برای درك بهتر این مطلب به جریان زیر توجه كنید:

«برید بن معاویه» و «ابراهیم احمری» گفتند ما بر امام باقر علیه‌السلام وارد شدیم در حالی كه «زیاد احلام» نزد آن حضرت بود امام باقر علیه‌السلام فرمود ای زیاد! چرا پای تو را شكاف شكاف می‌بینم؟ گفت فدای شما شوم با شتر لاغری كه داشتم آمدم (و شتر از ناتوانی نمی‌توانست راه رود از این رو) در راه او را سرزنش می‌كردم (پیاده سفر كردم) و چیزی جز دوستی شما و اشتیاق به دیدار شما مرا بر این سفر دشوار وادار نكرد.

«زیاد» مدت زیادی سرش را پایین انداخت (و اندیشید) و سپس گفت فدای شما گردم من گاهی با خودم خلوت می‌كنم شیطان به سراغم می‌آید و گناهان و معصیتهای گذشته مرا به یادم می‌اندازد آن چنان که مرا مأیوس می‌كند؛ سپس دوستی شما و دل كندن از غیر شما را به یاد می‌آورم (و دلگرم می‌شوم).

حضرت فرمود ای زیاد آیا دین چیزی جز دوستی و دشمنی است؟!

سپس این سه آیه را تلاوت نمود آن چنان آماده پاسخ بود كه  گویی آیات كف دستش بود.

«لیكن خدا ایمان را براى شما دوست‏داشتنى گردانید و آن را در دلهاى شما بیاراست و كفر و پلیدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان [كه چنین‏اند] ره‏یافتگانند. [و این‏] بخششى از خدا و نعمتى [از اوست‏]، و خدا داناى سنجیده‏كار است.» [حجرات 7]

و نیز خداوند فرمود «هر كس را كه به سوى آنان كوچ كرده دوست دارند.» [حشر 9]

و نیز خداوند فرمود «بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى كنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است.» [آل‌عمران 31]

امام علیه‌السلام در ادامه فرمود مردی به سوی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله آمد و گفت ای رسول خدا من روزه‌داران را دوست دارم و خود روزه نمی‌گیرم و نمازگذاران را دوست دارم و نماز نمی‌خوانم و صدقه دهندگان را دوست دارم و صدقه نمی‌دهم. پس رسول خدا [در پاسخ] فرمود تو با كسانی كه دوست داری هستی و برای تو آن چه كسب كردی می‌باشد.

امام علیه‌السلام در ادامه فرمود آیا دوست ندارید وقتی ندای ترسناك آسمانی (قیامت) واقع شد هر قومی به مأمن خود پناه می‌برد و ما به رسول خدا پناه می‌بریم و شما به سوی ما پناه می‌برید؟![1]

این تنها یک نمونه از نمونه‌های فراوان تولی و تبری در منابع وحیانی بود.

در سلسله مباحث «آثار شناخت (دوستی، دشمنی...)» گذشت که از دو منظر می‌توان به بحث تولی و تبری نگریست: تولی و تبری از منظر خرد (عقلانیت تولی و تبری) و تولی و تبری از منظر دین (شرعیت تولی و تبری).

وقتی سخن از شرعیت تولی و تبری به میان می‌آید، ممکن است تخیل شود که این بحث صرفا از زاویه «تعبدی» مطرح می‌شود.

اما همچنان که بارها و بارها در این مجموعه اشاره کردیم، «عقلانیت» در سرتاسر «اسلام کامل» موج می‌زند؛ اما درک این عقلانیت نیازمند خرد لازم و متناسب با موضوع است. در بسیاری از موارد اگر بر منابع وحیانی درنگی شایسته داشته باشیم، خود نیز به درستی به این حقیقت پی می‌بریم.

بحث شرعیت تولی و تبری نیز از این قانون مستثنی نیست.

از جمله این مباحث تفکیک ناپذیری «دوستی» از «دشمنی» است. به این معنی که اگر ما کسی را واقعا دوست داشته باشیم، نمی‌توان با دشمن او نیز دوست باشیم؛ بلکه دشمنی با دشمنِ دوست، لازمه‌ی دوستی حقیقی است.

به این مسئله در قرآن نیز اشاره شده است:

ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ… (احزاب 4)

«خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است…»

روایات متعددی در ذیل این آیه آمده است؛ اما ‌جالب‌ترین آنها، این روایت است که می‌فرماید:

هرگز حق و باطل در قلب یک نفر اجتماع پیدا نمی‌کنند. (چرا که) خداوند متعال فرموده است «خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است».[1]

روشن است که نمی‌شود قلب انسان هم پذیرای حق باشد و هم پذیرای باطل. اگر انسان به حق اعتقاد دارد، ممکن نیست در همان زمان، باطلی که نقطه مقابل همین حق است، قبول داشته باشد. اگر من اعتقاد دارم ساعت 12 ظهر روز است، چگونه ممکن است بپذیرم که همین لحظه شب است؟!

این یک قانون عقلی است که دو شیئ متضاد یا متناقض، نمی‌توانند با یکسانی تمامی ویژگی‌هایشان، در یک جا جمع بشوند.

از آن جایی که حق و باطل هم با یک دیگر متضاد یا متناقض هستند، این قانون کلی شامل آنها هم می‌شود و از همین روست که نمی‌شود حق و باطل در یک قلب جای بگیرد.

یکی دیگر از مصادیق این قانون کلی، دوستی و دشمنی است. در یک قلب، دوستی هر کسی با دوستیِ دشمن آن فرد، جمع نمی‌شود.

ریشه این امر در این است که دوستی دوست و دوستی دشمن دوست، متضاد هستند و امکان این که در یک دل کنار هم قرار گیرند وجود ندارد، بلکه باید دو دل باشد تا بتوان هم دوست را دوست داشت و هم دشمن دوست را دوست داشت.

به چند روایت در این زمینه توجه کنید:

حضرت علی علیه السلام فرموده است: دوستی ما با دوستی دشمن ما، در دل یک انسان جمع نمی‌شود (چرا که) خداوند متعال فرموده است «خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است».[2]

امام باقر علیه السلام در مورد این آیه که «خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است» (فرموده است انسان دو دل ندارد که) با یک دل دوستی کند و با دل دیگری دشمن کند…[3]

در روایت دیگری آمده است:

هرگز دوستی ما و دوستی دشمن ما در قلب یک نفر جمع نمی‌شد (چرا که) خداوند متعال فرموده است «خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است» که با یک دل مردمی را دوست داشته باشد و با دل دیگر دشمنان آنها را دوست داشته باشد.[4]

بر همین اساس هم در روایات نتیجه گرفته شده است که اگر ذره‌ای از دوستی دشمنان اهل بیت علیهم السلام در قلب کسی باشد، دوستی اهل بیت حقیقی و واقعی نیست. توجه کنید:

کسی که دشمن ما را دوست دارد، هرگز ما را دوست ندارد. این دو در یک قلب جمع نمی‌شود؛ (چرا که) خداوند براى هيچ مردى دو دل ننهاده است که با یکی مردمی را دوست داشته باشد و با دیگری دشمن آنان را دوست داشته باشد. کسی که ما را دوست دارد، محبتش نسبت به ما همچون طلای بی غش، (از دوستی دشمنان ما جدا می‌شود و کاملا) خالص می‌گردد.[5]

از امام باقر علیه السلام نقل شده است:… کسی که بخواهد دوستی واقعی ما را تشخیص دهد باید دلش را بیازماید. اگر در دلش دوستی دشمن ما با دوستی ما شریک باشد (محبتش نسبت به ما واقعی نیست؛) از این رو چنین شخصی از ما نیست و ما هم از او نیستیم و خداوند دشمن آنان است، و جبرئیل و میکائیل و خداوند (تنها) دشمن کافران هستند.[6]

تا این جا روشن شد که دوستیِ دوست، از دشمنی دشمن دوست جدا نمی‌گردد.

اما باز هم دقت مطلب همچنان بالا می‌رود.

به این حدیث توجه کنید:

حضرت علی علیه السلام فرمود:… در رابطه با من سه گروه نجات پیدا می‌کنند: (یکم) دوست پیروی کننده و (دوم) کسی که با دشمنان من دشمن باشد و (سوم) کسی که با دوستان من دوست باشد…[7]

اما مطلب به این جا پایان نمی‌پذیرد بلکه سلسله مراتب مسائل همچنان ادامه دارد که با یک اشاره برای نکته سنجان به آن پایان می‌دهیم.

تمامی مطالب یاد شده در چهار چوب «عقلانیت فراگیر» قرار دارد و تخلف دشمنی دشمن دوست، از دوستی دوست و… همه و همه مصداق «تبعیض در عقلانیت» است.

برای توضیح بیشتر این مطلب به «نظریه عقلانیت فراگیر» مراجعه کنید.

موارد ریز قالبهای ابراز تولی و تبری، در منابع وحی بسیار گسترده است و پرداختن به تمامی آنها آسان نیست؛ چرا که هم از نظر عناوین و هم از نظر کمیت مستندات، به شکل فوق العاده گسترده مطرح شده است.

در این جا به برخی از قالبها که شاید چالش برانگیز باشد اشاره می‌کنیم.