبه أی شی‏ء هو قال أقبل علی شأنك[3]

حسن بن منصور می‌گوید از امام صادق علیهم السلام پرسیدم آیا سلمان محدَّث (به فتح دال) بود؟ امام فرمودند آری، پرسیدم چه كسی با او سخن می‌گفت؟ امام فرمودند فرشته‌ای بزرگوار، به امام گفتم اگر سلمان چنین است پس صاحب او (امیرالمؤمنین علیهم السلام) چه مقامی دارد! امام فرمودند تو به این كارها كار نداشته باش.

البته ظاهر برخی روایت این است كه سلمان از این رو محدَّث (به فتح دال) نام گرفته است كه پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام اسرار را به او می‌گفتند، اگر به معنی ظاهری این روایت اخذ شود با سایر روایات متعارض است، اما احتمال می‌رود این بیان امام با توجه به عدم ظرفیت سؤال كننده بوده است و یا این كه گاهی این اسرار را فرشته‌ای از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام به حضرت سلمان می‌رسانده است. این احتمال نیز وجود دارد كه محدَّث (به فتح دال) بودن سلمان هم از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام باشد و هم از سوی فرشته. اما متن روایت این چنین است:

روی أن سلمان الفارسی كان محدثا فسئل الصادق علیهم السلام عن ذلك و قیل له من كان یحدثه فقال رسول الله صلی الله علیه و آله و أمیر المؤمنین علیهم السلام و إنما صار محدثا دون غیره ممن كان یحدثانه لانهما كانا یحدثانه بما لا یحتمله غیره من مخزون علم الله و مكنونه[4]

روایت شده است كه سلمان فارسی محدَّث (به فتح دال) بوده است پس از امام صادق علیهم السلام در این باره پرسیده شد و گفته شد كه چه كسی با سلمان سخن می‌گفته است؟ امام فرمودند رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام و همانا سلمان به تنهایی از میان اصحاب عنوان محدَّث (به فتح دال) پیدا كرد چرا كه آن دو سخنانی را از علم اسرار آمیز و مخفی خدا به سلمان می‌گفتند كه دیگران ظرفیت آن را نداشتند.

عن محمد بن أحمد بن حماد المروزی رفعه قال قال الصادق علیهم السلام اعرفوا منازل شیعتنا بقدر ما یحسنون من روایاتهم عنا فإنا لا نعد الفقیه منهم فقیها حتی یكون محدثا فقیل له أ و یكون المؤمن محدثا قال یكون مفهما و المفهم محدث[1]

امام صادق علیهم السلام فرمودند: منزلت شیعیان ما را به مقداری كه از روایات ما بلد هستند بشناسید، چرا كه ما هیچ یك از آنها را فقیه نمی‌شماریم مگر اینكه محدَّث باشند. پرسیده شد آیا مؤمن محدِّث می‌شود؟ فرمودند: مؤمن مفهَّم (كسی كه مطالب به او تفهیم می‌گردد) می‌شود و مفهِّم همان محدَّث است.

المؤمن محدِّث[1]

امیرالمؤمنین علیهم السلام فرمودند: مؤمن محدَّث (به فتح دال) است.

عن عبید بن هلال قال سمعت أبا الحسن الرضا علیهم السلام یقول إنی أحب أن یكون المؤمن محدثا قال قلت و أی شی‏ء المحدث قال المفهم[2]

عبید بن هلال می‌گوید از امام رضا علیهم السلام شنیدم كه می‌فرمودند: به یقین من دوست دارم مؤمن محدَّث (به فتح دال) باشد، به امام گفتم محدَّث (به فتح دال) چیست؟ فرمودند: كسی است كه مطالب به او تفهیم شده است.

بعید نیست كه برخی روایات دیگر نیز شاهد بر محدَّث (به فتح دال) بودنِ مؤمن باشند، گرچه كلمه‌ی محدَّث (به فتح دال) در آنها به كار برده نشده است. با توجه به چگونگی تحدیث در فصل‌های آینده این امر روشن می‌شود. توجه كنید:

عَنْ حَمَّادٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهم السلام قَالَ مَا مِنْ قَلْبٍ إِلا وَ لَهُ أُذُنَانِ عَلَی إِحْدَاهُمَا مَلَكٌ مُرْشِدٌ وَ عَلَی الاخْرَی شَیطَانٌ مُفْتِنٌ هَذَا یأْمُرُهُ وَ هَذَا یزْجُرُهُ الشَّیطَانُ یأْمُرُهُ بِالْمَعَاصِی وَ الْمَلَكُ یزْجُرُهُ عَنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الْیمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلا لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ[3]

حماد می‌گوید امام صادق علیهم السلام فرمودند: هیچ قلبی نیست مگر این دو گوش دارد، بر یكی از دو گوش فرشته‌ای راهنماست و بر دیگری شیطانی گمراه كننده، یكی فرمان می‌دهد و دیگری جلو گیری می‌كند، شیطان به گناهان فرمان می‌دهد و فرشته از آن باز می‌دارد، و همین مطلب است كه در این آیه‌ی قرآن آمده است «از راست و چپ نشسته‌اند و هیچ كلمه‌ای نمی‌گوید مگر این كه نزد او محافظ آماده‌‌ای وجود دارد.

عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهم السلام  قَالَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلا وَ لِقَلْبِهِ أُذُنَانِ فِی جَوْفِهِ أُذُنٌ ینْفُثُ فِیهَا الْوَسْوَاسُ الْخَنَّاسُ وَ أُذُنٌ ینْفُثُ فِیهَا الْمَلَكُ فَیؤَیدُ اللَّهُ الْمُؤْمِنَ بِالْمَلَكِ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ[4]

ابان می‌گوید امام صادق علیهم السلام فرمودند هیچ مؤمنی نیست مگر این كه برای قلب او دو گوش می‌باشد، در یك گوش وسواس خناس وسوسه می‌كند و در یك گوش فرشته می‌دمد، پس خداوند مؤمن را به فرشته تأیید می‌كند، و این است معنی این آیه كه خداوند فرموده است «و آنان را به روحی از خودش تأیید نمود».

برای بیشتر آشكار شدن مراتب محدَّثین (به فتح دال) باید دید چه كسی با آنان سخن می‌گوید. این مطلب را در فصل آینده خواهیم دید.

در نوشتاری با عنوان «پشتوانه‌‌های علمی ائمه علیهم السلام» می‌بینیم كه منابع اختصاصی كه ائمه علیهم السلام در اختیار دارند در چند گروه جای دارد:

گروهی از آن میراثی است كه از پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان رسیده است كه شامل جفر احمر، جفر ابیض، جامعه، مصحف فاطمه سلام الله علیها و… می‌باشد.

از بخشی دیگر آن به عنوان «علم غابر» و «علم مزبور» یاد شده است.

و مهمترین قسمت آن، ارتباط زنده با دستگاه الهی است كه در روایات با تعبیر «علم حادث» آمده است.

عن منصور بن حازم قال سمعت أبا عبد الله علیهم السلام یقول إن عندنا صحیفة فیه أرش الخدش قال قلت هذا هو العلم قال إن هذا لیس بالعلم إنما هو أثرة إنما العلم الذی یحدث فی كل یوم و لیلة عن رسول الله صلی الله علیه و آله و عن علی بن أبی طالب علیهم السلام[1]

منصور بن حازم می‌گوید از امام صادق علیهم السلام شنیدم كه می‌فرمودند: به راستی كه نزد ما كتابی است كه (در آن تمام نیازهای مردم وجود دارد) حتی دیه یك خراش كوچك، به امام گفتم این همان علم است امام فرمودند: این علم نیست، بلكه اثر برجا مانده از پیامبر صلی الله علیه و آله است، جز این نیست كه علم واقعی آنی است كه در هر روز و شب از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام حادث می‌شود.

عَنْ عَلِيٍّ السَّائِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الاوَّلِ مُوسَي علیه السلام قَالَ قَالَ مَبْلَغُ عِلْمِنَا عَلَي ثَلاثَةِ وُجُوهٍ مَاضٍ وَ غابر وَ حَادِثٍ فَأَمَّا الْمَاضِي فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا الْغابر فَمزبور وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الاسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا وَ لا نَبِيَّ بَعْدَ نَبِيِّنَا[2]

علی سائی می‌گوید امام كاظم علیهم السلام فرمودند: علم ما از سه ناحیه می‌رسد، ماضی و غابر و حادث، اما علم ماضی علمی است كه (با تحقق در خارج) تفسیر آن روشن شده است و اما علم غابر علمی است كه نوشته شده است (اما هنوز در خارج واقع نشده است) و اما علم حادث همان قذف در قلب و نقر در گوش است و این علم برترین علم ماست و پیامبری بعد از پیامبر ما نیست.

كان الصادق علیهم السلام یقول علمنا غابر و مزبور و نكت فی القلوب و نقر فی الاسماع و إن عندنا الجفر الاحمر و الجفر الابیض و مصحف فاطمة سلام الله علیها و عندنا الجامعة فیها جمیع ما تحتاج الناس إلیه فسئل عن تفسیر هذا الكلام فقال أما الغابر فالعلم بما یكون و أما المزبور فالعلم بما كان و أما النكت فی القلوب فهو الالهام و أما النقر فی الاسماع فحدیث الملائكة علیهم السلام نسمع كلامهم و لا نری أشخاصهم و أما الجفر الاحمر فوعاء فیه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و لن یخرج حتی یقوم قائمنا أهل البیت و أما الجفر الابیض فوعاء فیه توراة موسی و إنجیل عیسی و زبور داود و كتب الله الاولی و أما مصحف فاطمة سلام الله علیها ففیه ما یكون من حادث و أسماء من یملك إلی أن تقوم الساعة و أما الجامعة فهو كتاب طوله سبعون ذراعا إملاء رسول الله صلی الله علیه و آله من فلق فیه و خط علی بن أبی طالب علیهم السلام بیده فیه و الله جمیع ما تحتاج إلیه الناس إلی‌یوم القیامة حتی أن فیه أرش الخدش و الجلدة و نصف الجلدة[3]

امام صادق علیهم السلام فرمودند: علم ما سه گونه است علم غابر، علم مزبور و (علم حادث كه) افكندن در قلب و شنیدن در گوش است و به راستی كه نزد ما جفر احمر و جفر ابیض و مصحف فاطمه سلام الله علیها است و نزد ما جامعه است كه در آن تمامی نیازهای بشری وجود دارد.

از امام تفسیر این سخن پرسیده شد، فرمودند: اما علم غابر علم به اتفاقات آینده است، و علم مزبور علم به گذشته است، و انداختن در قلب الهام الهی است، و نقر در گوش سخن فرشتگان است كه سخن آنان را می‌شنویم ولی خودشان را نمی‌بینیم، اما جفر احمر ظرفی است كه در آن اسلحه‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله قرار دارد و تا زمان قائم آل محمد ـ‌عجل‌الله‌فرجه‌الشریف‌ـ هرگز بیرون آورده نمی‌شود و اما جفر ابیض ظرفی است كه در آن تورات موسی و انجیل عیسی و زبور داود و كتابهای الهی دوران گذشته است و اما مصحف فاطمه سلام الله علیها هر حادثه‌‌ای در آن است و همچنین نام كسانی است كه در آینده تا به قیامت به قدرت می‌رسند، و اما جامعه كتابی است به طول هفتاد ذراع كه به زبان خود پیامبر صلی الله علیه و آله املاء شده و به دست شخص امیرالمؤمنین علیهم السلام نوشته شده است، به خدا سوگند كه تمام نیازهای بشری تا روز قیامت در آن نوشته شده است، حتی دیه‌ی خراش كوچك و دیه‌ی یك تازیانه و نصف تازیانه.

اینک با استفاده از شیوه‌ی تفسیر حدیث به حدیث، سه جمله از روایات پیشین را كنار هم می‌گذاریم:

جز این نیست كه علم واقعی آنی است كه در هر روز و شب از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیهم السلام حادث می‌شود؛

اما علم حادث همان انداختن در قلب و نقر در گوش است؛

و انداختن در قلب الهام الهی است و نقر در گوش سخن فرشتگان است؛

نتیجه می‌گیریم كه: مهم‌ترین علم یا علم حقیقی ائمه  علیهم السلام «علم حادث» است و «علم حادث» شامل «قذف» یا «نكت در قلب» و «نقر در اسماع» می‌شود و «نكت در قلب» همان «الهام» است و «نقر در اسماع» نیز همان «سخن گفتن ملائكه» است.

اكنون جمله‌ی دیگری از احادیث پیشین را ضمیمه می‌كنیم:

پرسیدم نشانه‌ی محدَّث (به فتح دال) چیست فرمودند فرشته‌ای نزد او می‌آید و این چنین و آن چنان در قلب او می‌افكند.

نتیجه می‌گیریم كه سرِّ علم حادث ائمه  علیهم السلام در محدَّث (به فتح دال) بودنِ آنها نهفته است.

برای این كه اندكی از حقیقت محدَّث (به فتح دال) بودن ائمه  علیهم السلام روشن گردد در ابتدا باید دید تكلم و سخن گفتن خداوند چگونه است.

تردیدی نیست كه خداوند با برخی از بندگان برگزیده‌اش بدون هیچ واسطه‌ای در دنیا سخن گفته است.

بهترین شاهد بر این مطلب آیات قرآن و حدیث معراج است:

قالَ یا مُوسی إِنِّی اصْطَفَیتُكَ عَلَی النَّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِكَلامِی فَخُذْ ما آتَیتُكَ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِینَ[1]

خداوند گفت ای موسی به یقین من تو را بر تمامی مردم با اختصاص به رسالت و سخن خویش انتخاب نمودم پس آنچه به تو می‌دهم بگیر و از شكر گزاران باش.

…وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَكْلِیماً[2]

و خداوند با موسی سخن گفت سخن گفتنی.

تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ…[3]

اینان رسولان هستند كه برخی از آنان را بر برخی دیگر برتری دادیم برخی از اینان كسانی هستند كه خدا با آنان سخن گفته است…

وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ…[4]

و هنگامی كه موسی به محل قرار آمد و پروردگارش با او سخن گفت…

و نیز تردیدی نیست كه در قیامت پاداش گروهی، هم سخن شدن با خداست، و جزای گروه دیگر، محرومیت از كلام خداوند است:

إِنَّ الَّذِینَ یكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ یشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِكَ ما یأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یكَلِّمُهُمُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یزَكِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ[5]

به یقین كسانی كه آنچه از كتاب كه خداوند فرستاده است پنهان می‌كنند و به آن بهای اندكی می‌گیرند ،(در مصرف بهای آن) به جز آتش نمی‌خورند و خداوند روز قیامت با آنان سخن نخواهد گفت و آنان را پاك نخواهد گرداند و برایشان عذاب دردناكی است.

إِنَّ الَّذِینَ یشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا ینْظُرُ إِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یزَكِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ[6]

به راستی كه كسانی كه عهد و قسم‌های خدا را (با شیطان معامله می‌كنند و) به بهای اندكی می‌فروشند برای اینان در آخرت نصیبی نیست و خداوند با آنان سخن نخواهد گفت و به آنان نخواهد نگریست و آنان را پاك نخواهد كرد و برایشان عذاب دردناكی است.

نتیجه‌ی قطعی كه از این آیات به دست می‌آید، این است كه سخن گفتن خداوند با بشر امری مسلم است.

از سوی دیگر قرآن سخن گفتن خدا را در سه گونه منحصر كرده است:

وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ یكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولاً فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ إِنَّهُ عَلِی حَكِیمٌ[7]

چنین نیست كه خداوند با بشری سخن بگوید مگر این كه به شكل وحی باشد یا این كه بدون هیچ واسطه‌ای و مستقیما باشد و یا این كه فرستاده‌ای را بفرستند پس آنچه می‌خواهد با اذن خود به او وحی نماید به راستی كه او بزرگ و حكیم است.

در این آیه سخن گفتن خداوند با بشر منحصر شده است در:

• سخن بی واسطه
• سخن با واسطه همراه با تشریفات خاص رسالت
• سایر گونه‌های سخن گفتن كه همگی در عنوان «وحی» جمع است.

با ذكر دو حدیث در این باره از این آیه می‌گذریم:

تفسیر القمی وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ یكَلِّمَهُ اللَّهُ الایة قال وحی مشافهة و وحی إلهام و هو الذی یقع فی القلب أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ كما كلم الله نبیه صلی الله علیه و آله و كما كلم الله موسی علیهم السلام من النار أَوْ یرْسِلَ رَسُولا فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ قال وحی مشافهة یعنی إلی الناس…[8]

در تفسیر این آیه امام علیهم السلام فرموده است: چنین نیست كه خداوند با بشری سخن بگوید مگر این كه به شكل وحی باشد؛

امام فرمودند: وحی مشافهه و وحی الهام كه همان انداختن در قلب است؛

یا این كه بدون هیچ واسطه‌ای و مستقیما باشد؛

امام فرمودند: همچنان كه خداوند با پیامبرش صلی الله علیه و آله و با حضرت موسی علیهم السلام از درون آتش سخن گفت؛

و یا این كه فرستاده‌ای را بفرستند پس آنچه می‌خواهد با اذن خود به او وحی نماید؛

امام فرمودند: وحی مشافهه به سوی مردم.

فیما أجاب به أمیر المؤمنین علیهم السلام عن أسئلة الزندیق المدعی للتناقض فی القرآن قال علیهم السلام فأما قوله ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ یكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ما ینبغی لبشر أن یكلمه الله إلا وحیا و لیس بكائن إلا من وراء حجاب أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ كذلك قال الله تبارك و تعالی علوا كبیرا قد كان الرسول یوحی إلیه من رسل السماء فتبلغ رسل السماء رسل الأرض و قد كان الكلام بین رسل أهل الأرض و بینه من غیر أن یرسل بالكلام مع رسل أهل السماء و قد قال رسول الله صلی الله علیه و آله یا جبرئیل هل رأیت ربك فقال جبرئیل إن ربی لا یری فقال رسول الله صلی الله علیه و آله من أین تأخذ الوحی فقال آخذه من إسرافیل فقال و من أین یأخذه إسرافیل قال یأخذه من ملك فوقه من الروحانیین قال فمن أین یأخذه ذلك الملك قال یقذف فی قلبه قذفا فهذا وحی و هو كلام الله عز و جل و كلام الله لیس بنحو واحد منه ما كلم الله به الرسل و منه ما قذفه فی قلوبهم و منه رؤیا یریها الرسل و منه وحی و تنزیل یتلی و یقرأ فهو كلام الله فاكتف بما وصفت لك من كلام الله فإن معنی كلام الله لیس بنحو واحد فإنه منه ما تبلغ منه رسل السماء رسل الأرض قال فرجت عنی فرج الله عنك و حللت عنی عقدة فعظم الله أمرك یا أمیر المؤمنین…[9]

زندیقی تصور می‌كرد قرآن متناقض است خدمت امیرالمؤمنین علیهم السلام رسید و موارد تناقض را برای امام بیان كرد، حضرت پاسخ دادند: اما این آیه «ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ یكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ» یعنی شایسته نیست برای بشری كه خدا با او سخن گوید مگر این كه به شكل وحی باشد [أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ] و چنین وحی نمی‌باشد مگر مستقیم «أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ» خداوندی كه مقدس است و به نهایت بلند مرتبه است چنین فرموده است.

گاه وحی به پیامبر از طریق فرستادگان آسمان (فرشتگان) بود، پس فرستادگان آسمان به فرستادگان زمین می‌رساندند؛

و گاه سخن بین فرستادگان اهل زمین (پیامبران) و بین خود خدا بدون وساطت فرستادگان اهل آسمان بود.

به تحقیق كه رسول خدا صلی الله علیه و آله به جبرئیل گفت ای جبرئیل آیا پروردگارت را دیده‌ای؟ پاسخ داد به یقین كه پروردگار من دیده شدنی نیست، پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید از كجا دریافت وحی می‌كنی؟ گفت از اسرافیل می‌گیرم، حضرت پرسید اسرافیل از كجا می‌گیرد؟ پاسخ داد از فرشته‌ای در مرتبه‌ی بالاتر از خودش كه از روحانیین است، پرسید آن فرشته از كجا می‌گیرد؟ پاسخ داد در قلب او انداخته می‌شود.

امیرالمؤمنین علیهم السلام ادامه دادند: پس این وحی است، و وحی سخن خدای عز و جل است و سخن خدا به یك شكل نیست، نوعی از آن سخنی است كه مستقیما خداوند با پیامبران گفته است و نوعی از آن در دل پیامبران انداخته است و نوعی از آن خوابی است كه به پیامبران نشان داده است و نوعی از آن وحی و تنزیل آیاتی است كه تلاوت و خوانده می‌شود.

پس این سخن خداست، به این اندازه از توصیفی كه از كلام خداوند برایت كردم اكتفا نما؛ چرا كه سخن خدا به یك شكل نیست، قسمی از آن سخنی است كه فرستادگان آسمان به فرستادگان زمین می‌رسانند.

سؤال كنند گفت مشكل مرا گشایش نمودی خدا به تو گشایش دهد و گره از كار من گشودی پس أی امیرالمؤمنین علیهم السلام خدا امر تو را بزرگ گرداند…

با توجه به این كه در روایات تحدیث نیز كلمه‌ی وحی و الهام به كار رفته، روشن می‌شود كه محدَّث (به فتح دال) بودن در قسم سوم از انواع سخن گفتن خداوند قرار دارد.

در این كه هم سخنی با فرشته هم سخنی با خداوند است تردیدی نیست؛ چرا كه فرشته از مأمورین الهی است و بدون دستور خداوند كاری انجام نمی‌دهد، از این جهت كار فرشته كار خداست و می‌توان آن را به خداوند نسبت داد. روایت زیر كه بخشی از روایت قبلی است این مطلب را به روشنی بیان می‌كند:

[الإحتجاج] جاء بعض الزنادقة إلی أمیر المؤمنین علیهم السلام و قال لو لا ما فی القرآن من الاختلاف و التناقض لدخلت فی دینكم فقال له علی علیهم السلام: …فأما قوله تعالی اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها و قوله یتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ و تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا و تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَیبِینَ و الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فهو تبارك و تعالی أجل و أعظم من أن یتولی ذلك بنفسه و فعل رسله و ملائكته فعله لأنهم بِأَمْرِهِ یعْمَلُونَ فاصطفی جل ذكره من الملائكة رسلا و سفرة بینه و بین خلقه و هم الذین قال الله فیهم اللَّهُ یصْطَفِی مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ فمن كان من أهل الطاعة تولت قبض روحه ملائكة الرحمة و من كان من أهل المعصیة تولی قبض روحه ملائكة النقمة و لملك الموت أعوان من ملائكة الرحمة و النقمة یصدرون عن أمره و فعلهم فعله و كل ما یأتونه منسوب إلیه و إذا كان فعلهم فعل ملك الموت ففعل ملك الموت فعل الله لأنه یتوفی الأنفس علی ید من یشاء و یعطی و یمنع و یثیب و یعاقب علی ید من یشاء و إن فعل أمناؤه فعله كما قال وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یشاءَ اللَّهُ‏…[10]

امیرالمؤمنین علیهم السلام درباره‌ی تصور تناقض نسبت به آیات قبض روح فرمودند:… اما این كه آیه كه خداوند می‌فرماید « خدا نفسها را هنگام مرگ می‌میراند» و همچنین این آیه كه «فرشتگان كسانی را كه به خود ستم كرده بودند می‌میراند»؛

خداوند برتر و بزرگتر است از این كه مستقیما میراندن را بر عهده گیرد، بلكه نسبت دادن به خدا از این جهت است كه كار فرستادگان او و فرشتگانش كار خود اوست؛ زیرا آنان به دستور او انجام می‌دهند، پس خداوند از فرشتگان فرستادگانی انتخاب نمود كه سفارت بین او و خلق او را عهده دار شوند.

پس هر كس از مردم كه اهل بندگی خدا باشد فرشتگان رحمت متولی مرگ او هستند، و كسی كه اهل نافرمانی باشد فرشتگان عذاب متولی مرگ او هستند، و ملك الموت (عزرائیل) یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب دارد كه تحت فرمان او كار می‌كنند، و كار آن فرشتگان كار خود عزرائیل است، و هر چه آنان انجام دهند به عزرائیل نسبت داده می‌شود.

هنگامی كه كار آن فرشتگان كار عزرائیل محسوب شود و كار عزرائیل كار خدا محسوب شود، اوست كه نفسها را به دست هر كس كه خواهد می‌میراند و اوست كه عطا می‌كند و منع می‌كند و پاداش می‌دهد و مؤاخذه می‌كند به دست هر كه بخواهد، و به راستی كه كار كارگذاران امین او كار خود اوست هم چنان كه گفته است آنان خواستی ندارند جز آنچه خدا می‌خواهد…

ضابطه‌ای كه امام در این روایت بیان فرموده است این است كه كار نماینده و امین خداوند، كار خود خداست. این ضابطه بدیهی است؛ چرا كه مثلا اگر سربازان كشوری به پیروزی دست یابند می‌توان این پیروزی را علاوه بر سرباز به فرمانده و یا ارتش و یا دولت و یا رئیس آن كشور نسبت داد.

بنا بر این با توجه به این كه فرشتگان مأمورین اجرایی خداوند می‌باشند، و بدون فرمان او كاری نمی‌كنند، اگر سخن فرشتگان را به خدا نسبت دهیم و بگوییم خدا با این شخص سخن گفته درست است.

اما آیا محدَّث (به فتح دال) بودن منحصر به شنیدن سخن فرشته است، یا دامنه‌ی آن گسترده‌تر از این است؟

به بیانی روشن‌تر آیا تعریف محدَّث (به فتح دال) به «كسی كه سخن فرشته را می‌شنود» برای بیان معنی دقیق محدَّث (به فتح دال) است یا از جهت نزدیك بودن به فهم مردم می‌باشد، ولی هر امری كه نتیجه‌ی سخن فرشته را داشته باشد تحدیث الهی است؟

اگر محدَّث (به فتح دال) بودن منحصر به شنیدن سخن فرشته باشد دو قسم دیگر كلام الهی داخل در محدَّث (به فتح دال) نیست، اما اگر منحصر نباشد تمامی سه قسم كلام الهی داخل در محدَّث (به فتح دال) بودن است.

اگر بین «كلام» و «حدیث» از نظر موضوع بحث[11] تفاوتی قایل نشویم ممكن است بگوییم كلام خداوند با تحدیث الهی یكی است اما انواع گوناگونی دارد.

شاهد بر این امر دو مطلب است:

امر اول این كه نتیجه‌ی محدَّث (به فتح دال) بودن «تفهیم» است همچنان كه در روایات متعددی به آن اشاره شده است، نتیجه‌ی كلام الهی نیز «تفهیم» است. از سوی دیگر در برخی از روایاتی که پیش از این گذشت، امام محدَّث (به فتح دال) را به «مفهَّم» تفسیر فرموده است. این امر قرینه است بر این كه كلام خداوند با تحدیث یكی است هر چند فرشته به شكل مستقیم سخنگو نباشد.

امر دوم این كه در برخی از موارد گوینده‌ی سخن به عنوان روح القدس آمده است و در حقیقت روح القدس احتمالاتی وجود دارد كه یكی از آنها این است كه از فرشتگان نباشد.

اگر از این مطلب هم تنزل كنیم كاملا روشن است كه انحصار محدَّث (به فتح دال) بودن به شنیدن مستقیم سخن فرشته بر خلاف روایات است؛ چرا كه در برخی از روایات تعبیر «نكت قلب» كه همان الهام است در قبال «حدیث الملائكه» آمده است و از سوی دیگری تردیدی نیست كه محدَّث (به فتح دال) با تعبیر «نكت در قلب» توضیح داده شده است. توجه كنید:

عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قُلْتُ لابِي الْحَسَنِC رُوِّينَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِC أَنَّهُ قَالَ إِنَّ عِلْمَنَا غابر وَ مزبور وَ نَكْتٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الاسْمَاعِ فَقَالَ أَمَّا الْغابر فَمَا تَقَدَّمَ مِنْ عِلْمِنَا وَ أَمَّا الْمزبور فَمَا يَأْتِينَا وَ أَمَّا النَّكْتُ فِي الْقُلُوبِ فَإِلْهَامٌ وَ أَمَّا النَّقْرُ فِي الاسْمَاعِ فَأَمْرُ الْمَلَكِ[12]

مفضل می‌گوید به امام كاظم علیهم السلام گفتم از امام صادق علیهم السلام این چنین روایت به ما رسیده است كه علم ما چند گونه است غابر و مزبور و نكت در قلب و نقر در گوش (توضیح این كلمات چیست؟) امام فرمودند: اما غابر علمی است كه گذشته است، و اما مزبور علمی است كه در آینده اتفاق خواهد افتاد، و اما نكت در دل الهام است، و اما نقر در گوش امر فرشته است.

این مطلب با مطالعه‌ی «نكت» بیشتر آشكار می‌شود:

«نكت» در لغت به معنی علامت مشخصی است كه از برخورد چوب یا انگشت یا ریگ بر زمین باقی می‌ماند؛

همچنین هر نقطه‌ی مخالف رنگ شیئی مانند سیاهی در سفیدی یا به عكس «نكت» است؛

همچنین هر اثر خارجی بر شیئ كه جدای از شیئ است و جلب توجه می‌كند «نكت» است؛

بنا بر این مسلما دامنه‌ی محدَّث (به فتح دال) فراتر از شنیدن مستقیم كلام فرشته است.

نتیجه‌ی مهمی كه گرفته می‌شود این است كه ذكر سخن فرشته در بیشتر روایات تحدیث، از دو جهت می‌باشد..

جهت اول این كه در بیشتر موارد تحدیث، واسطه‌ی سخن فرشته است؛

و جهت دیگر این كه درك سخن گفتن خداوند با بشر برای همگان آسان نبوده است و الا سخن فرشته هیچ خصوصیتی ندارد كه تحدیث الهی را منحصر به آن نماییم، بلكه به عنوان یكی از مصادیق عام تحدیث الهی آورده شده است.

بنا بر این اگر بگوییم محدَّث (به فتح دال) هم سخن خداوند است سخن گزافی نگفته‌ایم. به بیانی دیگر در همه‌ی موارد محدَّث (به فتح دال)، خداست كه با بشر سخن می‌گوید. اما سخن خداوند با بشر دو گونه تصور می‌شود: سخن مستقیم و بدون واسطه و سخن با واسطه. در فصلهای آینده به این مطلب می‌پردازیم.

سخن مستقیم و بی‌واسطه، مشخّصه‌ی قرار گرفتن در بالاترین اوج قرب به حضرت حق جل جلاله است. صد البته بدیهی است درك این مقام برای خاك نشینان آن هم همچو ما ممكن نیست.

و هزار البته این امر به معنی دیدن خداوند نیست؛ چرا كه دیده شدن از صفات مخلوق است و خالق از آن بریئ می‌باشد، بلكه تنها امری كه در خور عقل ماست این است كه بگوییم این مقام قربی است در نهایت قرب، اما حقیقت آن را به اهلش واگذاریم.

برای این گونه مطالب نمونه‌های دیگری نیز وجود دارد كه یادآوری آن، از شدت نامأنوسی ما می‌كاهد؛ یكی از این نمونه‌ها مسأله‌ی «لقاء پروردگار» است كه صریح قرآن و روایات می‌باشد.

همچنین پذیرفتن سخن گفتن خداوند به معنی اثبات لوازم سخن گفتن بشری در ذات اقدس او نیست، بلكه از قبیل توصیف خداوند به سمیع و بصیر در مورد علم او به مسموعات و مبصرات است.

اكنون به روایات دیگری كه به صراحت سخن گفتن بی واسطه‌ی خداوند را بیان می‌كند ـ‌علاوه بر آنچه گذشت‌‌ـ توجه كنید:

عن هشام بن سالم عن أبي عبد اللهC قال قال بعض أصحابنا أصلحك الله أ كان رسول الله6 يقول قال جبرئيل و هذا جبرئيل يأمرني ثم يكون في حال أخري يغمي عليه قال فقال أبو عبد اللهC إنه إذا كان الوحي من الله إليه ليس بينهما جبرئيل أصابه ذلك لثقل الوحي من الله و إذا كان بينهما جبرئيل لم يصبه ذلك فقال قال لي جبرئيل و هذا جبرئيل[1]

هشام بن سالم می‌گوید كه برخی از اصحاب ما از امام صادق علیهم السلام پرسیدند آیا چنین بود كه گاهی پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرمودند جبرئیل چنین گفت و یا این كه این جبرئیل است كه چنین دستور می‌دهد، اما در حالتی دیگر هنگام وحی حالتی شبیه بی‌هوشی به حضرت دست می‌داد (چرا وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه متفاوت بود؟)

امام فرمودند زمانی كه وحی مستقیما از خود خداوند بود و جبرئیل واسطه‌ی در وحی نبود از سنگینی وحی این حالت به حضرت دست می‌داد، و زمانی كه جبرئیل واسطه‌ی وحی بود این حالت رخ نمی‌داد، در این هنگام بود كه می‌فرمود جبرئیل برایم چنین گفت و این جبرئیل است.

عن عبيد بن زرارة عن أبيه قال قلت لأبي عبد اللهC جعلت فداك الغشية التي كانت تصيب رسول الله6 إذا نزل عليه الوحي قال فقال ذلك إذا لم يكن بينه و بين الله أحد ذاك إذا تجلي الله له قال ثم قال تلك النبوة يا زرارة و أقبل يتخشع[2]

زراره می‌گوید به امام صادق علیهم السلام گفتم فدایت شوم حالت (شبیه) بی‌هوشی كه هنگام نزول وحی به پیامبر صلی الله علیه و آله دست می‌داد چه بود؟

امام فرمودند: این حالت زمانی بود كه هیچ واسطه‌ای بین پیامبر و خداوند نبود و آن زمانی بود كه خدوند برای حضرت تجلی می‌نمود سپس (از عظمت مطلب) با حالت خشوع فرمودند ای زراره این است نبوت!

سخن بی‌واسطه‌ی الهی، مختص مقام امامت است، همان مقامی كه ابراهیم خلیل علیهم السلام پس از طی مراحل نبوت و رسالت و خلیل اللهی و… بدان رسید و مسلم است كه برخی از انبیاء همانند ابراهیم خلیل علیهم السلام به این مقام رفیع نایل آمدند و بسیار بدیهی است كه خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله در تمام كمالات صدر نشین همه‌ی خلایق است.

اما شناخت امام بدون شناخت امامت ممكن نیست، و امامت آنگاه شناخته می‌شود كه سیر ارتقاء ابراهیم خلیل الرحمن علیهم السلام تا رسیدن به كمال امامت درك گردد، این آیه به این سیر اشاره دارد:

وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیتِی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ[1]

و هنگامی كه ابراهیم را پروردگارش به كلماتی آزمود و ابراهیم آن كلمات را به تمام رساند (و از امتحانات الهی سرافراز بیرون آمد) خداوند فرمود من تو برای مردم امام قرار دادم، ابراهیم (از شدت خوشحالی گفت) و از نسل من نیز؟ خداوند فرمود عهد من به ظالمین نمی‌رسد.

پیامبر اولو العزمی همچو ابراهیم خلیل علیهم السلام پس از طی نبوت و رسالت و نیل به عنوان خلیل اللهی و ابتلائاتی همچون افكنده شدن در آتش و آزمایشاتی مانند گذاشتن همسر و فرزند دلبندش اسماعیل در سرزمینی بی آب و علف و امتحانی همچون ذبح اسماعیل، آنگاه لیاقت افتخار مدال «امامت» را پیدا نموده و از طرف خداوند به شرف این مدال نایل می‌گردد.

اكنون به اهمیت این احادیث توجه كنید:

عن صالح بن سهل عن أبی عبد الله علیهم السلام قال كنت جالسا عنده فقال لی ابتداء منه یا صالح بن سهل إن الله جعل بینه و بین الرسول رسولا و لم یجعل بینه و بین الإمام رسولا قال قلت و كیف ذاك قال جعل بینه و بین الإمام عمودا من نور ینظر الله به إلی الإمام و ینظر الإمام به إلیه فإذا أراد علم شی‏ء نظر فی ذلك النور فعرفه[2]

صالح بن سهل می‌گوید نزد امام صادق علیهم السلام نشسته بودم كه حضرت آغاز به سخن نموده و فرمودند: ای صالح یقینا كه خداوند بین خود و پیامبر فرستاده‌ای (از فرشتگان) را واسطه قرار داده است، ولی بین خود و امام كسی را واسطه قرار نداده است.

گفتم این امر چگونه است؟ فرمود بین خود و بین امام عمودی از نور قرار داده است كه خدا به آن به امام نظر می‌كند و امام به خداوند، پس هنگامی كه امام علم چیزی را بخواهد در آن نور می‌نگرد پس آن امر را می‌شناسد.

عن أحمد بن حماد المروزی عن الصادق علیهم السلام أنه قال فی الخبر الذی روی فیه إن سلمان كان محدثا قال إنه كان محدثا عن إمامه لا عن ربه لانه لا یحدث عن الله عز و جل إلا الحجة[3]

امام صادق علیهم السلام درباره‌ی روایتی كه نقل شده است سلمان محدَّث (به فتح دال) بوده است فرمودند او از سوی امامش محدَّث (به فتح دال) بوده نه از سوی پروردگارش، چرا كه جز حجت خدا كسی از سوی او سخن گفته نمی‌شود.

این احادیث بدین معناست كه در صعود به قله‌ی افتخار هم كلامی با خداوند، آن هم بدون هیچ واسطه‌ای، احدی با كسی كه به مرتبه‌ی امامت رسیده است، شراكت ندارد.

هم چنان كه در بحث «پشتوانه‌‌های علمی ائمه علیهم السلام» بیان شده، توجه به این نكته ضروری است كه اگر روایات تحدیث شامل این گونه ارتباط با خداوند باشد، این ارتباط خاص بالاترین درجات تحدیث خواهد بود و اگر كسی شمول روایات تحدیث را نسبت به این موارد نپذیرد باید گفت این روایت بیانگر مرتبه‌ای بالاتر از تحدیث است كه در آیه 51 سوره‌ی شوری به عنوان «أو من وراء حجاب» یعنی سخن بی واسطه آورده شده است.

اعتبار و ارزش سخن خداوند با بشر در صورتی كه بدون واسطه باشد به هیچ فكری نمی‌گنجد و آشكار شدن ارزش آن در صورتی كه سخن با واسطه باشد به واسطه‌ای كه خداوند قرار می‌دهد بستگی كامل دارد.

از این جهت برای درك بهتر درجات محدَّثین (به فتح دال) آنها را بر حسب واسطه‌ی سخن دسته بندی نمودیم.

اختلاف گسترده‌ای در روایات در بیان چگونگی تحدیث به چشم می‌خورد، برخی از این روایات گذشت و برخی دیگر در پایان همین فصل ذكر می‌شود. برای استفاده‌ی بیشتر اهل این مطالب، برخی از تعبیرات گوناگون روایات را بدون هیچ توضیحی كنار هم می‌آوریم:

یأتیه صورة أعظم من جبرئیل و میكائیل؛ یعاین معاینة؛ قال قلت و الذی یعاینون ما هو قال خلق أعظم من جبرئیل و میكائیل؛ یسمع كلام الملائكة و لا یری الشخص فینقر فی أذنه و ینكت فی قلبه و صدره؛ یخاطب؛ ینكت و أفضل ممن یسمع؛ ینكت فی قلبه؛ یقرع علی قلبه فیسمع وقعا كوقع السلسلة علی الطست؛ یقذف فی قلبه؛ یوقر فی قلبه؛ ینقر فی قلبه كیت كیت؛ یلقی فی قلبه؛ ینكت فی أذنه فیسمع طنینا كطنین الطست؛ یسمع بأذنه؛ یسمع كما یقع السلسلة فی الطشت؛ یسمع الصوت مثل صوت السلسلة التی تقع فی الطست؛ ینقر فی أذنه؛ یری فی منامه؛ وحی كوحی ام موسی؛ سماع؛ الهام…

اكنون به برخی از این روایات توجه كنید:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ ذُكِرَ المحدث عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیهم السلام فَقَالَ إِنَّهُ یسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لا یرَی الشَّخْصَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ كَیفَ یعْلَمُ أَنَّهُ كَلامُ الْمَلَكِ قَالَ إِنَّهُ یعْطَی السَّكِینَةَ وَ الْوَقَارَ حَتَّی یعْلَمَ أَنَّهُ كَلامُ مَلَكٍ[1]

محمد بن مسلم می‌گوید محدَّث (به فتح دال) نزد امام صادق علیهم السلام یاد شد، حضرت فرمودند: محدَّث (به فتح دال) صدا را می‌شنود و شخص را نمی‌بیند از امام پرسیدم فدای شما گردم چگونه می‌داند كه این سخن سخن فرشته است؟ فرمودند: آرامش و اطمینانی به او داده می‌شود كه تشخیص می‌دهد سخن فرشته است.

عن الولید الطائفی عن أبی عبد الله علیهم السلام قال إن منا لمن یوقر فی قلبه و منا من یسمع بأذنه و منا من ینكت و أفضل ممن یسمع[2]

ولید از امام صادق علیهم السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: از ما كسی است كه در قلب او انداخته می‌شود و از ما كسی است كه به گوشش می‌شنود و از ما كسی است كه به قلب او داده می‌شود و این قسم برتر است از كسی كه می‌شنود.

عن ابن أبی حمزة قال سمعت أبا عبد الله علیهم السلام یقول إن منا لمن ینكت فی أذنه و إن منا لمن یری فی منامه و إن منا لمن یسمع الصوت مثل صوت السلسلة التی تقع فی الطست[3]

ابو حمزه می‌گوید از امام صادق علیهم السلام شنیدم كه می‌فرمودند: به راستی كه از ما كسی است كه در گوش او اثر می‌كند و از ما كسی است كه در خوابش می‌بیند و از ما كسی است كه صدایی مانند صدای افتادن زنجیر در تشت می‌شنود.

عن أبی حمزة الثمالی قال كنت أنا و المغیرة بن سعید جالسین فی المسجد فأتانا الحكم بن عیینة فقال لقد سمعت عن أبی جعفر علیهم السلام  حدیثا ما سمعه أحد قط فسألناه فأبی أن یخبرنا به فدخلنا علیه فقلنا إن الحكم بن عیینة أخبرنا أنه سمع منك ما لم یسمعه منك أحد قط فأبی أن یخبرنا به فقال نعم وجدنا علم علی علیهم السلام فی آیة من كتاب الله و ما أرسلنا من قلبك من رسول و لا نبی و لا محدث فقلنا لیست هكذا هی فقال فی كتاب علی و ما أرسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث إلا إذا تمنی ألقی الشیطان فی أمنیته فقلت و أی شی‏ء المحدث فقال ینكت فی أذنه فیسمع طنینا كطنین الطست أو یقرع علی قلبه فیسمع وقعا كوقع السلسلة علی الطست فقلت إنه نبی ثم قال لا مثل الخضر و مثل ذی القرنین[4]

ابو حمزه ثمالی می‌گوید من و مغیره در مسجد نشسته بودیم كه حكم بن عیینه آمد پس گفت از امام باقر علیهم السلام حدیثی شنیده‌ام كه هیچ كس تا كنون نشنیده است، از او پرسیدیم چه شنیده است؟ جواب نداد پس ما بر امام باقر علیهم السلام وارد شده و گفتیم حكم بن عیینه می‌گوید از شما چیزی شنیده است كه تا كنون كسی نشنیده است و نخواست به ما خبر دهد، امام فرمودند: آری مطلب این است كه علم امیرالمؤمنین علیهم السلام را در یك آیه از كتاب خدا یافتیم و آن این آیه است «و ما أرسلنا من قلبك من رسول و لا نبی و لا محدث» گفتیم در قرآن آیه این چنین نیست، امام فرمودند: در كتاب امیرالمؤمنین علیهم السلام این چنین است «و ما أرسلنا من قبلك من رسول و لا نبی و لا محدث إلا إذا تمنی ألقی الشیطان فی أمنیته» گفتم محدَّث (به فتح دال) چیست؟ فرمودند: در گوش او اثر می‌كند پس صدایی مانند صدای تشت می‌شنود یا به قلب او می‌خورد پس مانند صدای افتادن زنجیر در تشت می‌شنود، پرسیم پس آن حضرت پیامبر است؟ فرمودند: نه مانند خضر و ذو القرنین است.

عن برید العجلی قال سألت أبا عبد الله علیهم السلام عن الرسول و النبی و المحدث قال الرسول الذی تأتیه الملائكة و تبلغه عن الله تبارك و تعالی و النبی الذی یری فی منامه فما رأی فهو كما رأی و المحدث الذی یسمع كلام الملائكة و ینقر فی أذنه و ینكت فی قلبه[5]

برید می‌گوید از امام صادق علیهم السلام درباره‌ی رسول و نبی و محدَّث (به فتح دال) پرسیدم فرمودند: رسول كسی است كه فرشتگان نزد او می‌آیند و از طرف خدای تبارك و تعالی پیام می‌رسانند و نبی كسی است كه در خواب می‌بیند پس هر چه ببیند همان واقع است و محدَّث (به فتح دال) كسی است كه سخن فرشتگان را می‌شنود و صدا به گوش او برخورد می‌كند و در قلب او می‌افتد.

عن الحارث بن المغیرة النضری قال قلت لابی عبد الله علیهم السلام ما علم عالمكم جملة یقذف فی قلبه أو ینكت فی أذنه قال فقال وحی كوحی أم موسی‌[6]

حارث می‌گوید از امام صادق علیهم السلام پرسیدم علم دانشمند شما چگونه است؟ آیا یك باره در قلب او انداخته می‌شود یا در گوش او انداخته می‌شود؟ امام فرمودند وحیی مانند وحی مادر موسی است.

عن علی بن یقطین قال قلت لابی الحسن علیهم السلام علم عالمكم أ سماع أو إلهام قال یكون سماعا و یكون إلهاما و یكونان معا[7]

علی بن یقطین می‌گوید از امام كاظم علیهم السلام پرسیدم علم دانشمند شما آیا شنیدن است یا الهام؟ فرمودند: شنیدن هم هست الهام هم هست و گاهی هر دو با هم هستند.

عن أبی عبد الله الحسین بن علی قال قلت لابی إبراهیم علیهم السلام علم عالمكم أ شی‏ء یلقی فی قلبه أو ینكت فی أذنه فقال نقر فی القلوب و نكت فی الاسماع و قد یكونان معا[8]

حسین می‌گوید از امام كاظم علیهم السلام پرسیدم علم دانشمند شما آیا چیزی است كه در قلب او انداخته می‌شود یا در گوش او اثر می‌كند؟ فرمودند: اثر در قلب است و اثر در گوش، و گاهی هر دو با هم هستند.

عن الحارث بن المغیرة قال قلت لابی عبد الله علیهم السلام  هذا العلم الذی یعلمه عالمكم أ شی‏ء یلقی فی قلبه أو ینكت فی أذنه فسكت حتی غفل القوم ثم قال ذاك و ذاك[9]

حارث می‌گوید از امام صادق علیهم السلام پرسیدم این علمی كه دانشمند شما می‌داند آیا چیزی است كه در قلب او انداخته می‌شود یا در گوش او اثر می‌كند؟ پس امام سكوت كردند تا این مردم از مطلب غافل شدند، سپس فرمودند هم این و هم آن.

عن أبی عبد الله علیهم السلام قال قلت كیف یزاد الإمام فقال منا من ینكت فی أذنه نكتا و منا من یقذف فی قلبه قذفا و منا من یخاطب

یكی از راویان می‌گوید از امام صادق علیهم السلام پرسیدم چگونه بر علم امام افزوده می‌شود؟ فرمودند: از ما كسی است كه در گوش او اثر می‌كند و از ما كسی است كه در دل او افكنده می‌شود و از ما كسی است كه مورد خطاب قرار می‌گیرد.

الف‌ـ لیلة القدر

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیهم السلام قَالَ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ لَیلَةَ الْقَدْرِ أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْیا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِیهَا أَوَّلَ نَبِی یكُونُ وَ أَوَّلَ وَصِی یكُونُ وَ لَقَدْ قَضَی أَنْ یكُونَ فِی كُلِّ سَنَةٍ لَیلَةٌ یهْبِطُ فِیهَا بِتَفْسِیرِ الامُورِ إِلَی مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ مَنْ جَحَدَ ذَلِكَ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَهُ لانَّهُ لا یقُومُ الانْبِیاءُ وَ الرُّسُلُ وَ المحدثونَ إِلا أَنْ تَكُونَ عَلَیهِمْ حُجَّةٌ بِمَا یأْتِیهِمْ فِی تِلْكَ اللَّیلَةِ مَعَ الْحُجَّةِ الَّتِی یأْتِیهِمْ بِهَا جَبْرَئِیلُ ع قُلْتُ وَ المحدثونَ أَیضاً یأْتِیهِمْ جَبْرَئِیلُ أَوْ غَیرُهُ مِنَ الْمَلائِكَةِ ع قَالَ أَمَّا الانْبِیاءُ وَ الرُّسُلُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِمْ فَلا شَكَّ وَ لا بُدَّ لِمَنْ سِوَاهُمْ مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ خُلِقَتْ فِیهِ الارْضُ إِلَی آخِرِ فَنَاءِ الدُّنْیا أَنْ تَكُونَ عَلَی أَهْلِ الارْضِ حُجَّةٌ ینْزِلُ ذَلِكَ فِی تِلْكَ اللَّیلَةِ إِلَی مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ…[1]

امام جواد علیهم السلام  فرمودند: تحقیقا در اول آفرینش دنیا خداوند جل ذكره لیلة القدر را آفرید و در آن اولین پیامبر و اولین وصی را آفرید و تحقیقا خداوند اراده كرده است كه تفسیر امور یك سال را فرو فرستد كسی كه این مطلب را انكار كند یقینا بر خدای عز و جل علم او را انكار كرده است چرا كه اقامه‌ی انبیا و رسل و محدَّثین (به فتح دال) نیست مگر این كه آنچه در این شب نزد آنان می‌آید حجت بر آنان باشد علاوه بر آن حجتی كه جبرئیل می‌آورد.

گفتم آیا جبرئیل یا سایر فرشتگان نیز نزد محدَّثین (به فتح دال) می‌آید فرمودند: اما نسبت به انبیا و رسولان كه صلوات خدا بر آنان باد شكی نیست، نسبت به غیر آنها نیز از اول آفرینش زمین تا آخر نابودی آن باید حجت بر اهل زمین باشد كه در آن شب جبرئیل بر كسی كه خدا از بندگانش دوست دارد فرود آید…

و أسند صاحب المقتضب إلی أبی الطفیل قول علی علیهم السلام  یقول لیلة القدر كل سنة علی الوصاة بعد النبی صلی الله علیه و آله قلت و من الوصاة قال أنا و أحد عشر من صلبی الائمة المحدثون و روی ذلك عن ابن عباس[2]

امیرالمؤمنین علیهم السلام می‌فرمودند: مراسم شب قدر در هر سال پس از پیامبر صلی الله علیه و آله بر اوصیا می‌باشد گفتم اوصیا كیانند؟ فرمودند من و یازده نفر از نسل من كه ائمه محدَّث (به فتح دال) هستند…

ب‌ـ شب جمعه

عن المفضل قال قال لی أبو عبد الله علیهم السلام  ذات یوم و كان لا یكنینی قبل ذلك یا أبا عبد الله فقلت لبیك جعلت فداك قال إن لنا فی كل لیلة جمعة سرورا قلت زادك الله و ما ذاك قال إنه إذا كان لیلة الجمعة وافی رسول الله صلی الله علیه و آله العرش و وافی الأئمة معه و وافینا معهم فلا ترد أرواحنا إلی أبداننا إلا بعلم مستفاد و لو لا ذلك لنفد ما عندنا[3]

مفضل می‌گوید روزی امام صادق علیهم السلام مرا به كنیه صدا زدند ای ابا عبد الله ـ‌این در حالی بود كه امام تا آن روز مرا به كنیه صدا نمی‌زدند‌ـ گفتم لبیك، فرمودند: به راستی كه برای ما در هر شب جمعه خوشحالی است، گفتم خدا زیادش كند، آن خوشحالی چیست؟ فرمودند: هنگامی كه شب جمعه فرا رسد پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و ما در مقابل عرش می‌ایستیم، پس ارواح ما به بدن ما باز نمی‌گردد مگر با علم اضافه و اگر این نباشد آنچه نزد ماست تمام می‌شود.

عن محمد بن جمهور عمن رفعه إلی أبی عبد الله علیهم السلام قال قال إن لنا فی كل لیلة جمعة وفدة إلی ربنا فلا ننزل إلا بعلم مستطرف[4]

امام صادق علیهم السلام فرمودند: به راستی كه ما در هر شب جمعه در محضر پروردگارمان بار می‌یابیم پس فرود نمی‌آییم مگر با علم استفاده شده.

عن أبی یحیی الصنعانی عن أبی عبد الله علیهم السلام  قال قال یا أبا یحیی لنا فی لیالی الجمعة لشأن من الشأن قال فقلت له جعلت فداك و ما ذلك الشأن قال یؤذن لأرواح الأنبیاء الموتی و أرواح الأوصیاء الموتی و روح الوصی الذی بین ظهرانیكم یعرج بها إلی السماء حتی توافی عرش ربها فتطوف بها أسبوعا و تصلی عند كل قائمة من قوائم العرش ركعتین ثم ترد إلی الأبدان التی كانت فیها فتصبح الأنبیاء و الأوصیاء قد ملئوا و أعطوا سرورا و یصبح الوصی الذی بین ظهرانیكم فقد زید فی علمه مثل جم الغفیر[5]

ابو یحیی صنعانی می‌گوید امام صادق علیهم السلام به من فرمودند: ای ابا یحیی در هر شب جمعه برای ما موقعیت خطیری است، پرسیدم فدای شما گردم این موقعیت چیست؟ فرمودند به ارواح انبیا و اوصیا گذشته و وصی زمان حاضر اجازه داده می‌شود كه به آسمان روند تا مقابل عرش پروردگارشان بایستند، پس هفت بار بر گرد آن طواف می‌كنند و نزد هر ستونی از آن دو ركعت نماز می‌خوانند سپس به بدنهایی كه بودند برگردانده می‌شوند، پس پیامبران و اوصیا صبح می‌كنند در حالی كه از عنایات الهی پر می‌شوند و خوشحالی به آنان عطا می‌شود و در علم وصی زمان حاضر مقدار زیادی افزوده می‌شود.

عن یونس بن أبی الفضل عن أبی عبد الله علیهم السلام قال ما من لیلة جمعة إلا و لأولیاء الله فیها سرور قلت كیف ذاك جعلت فداك قال إذا كانت لیلة الجمعة وافی رسول الله صلی الله علیه و آله العرش و وافیت معه فما أرجع إلا بعلم مستفاد و لو لا ذلك لنفد ما عندنا[6]

یونس بن ابی فضل می‌گوید امام صادق علیهم السلام فرمودند: هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر این كه برای اولیا خوشحالی باشد، پرسیدم فدای شما شوم چگونه؟ فرمودند: هنگامی كه شب جمعه فرا رسد پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل عرش قرار می‌گیرد، ما نیز همراه حضرت در مقابل عرش قرار می‌گیریم، پس برنمی‌گردیم مگر با علم اضافه و، اگر چنین نبود آنچه نزد ما بود تمام می‌شد.

عن الحسن بن عباس بن جریش عن أبی جعفر علیهم السلام قال قال أبو عبد الله علیهم السلام و الله إن أرواحنا و أرواح النبیین لتوافی العرش كل لیلة جمعة فما ترد فی أبداننا إلا بجم الغفیر من العلم[7]

امام جواد علیهم السلام از امام صادق علیهم السلام نقل می‌كنند كه حضرت فرمودند: به راستی كه ارواح ما و پیامبران هر شب جمعه مقابل عرش قرار می‌گیرد، پس به بدنها بر نمی‌گردد مگر با مقدار زیادی از علم.

عن الحسن بن العباس بن جریش عن أبی جعفر علیهم السلام قال إن لنا فی لیالی الجمعة لشأنا من الشأن… یصبح الوصی و الأوصیاء قد ألهموا إلهاما من العلم علما مثل جم الغفیر لیس شی‏ء أشد سرورا منهم…[8]

حسن بن عباس می‌گوید امام جواد علیهم السلام فرمودند: به راستی كه برای ما در شب جمعه موقعیت خطیری است… پس از بازگشت از عرش صبح می‌كند وصی زمان حاضر و بقیه اوصیا در حالی كه مقدار زیادی علم به آنان الهام شده است…

ج‌ـ شبانه روزی

عن ضریس قال كنت أنا و أبو بصیر عند أبی جعفر علیهم السلام  فقال له أبو بصیر بما یعلم عالمكم قال إن عالمنا لا یعلم الغیب و لو وكله الله إلی نفسه لكان كبعضكم و لكن یحدث فی ساعة بما یحدث فی اللیل و فی ساعة بما یحدث فی النهار الامر بعد الامر و الشی‏ء بعد الشی‏ء بما یكون إلی یوم القیامة و قال أبو جعفر علیهم السلام  ما ترك الله الارض بغیر عالم ینقص ما زاد و یزید ما نقص و لو لا ذلك لاختلط علی الناس أمرهم و سأله برید العجلی عن الفرق بین الرسول و النبی و المحدث فقال علیهم السلام الرسول تأتیه الملائكة ظاهرین و تبلغه الامر و النهی عن الله تعالی و النبی الذی یوحی إلیه فی منامه لیلا و نهارا فما رأی كما هو رأی و المحدث یسمع كلام الملائكة و لا یری الشخص فینقر فی أذنه و ینكت فی قلبه و صدره[9]

ضریس می‌گوید من و ابو بصیر نزد امام باقر علیهم السلام بودیم، پس ابو بصیر از حضرت پرسید به چه چیزی دانشمند شما می‌داند؟ امام فرمودند: به راستی كه دانشمند ما غیب نمی‌داند و اگر خداوند به خودش واگذارد مانند برخی از شما خواهد بود ولی در یك ساعتی آنچه در شب حادث می‌شود به او گفته می‌شود و در ساعتی آنچه كه در روز حادث می‌شود، هر امری بعد از امری و هر چیزی بعد از چیزی كه اتفاق می‌افتد تا روز قیامت.

امام ادامه دادند خداوند زمین را رها نمی‌كند بدون عالمی كه زیادی در دین را حذف كند و نقص در دین را بیان كند، و اگر چنین نبود امر مردم بر آنان مشتبه می‌شد.

برید از امام پرسید فرق بین رسول و نبی و محدَّث (به فتح دال) چیست؟ امام فرمودند اما رسول فرشتگان آشكارا نزد او می‌آیند و امر و نهی از سوی خدای تعالی را می‌رسانند، نبی كسی است كه در خواب به او وحی می‌شود، خواه شب خواه روز، پس آنچه كه دید همان واقع است، و محدَّث (به فتح دال) سخن فرشتگان را می‌شنود ولی شخص آنان را نمی‌بیند پس در گوش او افكنده می‌شود و در قلب و سینه‌ی او انداخته می‌شود.

دـ هر ساعت

عن الثمالی عن علی بن الحسین علیهم السلام  قال قلت جعلت فداك كل ما كان عند رسول الله صلی الله علیه و آله فقد أعطاه أمیر المؤمنین علیهم السلام  بعده ثم الحسن بعد أمیر المؤمنین ثم الحسین علیهم السلام ثم كل إمام إلی أن تقوم الساعة قال علیهم السلام نعم مع الزیادة التی تحدث فی كل سنة و فی كل شهر إی و الله و فی كل ساعة[10]

ثمالی می‌گوید به امام سجاد علیهم السلام گفتم فدای شما گردم آیا این چنین است كه هر چه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود بعد از خودش به امیرالمؤمنین علیهم السلام عطا نمود و بعد از امیرالمؤمنین علیهم السلام به امام حسن علیهم السلام و سپس امام حسین علیهم السلام سپس هر امامی تا روز قیامت؟ امام فرمودند: آری البته قسم به خدا با اضافه‌ای كه در هر سال و ماه و ساعت می‌شود.

ه‌ـ هنگام پرسش

در حدیث شماره‌ی 14 چنین گذشت:

حسن بن عباس از امام جواد علیهم السلام از امام باقر علیهم السلام نقل می‌كند كه حضرت فرمودند: به راستی كه اوصیا محدَّث (به فتح دال) هستند و روح القدس با آنان سخن می‌گوید و آنان روح القدس را نمی‌بینند و امیرالمؤمنین علیهم السلام نیز آنچه از او پرسیده می‌شد بر روح القدس عرضه می‌كرد، پس در دلش جواب را می‌یافت و آن را بیان می‌كرد و مطلب همچنان بود كه حضرت فرموده بودند.

در پایان چند روایت جالب كه در عناوین گذشته نمی‌گنجد به عنوان متفرقات می‌آوریم.

كتاب سلیم بن قیس الهلالی، أن أبان بن أبی عیاش راوی الكتاب قال قال أبو جعفر الباقر علیهم السلام  لم نزل أهل البیت منذ قبض رسول الله صلی الله علیه و آله نذل و نقصی و نحرم و نقتل و نطرد و وجد الكذابون لكذبهم موضعا یتقربون إلی أولیائهم… قلت له أصلحك الله سم لی من ذلك شیئا قال روایتهم هما سیدا كهول أهل الجنة و أن عمر محدث…[11]

ابان می‌گوید امام باقر علیهم السلام فرمودند: ما اهل بیت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله همیشه ذلیل و تبعید و محروم و مقتول و مطرود می‌شدیم و دروغگویان برای دروغشان موقعیتی پیدا كرده بودند كه با دورغ بر ما به اولیاء خود تقرب پیدا می‌كردند…

گفتم خدا سلامتتان بدارد از دروغهای اینان چیزی را بیان فرمایید، امام فرمودند: یكی از این دروغها این روایت آنهاست كه ابوبكر و عمر بزرگ پیرمردان بهشت هستند و یكی دیگر این كه عمر محدَّث (به فتح دال) است…

عن عیسی بن حمزة الثقفی قال قلت لابی عبد الله علیهم السلام  إنا نسألك أحیانا فتسرع فی الجواب و أحیانا تطرق ثم تجیبنا قال نعم إنه ینكت فی آذاننا و قلوبنا فإذا نكت نطقنا و إذا أمسك عنا أمسكنا[12]

عیسی بن حمزه می‌گوید از امام صادق علیهم السلام پرسیدم چرا گاهی ما از شما سؤالی می‌پرسیم و شما به سرعت پاسخ می‌دهید و گاهی سر به زیر می‌افكنید پس (از تأخیر) جواب می‌دهید؟ امام فرمودند: آری چنین است یقینا چنین است كه مطالب در گوش و قلب ما انداخته می‌شود پس هنگامی كه مطلب انداخته شد ما سخن می‌گوییم و زمانی كه مطلب از ما باز نگهداشته شود ما متوقف می‌شویم.

عن ابن بكیر قال قلت لأبی عبد الله علیهم السلام  أخبرنی أبو بصیر أنه سمعك تقول لو لا أنا نزاد لأنفدنا قال نعم قال قلت تزادون شیئا لیس عند رسول الله فقال لا إذا كان ذلك إلی رسول الله صلی الله علیه و آله وحیا و إلینا حدیثا[13]

ابن بكیر می‌گوید به امام صادق علیهم السلام گفتم ابو بصیر به من خبر داده است كه از شما شنیده است كه می‌فرمودید اگر علم ما زیاد نگردد ما تمام می‌كنیم امام فرمودند: آری چنین است گفتم چیزی به شما اضافه می‌گردد كه نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست فرمودند: خیر، هنگامی علمی زیاد گردد این ازدیاد (اول) به شكل وحی به پیامبر صلی الله علیه و آله می‌رسد و (سپس) به شكل تحدیث به ما می‌رسد.

عن محمد بن سلیمان الدیلمی عن أبیه قال سألت أبا عبد الله علیهم السلام فقلت جعلت فداك سمعتك و أنت تقول غیر مرة لو لا أنا نزاد لأنفدنا قال أما الحلال و الحرام فقد و الله أنزله الله علی نبیه ص بكماله و ما یزاد الإمام فی حلال و لا حرام قال فقلت فما هذه الزیادة قال فی سائر الأشیاء سوی الحلال و الحرام قال قلت فتزادون شیئا یخفی علی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال لا إنما یخرج الأمر من عند الله فیأتی به الملك رسول الله صلی الله علیه و آله فیقول یا محمد ربك یأمرك بكذا و كذا فیقول انطلق به إلی علی علیهم السلام فیأتی علیا فیقول انطلق به إلی الحسن علیهم السلام فیقول انطلق به إلی الحسین علیهم السلام فلم یزل هكذا ینطلق إلی واحد بعد واحد حتی یخرج إلینا قلت فتزادون شیئا لا یعلمه رسول الله صلی الله علیه و آله فقال ویحك یجوز أن یعلم الإمام شیئا لم یعلمه رسول الله صلی الله علیه و آله و الإمام من قبله[14]

سلیمان می‌گوید به امام صادق علیهم السلام گفتم فدای شما شوم از شما چندین بار شنیدم كه می‌فرمودید اگر نبود كه علم ما افزوده می‌شود ما تمام می‌كردیم، امام فرمودند: اما نسبت به حلال و حرام یقینا خداوند آن را كامل بر پیامبرش صلی الله علیه و آله نازل كرده و علم امام در حلال و حرام زیاد نمی‌شود، پرسیدم پس این اضافه چیست؟ فرمودند: در سایر چیزها غیر از حلال و حرام، پرسیدم آیا چیزی به شما اضافه می‌گردد كه بر پیامبر صلی الله علیه و آله مخفی بماند؟ فرمودند: خیر، همانا فرشته مطالب را از نزد خدا ابتدا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می‌برد و می‌گوید ای محمد صلی الله علیه و آله پروردگارت چنین و چنان امر می‌كند، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به فرشته می‌گوید نزد علی علیهم السلام برو پس او نیز نزد علی علیهم السلام می‌آید و او می‌گوید نزد حسن علیهم السلام برو پس امام حسن علیهم السلام هم می‌گوید نزد حسین علیهم السلام برو همین جور نزد یك یك ائمه علیهم السلام می‌رود تا این كه مطلب به ما برسد، پرسیدم آیا چیزی كه پیامبر صلی الله علیه و آله نداند به علم شما افزوده می‌شود؟ امام فرمودند وای بر تو آیا ممكن است امام چیزی را بداند كه پیامبر صلی الله علیه و آله و امام قبلی ندانند؟!