احادیث فراوانی درباره مرجعیت مطلق ائمه علیهم السلام آمده است و گردآوری همه آنها چندان آسان نیست. از این رو به چند حدیث مختصر بسنده می‌کنیم.

حمزه پسر طیار برخی از خطبه‌های امام باقر علیه‌السلام را بر امام صادق علیه‌السلام عرضه داشت تا به جایی از آن خطبه‌ها رسید، حضرت به او فرمود: دست نگهدار و ساکت باش، سپس امام صادق علیه‌السلام فرمود در آن چه که بر شما نازل می‌شود و حکم آن را نمی‌دانید، اختیاری ندارید مگر این که دست نگهدارید و متوقف شوید و آن را به ائمه هدا علیهم‌السلام ارجاع دهید تا این که آنان شما را بر راه راست رهنمون شوند و نابینایی در آن را از شما بزدایند و حق را در آن مورد به شما بشناسانند؛ چرا که خداوند فرموده است پس اگر نمی‌دانید از اهل ذکر بپرسید.[1]

امام صادق علیه‌السلام فرمودند به راستی که در آن چه بر شما نازل می‌شود و حکم آن را نمی‌دانید اختیاری ندارید مگر این که دست نگهدارید و متوقف شوید و آن را به ائمه مسلمین علیهم‌السلام ارجاع دهید تا این که آنان حق را در آن مورد به شما بشناسانند و شما را بر راه راست رهنمون شوند؛ چرا که خداوند فرموده است پس اگر نمی‌دانید از اهل ذکر بپرسید.[2]

عبد الله بن جندب از امام رضا علیه‌السلام در حدیثی چنین نقل نموده است، امام علیه‌السلام فرمودند به راستی که اینان گروهی هستند که شیطان برای آنان عارض شده است و به شبهه مغرورشان کرده است و امر دینشان را بر آن مشتبه نموده است و اینان هدایت را از نفس خود جویا شدند پس (به شبهه افتادند و گفتند) چرا چنین شد و کی چنان می‌شود و چگونه چنین است؟ پس نابودی از همان جایی که آنها تصور می‌کردند امنیت دارد بر آن وارد شد و این امر به خاطر آنچه خود به دست آورده‌اند بر آنان وارد شده است و پروردگار تو به بندگانش ظلم نمی‌کند، این امر (جویا شدن هدایت از نفس خود) نه برای آنان سزاوار بود و نه بر آن تکلیف شده بودند بلکه واجب و لازم بر آنان از این امور، توقف هنگام تحیر و ارجاع آنچه نمی‌دانند به دانای آن و مستنبط و استخراج کننده‌ی آن است؛ چرا که خداوند در قرآن می‌فرماید و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند البته کسانی از آنان که آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند مقصود از این کسان آل محمد است و آنان هستند که قرآن را استنباط می‌کنند و حلال و حرام را می‌شناسند و آنان هستند حجت خدا بر خلق او.[3]

سدیر می‌گوید به امام باقر علیه‌السلام گفتم من دوستداران شما را در حالی ترک کردم که با یکدیگر اختلاف داشتند و برخی از آنان از برخی دیگر بیزاری می‌جستند، امام علیه‌السلام فرمودند: تو را چه به این کارها؟! همانا مردم به سه چیز تکلیف شده‌اند: شناخت ائمه علیهم‌السلام و تسلیم برای ائمه علیهم‌السلام در آنچه از ائمه علیهم‌السلام به آنها می‌رسد و ارجاع به ائمه علیهم‌السلام در آنچه که در آن اختلاف دارند.[4]

احادیثی که گذشت اندکی از بسیار بود. از این احادیث لزوم مراجعه به معصومین علیهم‌السلام و مرجعیت آنان روشن می‌گردد.

در فصل پیشین با برخی از روایات لزوم رجوع به ائمه علیهم‌السلام آشنا شدیم و این روایات علاوه بر صریح قرآن در لزوم «ردّ» و ارجاع به اولوا الامر است که مقصود از آن ائمه علیهم‌السلام می‌باشد.

از سوی دیگر گذشت که قرآن «تِبْیاناً لِکلِّ شَی‏ءٍ» (بیانگر همه چیزهاست) و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز دین کامل و تام را ابلاغ نموده است.

ممکن است. دو نکته یاد شده، این پرسش را برانگیزد که توجیه کننده‌ی مرجعیت ائمه علیهم‌السلام چیست؟

پاسخ به این پرسش راههای مختلفی دارد که در اینجا توجه شما را به یکی از آنها جلب می‌نماییم.

گذشت که مرجعیت خداوند، عملا در حد عمل به محکمات قرآن است. در این مطلب تردیدی وجود ندارد. همچنین با برخی از ضوابط شناخت محکمات قرآن نیز آشنا شدیم.

اینک باید متشابهات قرآن را بشناسیم. پیش از هر چیز با یک پرسش مهم روبرو هستیم که:

آیا مرز ثابت و تغییر ناپذیری میان محکمات قرآن و متشابهات آن وجود دارد؟ یا این که متشابهات قرآن نسبی است و نه ثابت؟ به این معنی که ممکن است یک آیه برای کسی متشابه باشد، ولی برای عالم به آن محکم باشد؟

ممکن است برخی از روایات مبنای دوم را تأیید نماید؛ چرا که در حدیث آمده است:

از امام صادق علیه‌السلام از (تعریف) محکم و متشابه سؤال شد، حضرت فرمودند: آیه‌ی محکم از قرآن چیزی است که (کاملا واضح است از این رو) بدان عمل می‌کنیم، ولی آیات متشابه آیاتی است که بر کسانی که به آن جاهل هستند مشتبه می‌باشد.[1]

از سوی دیگر چیزی بر امام علیه‌السلام پوشیده نیست؛ چرا که:

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله هنگام شمردن شرطها و پیمانهای اسلام فرمود:… توقف هنگام برخورد با شبهه، و رد شبهه به امام علیه‌السلام؛ چرا که نزد امام علیه‌السلام هیچ شبهه‌ای وجود ندارد.[2]

پس می‌توان نتیجه گرفت که برای ائمه علیهم‌السلام در قرآن هیچ آیه‌ی متشابهی وجود ندارد؛ بنا بر این متشابهات قرآن امری نسبی است و نه ثابت.

از این رو می‌توان گفت کسی که رو به درگاه اهل بیت علیهم‌السلام نماید و بر سفره‌ی احسان علمی آنان نشیند و از آموزش و تذکرات ائمه علیهم‌السلام بهره گیرد، روز به روز از دائره‌ی متشابهاتش کاسته می‌شود و بر دائره‌ی محکمات او افزوده خواهد شد.

توضیح این مطلب با طرح یک مَثَل آسان‌تر است، به ماشین حساب که با کاربرد روز مره‌ی آن سر و کار داریم توجه کنید، کار ماشین حساب بر اساس قوانین مسلم و قطعی ریاضیات است، بقّال محله از ریاضیات و علوم کامپیوتر کاملا بی اطلاع است، اما به راحتی و با اطمینان صد در صد، از ماشین حساب استفاده می‌نماید. حال اگر این شخص به آموزش ریاضیات و کامپیوتر بپردازد، همان کاربرد درست و اما سر بسته‌ی ماشین حساب متحول می‌گردد و تمامی اعمال ریاضی و ماشینی که در ماشین حساب صورت می‌پذیرد تعقل می‌نماید.

کار انبیا و اولیایشان نیز علاوه بر تربیت و آموزش و تذکر انسانها، تقویت و تعالی عقول آنهاست.

به یقین، خدا بر مؤمنان منت نهاد [که‏] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را بر ایشان تلاوت کند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد، هر چند پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.[3]

پس خداوند پیامبرانش را در میان آنان برانگیخت و انبیائش را یکی پس از دیگری به سوی آنان فرستاد تا از آنان بخواهد که پیمان فطرتش را (که در عالم ذرّ از آنان گرفته) ادا نمایند و نعمت فراموش شده‌ی او را یاد آوری کنند و با تبلیغ، حجتها را بر آنان بیان کنند و گنجینه‌های عقلهای آنان را شکوفا نمایند و نشانه‌های قدرت او را نشان دهند…[4]

آدمی با برنامه‌های علمی و عملی اولیا الهی، به قله‌هایی از معرفت دست می‌یابد که هرگز پیش از آن متصور نبوده است. از این رو به یاری اهل قرآن، کلید متشابهات نیز گشوده می‌گردد و انسان به همان اندازه از اقیانوس بی‌کران قرآن سیراب می‌گردد.

طرح یک نمونه از تبدیل متشابه به محکم، درک مطلب را آسان‌تر می‌کند. توجه کنید:

بحث عصمت انبیاء علیهم‌السلام بحثی است اساسی و عمیق که لغزشگاه بسیاری از بزرگان علم شده است. پاره­ای از آیات قرآن نیز در این مقوله متشابه می‌نماید، از جمله جریان حضرت یوسف علیه‌السلام که خداوند می‌فرماید:

و البته که (زلیخا) آهنگ یوسف کرد و یوسف آهنگ زلیخا، اگر برهان پروردگارش را نمی‌دید، چنین (کردیم) تا این که بدی و زشت کاری را از او باز گردانیدیم به راستی که او از بندگان خالص ماست.[5]

جمله‌ی «هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا» (زلیخا آهنگ یوسف کرد و یوسف آهنگ زلیخا)، برای برخی مشکل ساز شده است؛ چرا که مفعول هر دو فعل حذف شده است و در نگاه ابتدایی سیاق هم اقتضا می‌کند که مفعول هر دو فعل یکی باشد. ولی لازمه‌ی این امر نسبت ناروا به پیامبر خداست.

این مشکل به ضمیمه‌ی عدم مراجعه به اهل قرآن، موجب شده است که توهمات نامناسبی نسبت به بنده‌ی خالص خدا، یوسف پیامبر علیه‌السلام، بروز نماید که ذکر برخی از آنان شرم آور است. فضای تقیه و یا خیانت دشمنان پنهان اهل بیت علیهم‌السلام موجب شده است که برخی از این توهمات در روایات شیعه نیز دیده شود.

اما یک سخن معجزه­آسا از حضرت رضا روحی له الفداه، نه تنها تمامی توهمات را بر باد می‌دهد که توهم متشابه بودن این آیه را نیز از بین می‌برد. توجه کنید:

اما گفته‌ی خداوند عز و جل در مورد یوسف که «و البته که (زلیخا) آهنگ یوسف کرد و یوسف آهنگ زلیخا» پس (مقصود این است که) زلیخا قصد گناه کرد و یوسف تصمیم گرفت اگر زلیخا او را اجبار کرد به دلیل شدت ناراحتی از این خواسته‌ی او، زلیخا را بکشد، پس خداوند (با نشان دادن برهان) کشتن و نسبت زشت کاری را از او باز گردانید همچنان که فرموده است چنین (کردیم) تا این که بدی یعنی کشتن و زشت کاری یعنی اتهام زنا را از او باز گردانیدیم…[6]

در این سخن طلایی امام رضا علیه‌السلام، علاوه بر بیان این که یوسف تصمیم به قتل زلیخا گرفته بود و نه کار ناشایست، به منشأ این تصمیم نیز اشاره شده است و آن عظمت گناهی است که زلیخا از یوسف خواسته بود. این مطلب کاملا متناسب با مقام نبوت است، نه آن تصوراتی که حتی شاگرد بزازی مثل ابن سیرین از آن امتناع کرده است.[7]

اما مهم دنباله‌ی حدیث است که حضرت بر این امر این چنین استدلال می‌کند:

نتیجه و هدفی که با دیدن «برهان رب» برای یوسف مترتب شد (لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ) دو امر است: یکی برگرداندن بدی و دیگری برگرداندن فحشا از یوسف است (کذَلِک لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء).

این در حالی است که اگر آن چنان باشد که دیگران ادعا می‌کنند، تنها نتیجه‌ی «برهان رب» دور شدن یوسف از فحشاست، در این صورت توجیهی برای آوردن کلمه‌ی «السُّوءَ» (بدی) درک نمی‌گردد.

ولی اگر مقصود یوسف، کشتن زلیخا باشد، به همان علتی که در روایت آمده است، نتیجه‌ی دیدن «برهان رب» دو امر می‌گردد؛ چرا که اگر یوسف از شدت غیرت الهی و عصمت نبوی، دست به کشتن زلیخا می‌زد، جریان طبیعی این گونه مسایل، یوسف را هدف دو تیر تهمت قرار می‌داد: یکی این که نعوذ بالله ابتدا یوسف دست به خیانت زده و دوم این که برای حذف مظلوم از صحنه، دست به قتل او نیز زده است. اینجاست که با دیدن «برهان رب» و انصراف از قتل زلیخا، از دو امر نجات یافت: یکی سوء که همان اتهام قتل باشد و دیگر فحشا که همان اتهام زناست.

آخر آیه نیز با این امر سازگاری تمام دارد؛ چرا که خداوند می‌فرماید: إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ (به راستی که او از بندگان خالص ماست)، این تعبیر با خیانت پیشه‌ای که تنها به توفیق خاص الهی، دست از گناه به این عظمت کشیده باشد، سازگاری ندارد.

با این بیان امام رضا علیه‌السلام هیچ تردیدی در معنی آیه باقی نمی‌ماند و متشابه بودن این آیه منتفی شده و صد در صد در آیات محکم قرآن جای خواهد گرفت.

این مطلب نمونه‌ای از این قانون کلی است که متشابه بودن امری نسبی است و مطابق بیان امام علیه‌السلام که پیش از این گذشت[8]، تنها برای جاهل به آن متشابه است، اما با عالم شدن به آن، چه به عطای علم خاص الهی، همچنان که در ائمه علیهم‌السلام چنین است، و چه با بیان ائمه علیهم‌السلام برای ما، متشابه بودن آن برطرف شده و محکم می‌گردد.

بر این اساس است که ادامه‌ی حدیث سفارش امیرالمؤمنین علیه‌السلام به مالک اشتر، جلوه‌ای دیگر می‌کند، توجه کنید:

و ماییم اهل بیت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله که محکم از قرآن را استنباط می‌کنیم و ماییم اهل بیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله که آیات متشابه از قرآن را تشخیص می‌دهیم و ناسخ را از منسوخ می‌شناسیم.

نتیجه‌ی مهمی که از این حدیث گرفته می‌شود این است که علاوه بر آیاتی که برای همگان از محکمات قرآن است،[9] با استنباط ائمه علیهم‌السلام نیز محکمات بیشتری از قرآن را خواهیم شناخت.

اگر از احتمال نسبی بودن متشابهات قرآن صرف نظر نماییم، در استنباط ائمه علیهم‌السلام از متشابهات قرآن هیچ تردیدی وجود ندارد که یک نمونه‌ی آن در حدیث بعدی خواهد آمد.

گذشت که مرجعیت خداوند، با گرفتن و عمل کردن به آیات محکم قرآن عملی می‌گردد و مرجعیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز با گرفتن سنت قطعی آن حضرت.

حال اگر در شناخت محکمات قرآن و سنت مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله درماندیم چاره چیست؟

اگر به حوادثی دچار شدیم که در محکمات قرآن و سنت‌های مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اثری از آن نیافتیم چه باید کرد؟

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند:… سپس خداوند فرمانبرداری از والیان امرش را ـ‌که برپادارنده‌ی دین او هستند‌ـ بر امت واجب نمود، همچنان که فرمانبرداری از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را واجب کرده بود؛ پس (در این باره) فرمود فرمان برید خدا و رسول و اولوا الامر از شما را.

سپس جایگاه (و نشانه‌ی) والیان امرش را که دانایان به تأویل آیات کتاب او هستند، این گونه بیان نمود، پس (در این باره) خداوند عز و جل فرمود: و اگر آن امر را به رسول و اولوا الامر از آنان ارجاع می‌دادند، قطعا کسانی از آنان که آن را استنباط و استخراج می‌نمایند آن امر را می‌دانستند.

و این در حالی است که همه‌ی مردم به استثنای اهل بیت علیهم‌السلام از شناخت تأویل (آیات قرآن) ناتوان هستند (پس نشانه‌ی اولوا الامر تنها در ائمه علیهم‌السلام وجود دارد) چرا که آنان ریشه در علم الهی دارند و بر تأویل قرآن (از هر خطا و ناتوانی) مأمون هستند (از این رو) خداوند تعالی فرموده است: و تأویل آیات متشابه قرآن را کسی جز خدا و ریشه­داران در علم نمی‌داند… و فرموده است: بلکه (قرآن) آیات روشنی است که در سینه‌ی کسانی است که علم (الهی) داده شده‌اند…[1]

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این حدیث می‌فرماید خداوند والیان امر امت را، با ویژگی استنباط معرفی می‌کند و خود حضرت این ویژگی را به مقام راسخون در علم گره می‌زنند. بنا بر این می‌توان گفت یکی از رازهای مگوی مرجعیت ائمه علیهم‌السلام در لابلای صدها عنوان و هزاران حدیث به ظاهر متفاوت مقام راسخون در علم آنان است که با شاه کلید استنباط ویژه از قرآن رقم می‌خورد.

بنا بر این هر گاه با معضله‌ای از اختلاف یا تحیر برخوردیم که نه در آیات محکم قرآن از آن خبری بود و نه در سنت قطعی پیابر صلی‌الله‌علیه‌وآله از آن اثری، شاه کلید این معضله همان ویژگی «استنباط» و مقام اولو الامری ائمه علیهم‌السلام است که در آیه‌ی 83 سوره‌ی نساء آمده است.

این آیه‌ی شریف علاوه بر بیان جایگاه حل اختلاف و نزاع برای اولو الامر علیهم‌السلام، به آن ویژگی که آنان را قادر بر حل اختلاف و فیصله‌ی نزاع ساخته اشاره می‌کند و آن استنباط امور پوشیده و علوم مخفی قرآن است؛ چرا که تنها آنان هستند که به تمامی گنجینه‌های نورانی قرآن دسترسی دارند.

و از آنجایی که حقایق قرآن بر همگان آشکار نیست، باید اینان با «استنباط» و استخراج آن، سفره‌ی الهی را برای دیگران نیز بگسترانند و سایرین را نیز از آن بهرمند گردانند.

نتیجه این گردید که به صراحت قرآن، معصومین علیهم‌السلام پس از قرآن و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مراجع صالح الهی هستند که خداوند برای حل اختلافات و رفع تحیرها و نادانی‌ها تعیین فرموده است، چه این فیصله‌ی اختلاف و رفع جهالت، با تعلیم و توجه دادن به محکمات قرآن و سنتهای مورد اتفاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تحقق یابد و چه از راه «استنباط» و استخراج حوادث و نیازهای قدیم و جدید بشر از درون قرآن.

آری مرجعیت ائمه علیهم‌السلام درمان دردهای جهالت و تحیر و اختلاف ماست، میوه این ردّ و ارجاع نیز سه گونه است:

• آموزش و تذکر به محکمات قرآن؛
• آموزش و تذکر به سنتهای قطعی؛
• «استنباط» حقایق پوشیده‌ی دین و عرضه‌ی آن به دیگران؛

بحث استنباط از اساسی‌ترین مباحث است که انشاءالله در آینده از دو منظر مورد تأمل قرار می‌گیرد:

نخست: استنباط از منظر قرآن و روایات؛ این بحث در نوشتاری با عنوان «استنباط؛ دومین اساس فتوا» ارایه می­شود.

دوم: استنباط از منظر عقل؛ این بحث را تحت عنوان «تحقیق در تحقیق» عرضه خواهیم نمود.

قطعا تمامی موارد مرجعیت فقها در عصر ائمه علیهم‌السلام به ما نرسیده است، آن اندازه هم که در دسترس ما قرار دارد، دارای تنوع بسیاری است، از مرجعیت افراد خاص گرفته تا معرفی عناوین کلی یک مرجع شایسته، چه در امر اخذ دین و چه در رفع اختلاف و تحیر که در مجموع شاید به صدها روایت برسد. در اینجا تنها به برخی از آنها بسنده می‌نماییم.[1]

احمد بن حاتم و برادرش [ظاهرا در دو نامه جداگانه] به امام علی بن محمد تقی علیه‌السلام نوشتند: از چه کسی معالم دینم را بگیرم؟ حضرت در پاسخ نوشتند: آنچه شما ذکر کردید فهمیدم، در دینتان بر هر کسی که سنش [سابقه‌اش] در حب ما زیاد شده باشد، و در امر ما کثیر القدم [پر تلاش] باشد اعتماد کنید و البته این دو گروه برای شما کافی هستند انشاء الله تعالی.[2]

حضرت موسی بن جعفرI در جواب نامه علی بن سوید از زندان چنین می‌نویسند: ای علی اما دربارة آنچه پرسیده بودی که: از چه کسی معالم دینت را بگیری، [پاسخ این است که] هرگز نباید معالم دینت را از غیر شیعیان ما بگیری [پس ] اگر تو [در گرفتن معالم دین] از شیعیان تجاوز کنی [و به دیگران مراجعه کنی] دینت را از خائنین گرفته‌ای…[3]

علی بن مسیب گوید به حضرت رضا علیه‌السلام گفتم: راه من بسیار دور است و در هر وقتی نمی‌توانم به شما دسترسی پیدا کنم، از چه کسی معالم دینم را بگیرم؟ حضرت فرمودند: از زکریا بن آدم قمی، که او بر دین و دنیا امانتدار است، علی بن مسیب گفت وقتی برگشتم وارد بر زکریا بن آدم شدم و از هر چه که احتیاج پیدا کردم از او سؤال کردم.[4]

عبد العزیز مهتدی و حسن بن علی بن یقطین به حضرت رضا علیه‌السلام گفتند: همیشه به شما دسترسی نداریم تا از آنچه دربارة معالم دینمان بدان نیاز پیدا می‌کنیم از شما بپرسم، آیا یونس بن عبد الرحمن مورد اعتماد است تا از او دربارة آنچه از معالم دینمان که بدان احتیاج پیدا کردم بپرسم؟ حضرت فرمودند: آری.[5]

عبد العزیز مهتدی می‌گوید: از حضرت رضا علیه‌السلام پرسیدم: من هر وقتی شما را ملاقات نمی‌کنم، پس از چه کسی معالم دینم را بگیرم؟ حضرت فرمودند: از یونس بن عبد الرحمن بگیر.[6]

عبد العزیز مهتدی به حضرت رضا علیه‌السلام می‌گوید: راهم بسیار دور است هر وقتی به شما دسترسی ندارم، آیا معالم دینم را از یونس مولی آل یقطین بگیرم؟ حضرت فرمود: آری.[7]

امیرالمؤمنین علیه‌السلام به قثم ابن عباس که فرماندار مکه از طرف حضرت بود در نامه‌ای چنین نوشتند: حج را برای مردم بپادار و ایام الله را برای آنان یادآوری کن و برای مردم صبح و عصر بنشین، پس برای مستفتی فتوا ده و جاهل را بیاموز و با عالم مذاکره نما…[8]

سلیم می‌گوید: هنگامی که می‌خواستم از امام صادق علیه‌السلام جدا شوم و خداحافظی نمایم به حضرت عرض کردم دوست دارم چیزی توشه من قرار دهی حضرت فرمودند: نزد ابان برو که براستی از من حدیث فراوانی شنیده است هر چه او روایت کرد تو از من روایت نما.

و فرمود امام باقر علیه‌السلام به ابان فرموده است در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوا ده، به راستی که من دوست دارم مانند تویی در شیعیانم دیده شود.[9]

عبد الله بن ابی یعفور می‌گوید به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم چنین نیست که هر ساعتی که بخواهم بتوانم شما را ملاقات کنم و همیشه آمدن نزد شما ممکن نیست (تا مشکلاتم را بپرسم) و (گاهی) مردی از اصحاب ما می‌آید و چیزی می‌پرسد که جواب تمام سؤالات او نزد من نیست (چه کنم؟) حضرت فرمودند: چرا به محمد بن مسلم مراجعه نمی‌کنی؟! به راستی که او از پدرم حدیث شنیده است و نزد او مقام و منزلتی داشت.[10]

شعیب می‌گوید به امام صادق علیه‌السلام گفتم چه بسا (در اموری که نمی‌دانیم) احتیاج پیدا می‌کنیم که از چیزی بپرسیم (در این شرایط) از چه کسی باید پرسید؟ حضرت فرمودند بر تو باد به اسدی که مقصود امام علیه‌السلام ابوبصیر بود.[11]

یونس می‌گوید: نزد امام صادق علیه‌السلام بودیم، سپس حضرت فرمودند: مگر شما در مشکلات پناهگاهی ندارید؟ مگر در معضلات کسی را که شما را راحت نماید ندارید؟! چرا سراغ حارث بن مغیره نمی‌روید؟![12]

امام صادق علیه‌السلام به معاذ فرمودند: شنیده‌ام تو در مسجد می‌نشینی و به مردم فتوا می‌دهی، عرض کردم آری و خود نیز (در این باره مشکلی داشتم که) می‌خواستم قبل از رفتن از شما بپرسم، من در مسجد می‌نشینم و مردی می‌آید و از چیزی می‌پرسد اگر بدانم که از مخالفین شماست به آنچه آنها انجام می‌دهند او را آگاه می‌کنم و مردی می‌آید که می‌شناسم از دوستان شماست پس به آنچه که از شما رسیده است او را آگاه می‌کنم و مرد دیگری می‌آید که او را نمی‌شناسم پس به او می‌گویم از فلانی چنین رسیده و از فلانی چنان و نظر شما را در بین اقوال نقل می‌کنم (آیا این روش پسندیده‌ی شماست؟) حضرت فرمودند: چنین کن که من نیز چنین می‌کنم.[13]

عمر بن اذینه می‌گوید به زراره گفتم مردم از امام صادق علیه‌السلام و امام باقر علیه‌السلام برای من احادیثی درباره‌ی ارث نقل کرده‌اند، من آن احادیث را بر تو عرضه می‌کنم، پس تو تنها (اظهار نظر نما و) هر چه از این احادیث باطل است بگو این باطل است و هر چه حق است بگو این حق است، اما روایت نخوان و در نقل حدیث سکوت نما، سپس (یکی از مطالب ارث را عرضه کردم) و گفتم مردی از یکی از دو امام علیهما السلام نقل کرده اگر میت پدر و مادر داشت و برادران مادری، برادران مادری حاجب از یک سوم می‌شوند و خود نیز ارث نمی‌برند.

زراره گفت قسم به خدا که این باطل است و لکن من تنها به تو خبر می‌دهم و روایتی نقل نمی‌کنم و به خدا قسم که آنچه به تو می‌گویم حق است، هنگامی که میت پدر و مادر داشته باشد بر اساس کتاب خدا، مادر یک سوم ارث می‌برد و پدر دو سوم، اگر میت برادر پدر مادری داشت یا برادر پدری پس مادرش یک ششم و پدر پنج ششم ارث می‌برد، و تنها به این علت ارث پدر زیاد شده است که خرج زن و فرزندان بر عهده‌ی پدر است…[14]

عمر بن اذینه می‌گوید به زراره گفتم به راستی که برخی از مردم از امام باقر و صادقH درباره‌ی چیزهایی از ارث حدیث نقل کرده‌اند، پس این مطالب را بر تو عرضه می‌کنم، پس هر چه از اینها باطل است بگو این باطل است و هر چه حق است بگو این حق است (تنها به این مقدار اکتفا نما) و حدیثی نخوان و ساکت باش، سپس آنچه محمد بن مسلم از امام باقر علیه‌السلام درباره‌ی دختر و پدر و دختر و مادر و پدر و مادر برایم نقل کرده بود به او گفتم، او گفت قسم به خدا که این حق است.[15]

(کسانی که با یکدیگر اختلاف دارند)… مراجعه می‌کنند به کسی از شما که راوی حدیث ما و صاحب نظر در حلال و حرام ما و بینای به احکام ما باشد پس به حَکمیت او راضی شوند که من او را بر شما حاکم قرار دادم پس اگر به حکم ما حکم نماید و کسی از او قبول نکند همانا حکم خدا را خوار شمرده است و بر ما رد کرده است و رد کننده‌ی بر ما رد کننده‌ی بر خداست و این امر در حد شرک به خداست…[16]

و نیز درباره‌ی مرجعیت فقها در عصر غیبت چنین آمده است:

…اما هر یک از فقها که نگهدارنده نفس و محافظ دین و مخالف هوا و مطیع امر مولایش باشد، بر عوام است که از او تقلید کنند، ولی تمام فقها چنین نمی‌باشند بلکه این منحصر است به برخی از فقیهان شیعه…[17]

همان گونه که قبلا اشاره شد نمی‌توان روایات مرجعیت را خصوصا با توجه به روایات غیر صریح، به مقدار روایات بیان شده محدود نمود، اما بیان این مقدار اندک تردیدی در اصل مرجعیت فقها باقی نمی‌گذارد. آنچه مهم است بررسی چگونگی و اساس مرجعیت فقها می‌باشد.

درک مرجعیت فقها در مورد تشخیص محکمات قرآن و سنت قطعیه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و نیز سنت قطعیه ائمه علیهم‌السلام چندان دشوار نیست. آنچه شایسته‌ی تأمل است دو پرسش زیر است:

«آیا استنباط منحصر به ائمه علیهم‌السلام است یا این که فقها نیز می‌توانند استنباط کنند؟»

بر فرض جایز بودن استنباط فقها «آیا استنباط فقها می‌تواند اساس مرجعیت آنان باشد یا خیر؟»

پیش از این به بحث دیگری با عنوان «عقلانیت مرجعیت دینی» اشاره کردیم. باید توجه داشت که این دو بحث (نوشتار حاضر و بحث یاد شده) مکمّل ضروری یک­دیگرند و هر یک از این دو بحث، نیازمند بحث دیگر است.

در آن بحث روشن می­شود که اساس مرجعیت فقیه (بر خلاف مرجعیت خداوند و معصومین علیهم‌السلام) تنها تخصص و خبرویت اوست.

از این رو شایسته است به گزیده­ای از بحث «عقلانیت مرجعیت دینی» توجه کنید:

پیوسته مشاهده می‌کنیم که متخصصی به لحاظ تخصصی که دارد، مورد مراجعه‌ی غیر متخصص آن رشته قرار می‌گیرد. تردید در مراجعه به متخصص، تردید در خورشید است و تنها از کسانی ساخته است که جسارت انکار بدیهیات را دارند. این امر همان مرجعیت به معنی لغوی آن است.

آری ممکن است کسی اساسا با یک رشته‌ی علمی مخالفت باشد که به تبع آن اعتقادی به متخصص آن رشته نیز نداشته باشد؛ مانند این که مراجعه به متخصص طب قدیم، بدون پذیرش اصل آن رشته ممکن نیست. اما با پذیرفتن یک رشته‌ی علمی، عدم اعتقاد به متخصص آن رشته یک تضاد محسوب می‌شود.

البته فرض دیگری نیز وجود دارد که ما یک رشته‌ی علمی را آن چنان ساده بپنداریم که موردی برای تخصص در آن تصور نشود.

اما اگر فرض کنیم که:

• اصل یک رشته به عنوان یک علم پذیرفته شده باشد؛
• رشته‌ی مزبور دارای درجه‌ای از دشواری است؛

در این صورت:

• انکار تخصص در آن رشته از عقل سرچشمه نمی‌گیرد.

حال اگر یک رشته، مورد نیازِ فاقد تخصص قرار گیرد، چاره‌ای جز به مراجعه به متخصص آن رشته ندارد. بنا بر این:

• ضرورت ارجاع و مرجعیت به معنی لغوی آن، متولد می‌شود از ترکیب: 1ـ تخصص 2ـ نیاز به تخصص
• اما مرجعیت بدون چند امر به فعلیت نمی‌رسد. این امور عبارتند از: 1ـ مراجعه کننده 2ـ مراجعه شونده 3ـ کاری که متخصص برای مراجعه کننده انجام می‌دهد.

آنچه گفته شد از اساسِ تخصص، تا ضرورتِ مرجعیت، و ارکان آن در تمامی موارد، به شکل یکسانی وجود دارد و همه‌ی رشته‌ها در آن اشتراک دارند…

با توجه به آنچه گذشت می‌توان گفت مرجعیت دینی، نه یک طبقه‌ی اجتماعی، بلکه یک طبقه‌ی علمی است که ویژگی منحصر به فرد آن، دارا بودن تخصصِ علم دین است و هیچ امر دیگری از جمله طبقات اجتماعی تأثیری در آن ندارد.

اگر یک طبقه‌ی علمی از جمله متخصصین دینی، از لحاظ عنصر علمی ملحوظ در آن، کاملا فراگیر باشد، هیچ تقسیمی در جامعه پیش نمی‌آید. اما اگر یک تخصص (هر چه می‌خواهد باشد) در جامعه کاملا فراگیر نباشد، خواه ناخواه با یک پدیده‌ی اجتماعی روبرو می‌شویم و آن تقسیم جامعه به متخصصین در رشته‌ی مورد نظر و غیر متخصصین است.

ویژگی‌های این تقسیم عبارتند از:

• در مرزبندی بین دو طبقه‌ی متخصصین و غیر متخصصین، عنصر علمی نقش منحصر به فرد را دارد؛
• مرزبندی علمی، ماهیت نرم افزاری دارد و نه سخت افزاری؛
• مرز بین دو طبقه‌ی متخصصین و غیر متخصصین ثابت نیست؛ از این رو هر کسی از هر طبقه‌ای، با کسب تخصص مورد نظر، می‌تواند آرایش مرزها را تغییر دهد؛
• تخصص علمی، تأثیر مستقیمی به آرایش طبقاتی جامعه ندارد؛
• تقسیم جامعه به متخصصین و غیر متخصصین، اساسا ناشی از اتفاقی است که می‌افتد؛ ولی از منظر عقلی الزامی ندارد؛ به بیان دیگر اگر شرایط مساعدی پیش آید، یک تخصص می‌تواند همگانی شود و غیر متخصص در آن رشته وجود نداشته باشد.

…

با بیان ویژگی‌های مرجعیت دینی، مرزهای آن شفافتر می‌شود. این ویژگی‌ها عبارت است از:

• عقلانی بودن مرجعیت دینی (و نه فقط تعبدی بودن آن) به این معناست که لزوم مراجعه به متخصص، امری عقلی است و در میان عقلاء نیز رایج است. از این قانون عقلایی با تعبیر «لزوم مراجعه به خبره» نیز یاد می‌شود؛
• عقلانیت مراجعه به مرجعیت دینی برای غیر متخصص، در حد ضرورت است و نه جواز (به استثنای مواردی که امکان احتیاط وجود دارد)؛
• اقتضای عقلانیت، تعمیم آن نسبت به تمامی رشته‌ها از جمله علم دین است؛ پس برخورد تبعیض آمیز با مرجعیت دینی در میان سایر مراجع، با عقل گرایی تنافی دارد؛
• اقتضای عقلانیت، تعمیم آن نسبت به همه‌ی ابعاد زندگی بشر می‌باشد که دین ناظر به آن است؛ پس تبعیض در مسایل عبادی یا فردی نسبت به سایر مسایل، با عقل گرایی تنافی دارد؛
• عقلانیت مرجعیت دینی یک حکم یک سویه (و از سوی غیر متخصص) است؛ پس متوقف بر اثبات ولایت برای فقیه از سوی شریعت نیست؛ بدین معنی که لزوم مراجعه، وظیفه‌ای است بر غیر متخصص، که حتی اگر ولایت و وجوب اطاعتی از شرع برای فقیه ثابت نشود، غیر متخصص عقل گرا، گریزی از این مراجعه نمی‌بیند
• عقلانی بودن این قانون منافاتی با تشریع شرعی وجوب تقلید ندارد؛

با توجه به این گزیده از بحث «عقلانیت مرجعیت دینی» با اساس مرجعیت فقیه، یعنی تخصص و خبرویت آشنا شدیم.

رد پای این اساس عقلانی، در منابع وحی نیز دیده می­شود که احیانا با همین تعبیر خبرویت نیز آمده است؛ توجه کنید:

کسی که پیش از اطلاع بر چیزی (خبرویت)، تسلیم اطمینان نفس گردد به یقین خودش را در معرض نابودی و سرانجام سخت قرار داده است.[1]

ای علی! در هیچ گفتاری خیری نیست مگر این که همراه با عمل به آن باشد و در هیچ نظر و رأی خیری نیست مگر این که همراه با اطلاع (و خبرویت) باشد.[2]

کارها (آن گاه شایسته است که) با آگاهی (و خبرویت) باشد.[3]

در هر صورت خبرویت و اطلاع، تخصص را می­آفریند و تخصص نیز اساس مرجعیت غیر معصوم است.

با ضمیمه کردن دو بحث «عقلانیت مرجعیت دینی» و «جایگاه مرجعیت در دین کامل» دیگر تمامی شبهات مرتفع شده و جایی برای برخی از توهمات باقی نمی­ماند؛ گذشته از این که این امر کاملا فطری، وجدانی، عرفی و عقلی است.

اما با کمال تأسف در دورانی به سر می­بریم که این مطلب بدیهی عقلانی، دچار شبهات شده است.

از همین رو می­بینیم که تخصص دینی به اشکال گوناگون مورد تشکیک قرار گرفته و هر روز تعرضی نو بر علیه این امر مهم و حیاتی مشاهده می­شود.

مشکل کجاست؟!

روشن است که مشکلات یاد شده هر کدام نیازمند تحقیق مستقلی است و انشاءالله با توفیق الهی تقدیم خواهد شد اما اشاره مختصر به آن در این نوشتار نیز لازم بود از این رو از اختصار مطلب عمیقا پوزش می­طلبم.

نوشتار با یک نکته پایان می­برم.

و آن این که از زاویه­ای گوناگون دیگری نیز می­توان به بحث مرجعیت نگریست که برخی از آنها با این عناوین ارایه شده است:

فتوا، مفتیان و شرایط فتوا؛

قانون گذاری؛ نخستین اساس فتوای معصومین علیهم‌السلام؛

استنباط؛ دومین اساس فتوا.

انشاءالله سایر مسایل مربوطه به تدریج تقدیم می­گردد و ما توفیقی الا بالله.