در عالم سياست، با اتحاد دو حزب برای تشكيل دولت، آشنايی داريم كه احيانا با تعبير «ائتلاف» از آن ياد مي‌شود، حقيقت اين همگرايی و تفاهم چيست؟

نخست بايد توجه داشت وقتی كه مي‌گوييم دو حزب سياسي، يعنی پيش فرض ما اختلاف اين دو حزب در اهداف و شيوه‌های اجرايی و… مي‌باشد و اگر جز اين باشد دو حزب بودن معنی ندارد.

ترديدی نيست كه هدف هر حزبی به قدرت رسيدن است، اين هدف در صورتی كه هر يک از دو حزب به تنهايی حايز اكثريت قاطع نباشند، برای هيچ كدام از آنها قابل دسترسی نيست؛

بنابر اين سياست گذاران اين دو حزب يا بايد بر مواضع خاص خود، در مقابل حزب ديگر پافشاری كرده و از اصل قدرت صرف نظر كنند، و اين به بن‌بست سياسی منجر مي‌شود.

و يا هر كدام از برخی از مواضع خود عقب نشينی كرده و به قدرت محدودی اكتفا نمايند. حل اين مشكل بستگی به اصولی بودن و غير اصولی بودنِ مواضعی دارد كه اتحاد و كسب قدرت، مشروط به عقب نشينی از آن مواضع است.

اين همان «تفاهم سياسي» است. در اين فرض واقعا تفاهمی در كار نيست، بلكه معامله‌ای است كه از دو منظر كوتاه مدت و بلند مدت قابل تأمل است.

از منظر كوتاه مدت، بده و بستان آشكاری است در كسب منافع، در مقابل امتيازاتی كه هر طرف از جناح مقابل مي‌گيرد.

اما از منظر دراز مدت، مسايل پيچيده‌تری مد نظر است؛ مانند فرصت سازي، فرصت سوزي، گذر از بحران و…؛ تفاهم سياسی از اين منظر بسيار شبيه قماری است كه در آخر بازی تنها يك برنده دارد؛ از اين رو در اين بازي، سياست بازان ماهر حرف اول را مي‌زنند. برای روشن شدن اين مطلب مراجعه به تاريخ سياسی بسيار سودمند است.

نوع ديگر تفاهم بر اساس دشمن مشترك است؛ يعنی دو گروه متفاوت، برخی از فعاليتها خود را با توجه به وجود دشمن مشترك به اشتراك بگذارند؛ اين امر در واقع محدود كردن تفاهم به همكاری در راستای مبارزه با دشمن مشترك است.

روشن است كه تفسير ما از دشمن مشترك هميشه يكسان نيست، و ممكن است يكی از طرفين تفاهم، طرف ديگر را دشمن‌ترين دشمنان خود بداند؛ پس اين تفسير از تفاهم هميشه و در همه جا مشكل گشا نيست.

تفسير سوم از تفاهم، عدم تظاهر به مواضع اصولی چالش آفرين با حذف صوری آن (تكيه آشکار بر مشتركات در مبدأ و پنهان کردن نقاط اختلافي) است.

كارآمد بودن اين حركت به دو امر بستگی دارد:

نخست اين كه مشتركات به اندازه‌ای واقعی و قوی باشند كه نقش برجسته‌ای در مقابل مواضع اصولی چالش آفرين بازی كنند. اما اگر مشتركات صوری باشد، ارزش آن نيز صوری است؛ پس هيچگاه در مقابل مواضع اصولی كارآيی نخواهد داشت.

امر دوم اين است كه حذف صوری در عمل امكان داشته باشد، و اين در همه جا ممكن نيست.

مثلا اگر شرط کفار برای تفاهم با مسلمانان کنار گذاشتن یکتایی خداوند باشد، آیا این گونه تفاهم امکان دارد؟! و اگر مسلمانی چنین تفاهمی کند ارزشی دارد؟!

تفسير چهارم، عقب نشينی آشكار از مواضع اصولی با حذف واقعی آن، يعنی تحريف آشكار است.

پذيرفتن اين حركت، علاوه بر اين كه با ادعای عقلانيت طرفين سازگار نيست، سر از تفاهم سياسی در مي‌آورد.

تفسير پنجم تفاهم، عقب نشينی پنهان از مواضع اصولی با ارايه تفسير جديدی است كه چالش آفرين نباشد.

اين حركت همان تحريف است اما پنهان و شيادانه؛ از اين رو اين نوع حركت بيشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ اما در اين حركت نه تنها تفاهمی در كار نيست، بلكه حركتی است خائنانه و بسيار پست‌تر از تفاهم سياسي.

تفسير ششم از تفاهم اين است كه هدف قرار دادن ايجاد تفاهم، به معنی پذيرفتن اختلاف و دوگانگی است. اين دوگانگی اگر مطلق باشد، يعنی هيچ نقطه‌ی اشتراكی وجود نداشته باشد، در عمل هيچ تفاهمی امكان پذير نيست. اما اگر نقاط مشتركی در كار باشد طرح تفاهم بجاست.

از آنجايی كه در بسياری از موارد، طرفين اطلاعات كاملی از يكديگر ندارند، در آغاز لازم است بود و نبود نقاط مشترك مورد بررسی و تحقيق قرار گيرد. تفاهم در اين مرحله همان تفاهم در شناسايی است.

كمترين نقطه‌ی اشتراك اين است كه طرفين بخواهند يكديگر را بشناسند؛ يعنی هر دو در شناسايی يكديگر اشتراك نظر داشته باشند.

ممكن است برخی از تفسيرهايی كه برای تقريب بين الاديان يا بين المذاهب، گفتگوی تمدنها و… شده است در ارتباط با اشتراك نظر در شناسايی باشد.

آثار تفاهم در شناسايی عبارت است از:

1ـ اصلاح ذهنيتهای پيشين

2ـ نزديك شدن به يكديگر اگر ذهنيتهای پيشين دشمنی آفرين باشد

3ـ دور شدن از يكديگر اگر ذهنيتهای اصلاح شده دشمنی آفرين باشد

4ـ شناسايی مشتركات و اختلافات بيشتر

با دقت در آنچه گفته شد مي‌توان نتيجه گرفت تفاهم در شناسايی هميشه شانس نزديك شدن و اتحاد را زياد نمي‌كند؛ زيرا اگر ذهنيتهای پيشين خوش‌بينانه باشد، پس از شناسايي، احتمال نزديك شدن كمتر مي‌گردد. به عنوان مثال اگر شناسايی ما از تشكيلات سرّی برخی از يهوديان بيشتر شود، بر قهر و كينه‌ی ما نسبت به آنان افزوده مي‌گردد.

با اين همه، نمي‌توان ترديد كرد كه تفاهم در شناسايی در بيشتر موارد، به كشف مشتركاتی مي‌انجامد، هر چند تبديل ذهنيت خوش‌بينانه به ذهنيت واقعی آثار منفی هم داشته باشد. اين اكتشاف زمينه‌ی اساسی تفاهم در مرحله‌ی بعد است که در فصل آينده با آن آشنا مي‌شويد.

اينك به آخرين تفسير تفاهم رسيده‌ايم. پس از «تفاهم بر اساس شناسايي» و اكتشاف نقاط مشترك، مرحله‌ی جديدی آغاز مي‌شود؛ البته هر اندازه مشتركات بيشتری در مرحله‌ی پيشين كشف شود، تفاهم در اين مرحله آسان‌تر مي‌شود.

اگر ما نقاط اشتراك شناسايی شده را به عنوان اساس كار، واقعا حفظ نماييم و از آن هيچ گونه تخطی نكنيم، ممكن است آن را به نقاط ديگری نيز توسعه دهيم؛ مثلا در فضای تحقيقی اثبات نماييم نتيجه‌ای كه يك طرف از اين نقطه‌ی مشترك گرفته است نادرست است، كاملا بديهی است كه اگر طرفين رفتاری معقولانه و مسئولانه داشته باشند، پس از تحقيق سر تسليم فرود مي‌آورند. بنا بر اين، مجموعه‌ی اشتراكات به اندازه‌ی يك نقطه‌ی جديد توسعه مي‌يابد. با ادامه اين روند، ممكن است تحول بزرگی در دايره‌ی مشتركات دو طرف تحقق يابد.

ناگفته پيداست كه هرگز اين روند با عدم تغيير در مواضع سازگار نيست؛ چرا كه اگر چنين باشد نمي‌توانيم شاهد تغييری در جبهه‌های طرفين باشيم. بنا بر اين نتيجه‌ی اين روند، هميشه با اصلاح و تعديل محققانه‌ی مواضع طرفين همراه است، و نه پذيرفتن يا حذف آنها و نه امتياز دادن و عقب نشينی معامله‌گرانه و نه…

حاصل اين اصلاح و تعديل، افزوده شدن بر نقاط مشترك بيشتر است و اين همان تفاهم واقعی يعنی «تفاهم شناختی تحقيقي» است، كه اساس آن «نقاط مشترك» اوليه است، با «تحقيق و برهان» ستون‌های استوار آن بالا مي‌رود و در نهايت «مسئوليت» و «وجدان علمي» تمامی مراحل پيشرفت آن را پوشش مي‌دهد.

«تفاهم شناختی تحقيقي» (بر خلاف ساير تفاهمها) نه مرزی مي‌شناسد و نه از راه باز مي‌ماند و نه پايانی دارد، و برای همگان سودمند است، البته به استثنای كوردل خالی از روح تحقيق، و ستمگر بي‌خبر از انصاف و وجدان؛ آری تنها «ناداني» و «ستمگري» سد راه تفاهم شناختی تحقيقی است و بس.

از همين رو است که «تفاهم شناختی تحقيقي» اگر به جريانات مزاحم و مخرّب برخورد نكند، از «تفاهم عملي» انفكاك پذير نيست.[1]

مقصود ما از تفاهم تنها «تفاهم شناختی تحقيقي» است؛ يعنی جنگ با جنگ، نه باج دادن و نه باج گرفتن، و نه تسامح و نه تساهل، بلكه تحقيق و شناخت، و پذيرش شناخت بر اساس وجدان علمي.[2]

تفسير نخست از تفاهم را با ذكر نمونه‌ای ارايه نموديم؛ از اين رو بهتر است برای ساير تفسيرها نيز نمونه‌ای ارايه دهيم؛

برای اين منظور به يک نمونه زنده و پيچيده‌تری مي‌پردازيم و آن وحدت بين دو مذهب سنی و شيعه است.

وحدت بين سنی و شيعه در اعصار مختلفی از جمله در دوران ما با عناوين متعددی طرح شده و آثار گوناگونی نيز در بر داشته است. در اين اتحاد، مشتركاتی كه سرمايه‌ی تفاهم و وحدت است در دو بخش مطرح شده است، يكی مشتركات در مبدأ و ديگری در منتها؛

مشتركات در مبدأ عبارت است از اين كه خدای ما يكی است، كتاب ما يكی است، پيامبر ما يكی است، قبله‌ی ما يكی است، بخشی از تاريخ و فقه ما يكی است و…

مشتركات در منتها نيز عبارت است از اين كه دشمن واحدی داريم، همگی تحت سلطه‌ی بيگانه قرار داريم و…

اما در تفسير اين تفاهم، حرفهای گوناگونی زده شده است كه برای اختصار از طرح آن خوداری مي‌نماييم و به طرح آثار اين تفاهم مي‌پردازيم.

در اين كه تفاهم دارای اقتضای مثبت است و آثار مثبتی به همراه دارد، هيچ ترديدی نيست. اما خالی از چالش نيز نبوده است.

تاريخ در برخورد با اين گونه چالشها چند حركت را در خود ثبت نموده است:

حركت نخست: محدود كردن تفاهم به همكاری در راستای مبارزه با دشمن مشترك؛

اين حركت علاوه بر اين كه با مفهوم واقعی تفاهم سازگاری ندارد، در برخی از شرايط نيز كارآيی ندارد؛ مانند ديدگاه برخی از سنيان، كه شيعه را دشمنی خطرناك‌تر از يهود مي‌دانند، در اين شرايط حد اقل كاری كه لازم است منحصر كردن تفاهم به گروهی از سنيان است كه چنين تفكری نداشته باشند.

حركت دوم: عدم تظاهر به مواضع اصولی چالش آفرين با حذف صوری آن (تكيه بر مشتركات در مبدأ و تقيه در نقاط اختلافي)

كارآمد بودن اين حركت به دو امر بستگی دارد:

نخست اين كه مشتركات به اندازه‌ای واقعی و قوی باشند كه نقش برجسته‌ای در مقابل مواضع اصولی چالش آفرين بازی كنند. اما اگر مشتركات صوری باشد ارزش آن نيز صوری است، پس هيچگاه در مقابل مواضع اصولی كارآيی نخواهد داشت.

مثلا بر اساس برخی از منابع آنان، خدای سنيان، جوانی است مو فرفري، چاق و چله، با كفشی طلايی نشسته بر تخت و…، آيا مي‌توان گفت واقعا شيعيان با تمامی سنيان در مورد چنين خدايی اساس مشترك دارند؟! و…[1]

امر دوم اين است كه امكان حذف صوری داشته باشند، مثلا نماز دست باز، هر چند بر طبق نظر برخی از مذاهب سنيان درست است، اما با توجه به شعار بودن آن، بسياری از سنيان حاضر به ترك آن نيستند. همچنين مراسم عزاداری امام حسين‌علیه السلام نيز با توجه به محتوای درونی آن، قابل تحمل برای يك سنی كه اساس مذهبش را فهميده باشد نيست.[2]

حركت سوم: عقب نشينی آشكار از مواضع اصولی با حذف واقعی آن (تحريف آشكار)

پذيرفتن اين حركت نيز با اين كه هر كدام از طرفين ادعا مي‌كند مذهبی كه اختيار كرده بر اساس برهان و استدلال است، متناقض است؛ مگر اين كه دين جنبه‌ی اساسنامه‌ی حزبی پيدا كند كه در اين صورت معامله بر سر عقب نشينی امكان دارد و اين همان تفاهم سياسی است.

حركت چهارم: عقب نشينی پنهان از مواضع اصولی با تفسير جديدی كه چالش آفرين نباشد؛ (تحريف پنهان)

گفتيم که اين حركت همان تحريف است، اما پنهان و شيادانه؛ از اين رو اين نوع حركت بيشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ اما در اين حركت نه تنها تفاهمی در كار نيست، بلكه حركتی است خائنانه و بسيار پست‌تر از تفاهم سياسي، و در واقع مذهب تراشی است و نه تفاهم ميان دو مذهب.

حركت پنجم: جنگ با تفاهم؛

مشكلات حركتهای پيشين، عده‌ای از طرفين را بر آن داشته است كه به صراحت به جنگ با اتحاد سنی و شيعه برخيزند و از اساس دست رد بر سينه‌ی اين گونه تفاهمات زنند؛ چرا كه اين گونه تفاهمات تنها اختلافات عملی را در ظرف معينی بر طرف مي‌نمايد، اما اختلافات اساسی فكری به قوت خود باقی است، مگر اين كه پای تحريف به ميان آيد.

حرکت ششم: تفاهم در شناسايي؛

از آثار مثبت تفاهم در شناسايی اين است كه در فضای مه‌آلود، غالبا اتهاماتی به طرفين وارد مي‌شود كه با ارتباط نزديك، بسياری اين اتهامات رفع مي‌گردد، مانند اتهامی كه سنيان به شيعيان وارد مي‌كنند كه شيعه پس از هر نمازی سه مرتبه مي‌گويد «خان الامين»[3]. روشن است كه پس از تماسهای دوستانه، سنيان خواهند ديد اين اتهام كاملا بي‌اساس است؛ همچنين اتهام اختلاف قرآن شيعه با قرآن سني، با معاشرت اهل اين دو مذهب ريشه‌كن مي‌گردد.

اما گاه با برخورد به برخی از مسايل، اين تفاهم از سوی طرفين يا يك طرف دچار چالش مي‌شود؛ مثلا فرض كنيد صاحب‌نظران سني، اصل اسلام را مشروط به دوستی خلفای غاصب بدانند، از سوی ديگر ثابت شود كه بر اساس مذهب شيعه، تبرّی از دشمنان خدا و دشمنان دوستان خدا از اركان ايمان است؛ اينجاست كه اتحاد سنی و شيعه با چالشی جدی روبرو مي‌گردد.

حرکت هفتم: تفاهم در تحقيق؛

همان گونه که گذشت تفاهم «شناختی تحقيقي» همان تفاهم واقعی است، كه اساس آن «نقاط مشترك» اوليه است، با «تحقيق و برهان» ستون‌های استوار آن بالا مي‌رود و در نهايت «مسئوليت» و «وجدان علمي» تمامی مراحل پيشرفت آن را پوشش مي‌دهد.

اگر بخواهيم بي‌طرفانه پيش‌بينی نماييم حاصل اين تفاهم يکی از چهار حالت مي‌تواند باشد: 1ـ بطلان تشيع، 2ـ بطلان تسنن، 3ـ تعديل ميان دو مذهب، 4ـ اثبات يک مذهب و بطلان ديگری بدون هيچ پيش‌داوری قبل از تحقيق.

البته روشن است که پيش قدم شدن در تفاهم يا فرار کردن از آن، و نيز تفسير تفاهم تحقيقی شناختی به ساير تفاهمها، از هر طرفی که باشد بيانگر صداقت و خيانت همان طرف مي‌باشد.

ولی آن چه پس از صداقت طرفين اهميت دارد، ترتيب اثر عقلانی تحقيق مشترک است که ان‌شاءالله در مباحث آينده بدان مي‌پردازيم.

در طبقه دوم با تقابل صوری ميان انديشه‌ها روبرو هستيم.

آنچه در اين طبقه كارآيی دارد، تلاش برای شناسايی واقعی طرفين است؛ پس از شناسايی واقعي، ديگر اثری از تقابل دو انديشه باقی نمي‌ماند.

عامل نخست در اين گروه «توهم» است؛ در اين مورد، شكست در تفاهم از اين ناشی شده است كه يك طرف نسبت به طرف ديگر دچار توهم شده است؛ يعنی چيزی كه واقعيت ندارد به ديگری نسبت مي‌دهد، و بر اساس همين نسبت غير واقعی است كه دست به جبهه بندی و صف آرايی در مقابل آن زده است.

بديهی است كه با ارتباط مناسب و شناسايی لازم، بدبينی رفع شده و تقابل از بين مي‌رود؛ در نتيجه تلاش ما بايد بر «توهم زدايي» متمركز شود.

عامل دوم عدم توجه به يك نكته‌ی آشكار، به انديشه‌ای منتهی مي‌گردد كه اگر از آن نكته غفلت نمي‌شد، خودِ فرد به نادرستی مسيرش اذعان و اعتراف مي‌نمود. پس «غفلت» دومين عامل در اين گروه است.

روشن است كه با شناسايی لازم و «غفلت زدايي»، تقابلی ميان دو انديشه باقی نمي‌ماند.

سومين عامل در اين گروه، «اجمال» و ابهام است؛ كم نيست مواردی كه مطلبی با اجمال و ابهام پذيرفته شده است؛ اما هنگامی که پای دقت به ميان مي‌آيد، نتيجه معكوس مي‌گردد.

با «اجمال زدايي» از مطالب كه خود شاخه‌ای از شناسايی است، تقابل ميان دو انديشه درمان مي‌گردد.

با مرور دوباره مباحث جغرافيای شناخت، روشن مي‌گردد كه ترسيم نقشه جغرافيای شناخت، بهترين و اصولي‌ترين شيوه برای برخورد با «توهم زدايي»، «غفلت زدايي» و «اجمال زدايي» از جهان انديشه است. متأسفانه نقش يگانه و منحصر به فرد نقشه جغرافيای شناخت چندان شناخته نيست.

با توجه به اين كه شكست در تفاهم در طبقه سوم، ناشی از تقابل واقعی است، از اين رو به نظر مي‌رسد كه از كليد تفاهم در شناسايی كاری ساخته نيست.

پيش از اين گذشت كه تقابل واقعی ميان انديشه‌ها در دو حوزه شناخت و باور اتفاق مي‌افتد؛ بنا بر اين در گام نخست بايد ميان اين دو تفكيك نمود.

همچنين گذشت كه:

اگر برخی از شناختها و باورهای فرد، ناشی از تأثيرات پنهان و غير مستقيم جامعه و محيط باشد، در اين صورت فرد ناآگاهانه اموری را پذيرفته است كه نمي‌تواند چگونگی رسيدن به چنين شناختها و باورها را تبيين كند.

با ترسيم جغرافيای شناخت، نقاط تاريك انديشه و کانون تأثيرات پنهان بر انديشه آشكار مي‌گردد.

«نقاط تاريك» در حوزه «شناخت» همان «حلقه‌های مفقوده» يك انديشه است، و نقاط تاريك «باورها» همان اساسی است كه باور از آن متولد شده است.

از اين رو در گام دوم بايد سراغ حلقه‌های مفقوده يك تفكر رفت؛ در نتيجه اگر تقابل دو انديشه در حوزه شناخت باشد، تفاهم در تحقيق بهترين و مؤثرترين كليد مشكل گشای ما خواهد بود.

پيش از اين «مهندسی شناخت»، «تحقيق در تحقيق» را به عنوان دو الگو از الگوهای نقشه جغرافيای شناخت مطرح كرديم؛ پس مي‌توان گفت استمرار و توسعه خردورزي، نيز حاصل ديگری از جغرافيای شناخت است.

البته اين بحث آن گاه كامل مي‌گردد كه مشكل تكثرگرايی در حوزه شناخت را حل كرده باشيم. انشاء الله در ادامه بحث «تحقيق در تحقيق» و آشنايی با «استنباط» اين مشكل نيز حل مي‌گردد. پس مشكل‌گشا بودن خردورزی يك نکته ناگفته دارد كه در آينده بايد بدان پرداخته شود.

آنچه دشوار به نظر مي‌آيد، تقابل در حوزه باورها است.

برای يافتن كليد مناسب برای اين حوزه، ابتدا لازم است باورها را تجزيه و تحليل نماييم و ريشه باورها را بشناسيم. اين مهم از عهده نقشه جغرافيای باورها ساخته است؛ همچنان كه پيش از اين گفتيم:

با ترسيم نقشه جغرافيای باورها، تجزيه و تحليل آنها امكان مي‌يابد؛ حاصل تجزيه و تحليل باورها عبارت است از:

با بررسی رابطه باورها با تعقل، بنيادهای عقلانی آنها را مي‌شناسيم؛

بر اساس بنيادهای عقلانی مي‌توانيم باورهای عقلانی را از باورهای غير عقلانی تفكيك نماييم؛ بدين شكل، گستره باورهای عقلانی ما تبيين مي‌گردد؛

با ترسيم رابطه عقلانی باورها، توانايی شناخت تناقضات و تضادها را از جغرافيای شناختی پيدا مي‌كنيم؛

حذف تناقضات، استواری شخصيت انسان را به ارمغان مي‌آورد؛ بدين سان جهان انديشه ما از انسجام و سازگاری بيشتری برخوردار مي‌شود.

نخستين حاصل نقشه جغرافيای باورها، تفكيك باورهای عقلانی و غير عقلانی است؛ پس از اين تفكيك، مشكل در حوزه باورهای عقلاني، همان گونه حل مي‌شود كه در بحث تقابل انديشه‌ها در حوزه شناخت بيان گرديد. يعنی خردورزی كليد حل مشكل خواهد بود.

اما در ارتباط با ساير باورها، بايد يك نكته مهم را برای چندمين بار ياد آوری نماييم و آن اين كه بايد نقاط تاريك جغرافيای شناخت را بشناسيم.

پيش از اين گفتيم: «نقاط تاريك» در حوزه «شناخت» همان «حلقه‌های مفقوده» يك انديشه است، و نقاط تاريك «باورها» همان اساسی است كه باور از آن متولد شده است.

روشن شدن نقاط تاريك باورها، به كشف ريشه‌ی باورها مي‌انجامد؛ اين ريشه‌ها مي‌تواند عادات، رسوم و… باشد. مسلما پس از كشف ريشه‌ی باورها و توجه لازم، بسياری از آنها با نگاه عقلانی مورد بازنگری قرار گيرند. با به كار گرفتن كليد خردورزی مي‌توان اختلاف در برخی از باورهای غير عقلانی را گره گشايی نمود.

اما برخی از ريشه‌های باورها حتی پس از خارج شدن از نقاط تاريك، حل ناشده مي‌نماياند، و آن باورهايی است كه بر «احساسات محض» و منطق «دلم مي‌خواهد» استوار است. اينجاست كه پای خردورزی لنگ است و از نقشه جغرافيای شناخت نيز کاری ساخته نيست.

در يك جمع‌بندی كوتاه مي‌توان گفت اگر مشكل‌گشا بودن خردورزی را در حوزه‌های مربوط به شناخت (اعم از حوزه شناخت و باورهای عقلانی و…) فراگير و مطلق بدانيم، تفاهم بشر در سطح كلان تنها و تنها با يك مشكل حل نشده روبروست، و آن «احساسات محض» و منطق «دلم مي‌خواهد» است.

در ادبيات دينی از منطق «دلم مي‌خواهد» با تعبير «هواپرستي» ياد مي‌شود. پس دشوارترين گردنه مسير تفاهم بشر همان هواپرستی است.

با پايان اين بخش دانستيم که چگونه پيام يکديگر را درک نماييم، اما باز هم با تفاهم کامل، فاصله داريم؛ البته اگر به همين اندازه بسنده کنيم، دست‌آورد بسيار بزرگی نصيب بشريت مي‌شود و اختلاف از بسياری از موارد دامن برمي‌چيند.

اما آيا مي‌توان گفت راه تفاهم در اين نقطه به بن‌بست رسيده است، يا هنوز هم اميد پيشرفت در تفاهم وجود دارد؟