اگر «راز» پيشرفت انسان را در تك‌تك موارد كشف كرده، با تجريد آن از همه‌ی ويژگي‌هايش، و به قانون كلی و عمومی آن دست پيدا نماييم، شايد بتوانيم حفره‌‌های سياه حيات فكری انسانی را كه سرچشمه‌ی اختلافات جوامع بشری است، شناسايی كرده و به تماشای زيبايی تفاهم انسانها بنشينيم.

مطالعه‌ی «سير انسان» از «مبدأ حركت» تا «مقصد پيشرفتِ» كنوني، برای كشف اين «راز» سودمند است.

مبدأ حركت انسان، با مقدار صفر برای «توانستن» و «دانستن» رقم مي‌خورد؛ بدين معنی كه انسان در آغاز سير خود هيچ نمي‌داند و هيچ نمي‌تواند،[1] و آخرين نقطه‌ی اين سير بستگی كامل دارد به اندازه‌ی موفقيت او يعنی «توانستن» و «دانستن».

رابطه «توانستن» و «دانستن»، (استقلال هر يك يا تفرع يكی بر ديگري) قابل بررسی است؛ آيا همچنان كه بارها شنيده‌ايم «توانا بود هر كه دانا بود»، يا چنين نيست بلكه «دانا بود هر كه توانا بود»؟

از نتوانستن آغاز مي‌كنيم؛ «نتوانستن» هميشه با انسان بوده و همچنان خواهد بود؛ و تلاش پيوسته‌ی انسان برای «تبديل نتوانستن به توانستن» هيچ گاه به سستی نمي‌انجامد.

نمونه‌ای از «تبديل نتوانستن به توانستن»، انسان تشنه‌ای است كه با حفر چاه و دست يافتن به آب تشنگيش را برطرف مي‌كند. اين فرايند در زبان عربی «استنباط» نام دارد.

در مرحله‌ی نخست با تجزيه و تحليل «تبديل نتوانستن به توانستن» در فرآيند «استنباط» آب، تلاش مي‌كنيم تا گستردگی و شمول اين فرآيند را بيابيم.

در مرحله‌ی دوم به پاسخ اين پرسش مي‌نشينيم كه آيا فرآيند «استنباط» (تبديل نتوانستن به توانستن) شامل «تبديل ندانستن به دانستن» نيز مي‌گردد يا خير.

واژه‌ی عربی «استنباط» دارای ویژگی‌هایی است كه بدان خاطر آن را به عنوان یك كلمه‌ی كلیدی در بحث تحقیق انتخاب كردیم. این ویژگی‌ها عبارتند از:

۱- ویژگی لفظی

واژه‌ی استنباط یك واژه‌ی عربی است. انتخاب آن به عنوان یك كلمه‌ی كلیدی از این روست كه با توجه به عمق و دقت زبان عربی، ویژگی این كلمه را در سایر كلمات (اعم از عربی و غیر عربی) نیافتیم. به گزیده‌ی از معنی اصلی این واژه توجه نمایید:

انباط و «استنباط» به معنی در آوردن آب با حفاری كردن است؛

یكی از لغت‌شناسان «استنباط» را مرحله‌ی خاصی از حفّاری دانسته، مراحل به ترتیب عبارت است از: 1ـ حفر؛ مطلق كندن زمین 2ـ إثلاج؛ كندن زمین به اندازه‌ی رسیدن به خاك مرطوب و گِل 3ـ إنباط و «استنباط»؛ كندن زمین به اندازه‌ی رسیدن به اولین آب 4ـ إمهاء؛ كندن چاه به اندازه‌ی رسیدن به آب فراوان 5ـ إسهاب؛ كندن چاه به اندازه‌ای كه آب آن خشك نمی‌شود.

نبوط آشكار شدن هر چیزی است؛

به هر چیزی كه پنهان باشد و سپس به وسیله‌ای ظاهر شود «استنباط» گفته می‌شود؛

برخی از استعمالات كه روایات نیز آمده است صریح در اختلاف حفر و استنباط است مانند: …مَنْ حَفَرَ بِئْراً لِلْمَاءِ حَتَّی اسْتَنْبَطَ مَاءَهَا فَبَذَلَهَا لِلْمُسْلِمِینَ كَانَ لَهُ كَأَجْرِ مَنْ تَوَضَّأَ مِنْهَا وَ صَلَّی‌…[1] پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: …كسی كه چاهی برای آب حفر كند تا این كه آب آن را در آورد، پس آن را در اختیار مسلمانان بگذارد برای او پاداش هر كسی است كه از این آب وضو بگیرد و نماز بخواند…[2]

همان گونه كه مشهود است «رسیدن به واقع» مهمترین ویژگی این واژه است. از این رو احیانا به جای واژه‌ی «استنباط» از واژه‌های «استخراج» و «استكشاف» نیز استفاده می‌شود.

۲- همسویی لفظ و معنی

ویژگی بیان شده‌ی واژه‌ی استنباط، در ذات مفهوم استنباط نیز وجود دارد؛ چرا كه طبق توضیحاتی كه خواهد آمد هنگامی كه با موتور استنباط با شرایط لازم آن به سوی هدف حركت شود، رسیدن به مستنبَط ضروری است. در نتیجه استنباط تخیلی، نه در حیطه‌ی لفظ جایی دارد و نه در مفهوم آن، و این همسویی دقیق لفظ و معنی، ترجیح كاربرد واژه‌ی استنباط را توجیه می‌كند.

۳- همسویی با كاربرد قرآنی و روایی

یكی از ابتلائات علمی در جوامع اسلامی، كاربرد اصطلاحاتی در دین است كه اثری از آنها در منابع اولیه‌ی دین وجود ندارد؛ بلكه آنچه در منابع اولیه به كار رفته است معانی لغوی بوده است. خو گرفتن با معانی اصطلاحی، تأثیر گذاری ناخواسته در درك منابع اولیه دارد. خودباختگی در مقابل فرهنگهای قدیم و جدید یكی از عوامل مهم كاربرد این اصطلاحات است.

كاربرد قرآنی و روایی واژه‌ی استنباط از این مشكل به دور است.[3]

۴- علاوه بر كاربرد واژه‌ی استنباط در متون وحی، سیر واقعی دین نیز كاملا منطبق بر سیر استنباطی است.[4]

۵- سیر استنباطی همسویی كاملی با سیر ادراكی واقعی بشر دارد.

۶- شمول فرآیند استنباط نسبت به تمامی موارد كه در آینده اثبات خواهد شد.[5]

آنچه یاد شد بر آن داشت كه این واژه را به عنوان یك واژه‌ی كلیدی انتخاب نمایم، اما نه به عنوان ساختن یك اصطلاح جدید، بلكه كاربرد آن بر اساس معنی لغوی آن است و بس؛ زیرا در این طرح بنا بر این است كه تا حد امكان تنها معانی لغوی به كار رود.

گام نخست برای شناخت حقیقت «استنباط» را، با تشریح یكی از موارد استنباط عینی محسوس (استنباط تكوینی) كه «استنباط آب از چاه» است، برمی‌داریم:

اگر انسان:

تشنه باشد؛ (مبدأ)

و نیاز به آب برای رفع تشنگی را درك نماید؛ (موتور حركت)

و آب در دسترس او نباشد (مورد حركت)

ناچار به استنباط و استخراج آب می‌گردد. (حركت)

این حركت عبارت است از: انتخاب زمینی كه آب داشته باشد، تهیه‌ی ابزار مناسب حفاری زمین مانند بیل و كلنگ، آغاز حفاری و ادامه‌ی آن تا رسیدن به آب.

بنا بر این اركانی كه در كار «استنباط» آب وجود دارد عبارت است از:

ركن اول: چاه‌كَن و حفّار كه به آن «مستنبِط» می‌گویند؛

ركن دوم: زمینی كه آب از آن استخراج می‌شود كه به آن «منبع استنباط» یا «بستر استنباط» می‌گویند؛

ركن سوم: ابزار حفّاری از قبیل بیل و كلنگ كه «ابزار استنباط» می‌باشد؛

ركن چهارم: «عملیات استنباط» است؛

بدیهی است كه اگر عملیات ناتمام بماند و یا موفقیت آمیز نباشد استنباط آب هرگز صادق نیست؛ بنا بر این امر دیگری نیز ضروری است و آن:

ركن پنجم: «حاصل استنباط»؛ یعنی آبی كه با حفّاری استخراج می‌شود و در دسترس قرار می‌گیرد كه به آن «مستنبَط» می‌گویند؛.

پس از اتمام عملیات استنباط و موفقیت:

«هدف استنباط» یعنی استفاده از آب استخراج شده و رفع تشنگی تحقق می‌یابد؛

تفكیك بین «حاصل استنباط» و «هدف استنباط» نكته‌ی ظریفی است كه در مباحث آینده نقش كلیدی دارد.

اموری كه بیان شد در تمامی موارد استنباط اعم از استنباط فیزیكی و علمی وجود دارد.

با تجزیه و تحلیل استنباط، امكان شمول آن نسبت به سایر موارد شناخته می‌شود.

پیش از هر چیز توجه به این نكته لازم است كه بر اساس برخی اصطلاحات برای تفكیك میان «ساحت عمل» و «ساحت نظر»، دو واژه‌ی متفاوت به كار برده می‌شود؛ با این توضیح كه هر گاه در «ساحت عمل» با امر دشواری روبرو شویم ـ‌كه از آن با اصطلاح «مشكل» یاد می‌كنیم‌ـ باید آن را در «ساحت نظر» تبدیل به «مسأله» نماییم تا با «حل مسأله»، «رفع مشكل» امكان یابد.

هر چند همان گونه كه پیش از این نیز یاد كردیم، بنای نوشتار بر كاربرد واژه‌‌ها به معنی لغوی آنهاست و نه اصطلاحات و قراردادهای عرفی خاص، اما به خاطر این كه این اصطلاح حاوی نكته‌ی مهمی است كه در فصل «استنباط شناختی، اساس استنباط عینی» به توضیح آن خواهیم پرداخت، این كاربرد اصطلاحی را، به عنوان یك استثنا می‌پذیریم.

اینك به تجزیه و تحلیل مبدأ استنباط، موتور حركت استنباطی و اركان استنباط می‌پردازیم.

حركت استنباطی یكی از كارهای است كه از روی اراده انجام می‌دهیم، و مانند سایر كارهای ما حادث است؛ یعنی در گذشته تحقق نداشته و سپس تحقق یافته است. از این رو باید دید نقطه‌ی جوشش اراده‌ی استنباط چیست؟

ابتدا به محور حركت استنباطی انسان نگاهی می‌افكنیم:

نقطه‌ی صفر در محور حركت انسان نسبت به یك استنباط خاص،[1] همان «نداشتن احساس فقدان» است؛ بدیهی است كه اگر انسان احساس تشنگی نكند (هر چند واقعا تشنه باشد و در اثر بیماری فاقد احساس تشنگی باشد)، هرگز برای دست یابی به آب حركت نخواهد كرد؛ به دیگر سخن با «نداشتن احساس فقدان»، حركت انسان نیز مساوی با صفر خواهد بود.

گام اول احساس فقدان چیزی است؛ مانند احساس تشنگی كه همان نیاز عینی ماست.

گام دوم آنچه بر طرف كننده‌ی نیاز است در دسترس قرار ندارد كه همان مشكل ماست.

گام سوم یقین یا احتمال نسبت به این كه چیزی وجود دارد كه با دسترسی به آن، احساس فقدان (تشنگی) از بین می‌رود؛ مانند احتمال وجود آب.

گام چهارم شناسایی راهی است برای دستیابی به آنچه بدان نیازمندیم.

گام پنجم آغاز حركت به سوی دست یافتن به چیزی كه احتمال می‌دهد احساس فقدان را از بین ببرد

روشن است كه مبدأ استنباط، همان گام اول، یعنی احساس فقدان و «نیاز» است.

با عدم دسترسی به آنچه بدان نیاز داریم (گام دوم) در ساحت عمل دچار «مشكل» می‌شویم.

درك این كه ممكن است چیزی باشد كه رفع تشنگی نماید (گام سوم)، «نیاز» ما را به آن چیز محتمل كه اكنون در دسترس ما نیست، زنده می‌‌سازد. این نیاز، ما را به سوی رفع مشكل حركت می‌دهد؛ بنا بر این «موتور تحرك» ما «نیاز» است. مانند نیاز به آب.

در گام چهارم این «مشكل» باید به شكل «مسأله» در آید تا بتوان آن را حل نمود. زیرا رفع هر مشكلی (در ساحت عمل)، نیازمند جمع آوری اطلاعات لازم برای رسیدن به مورد نیاز و «تجزیه و تحلیل» آن دارد (تبدیل مشكل در ساحت عمل به مسأله در ساحت نظر).

با پیدا كردن آنچه كه مورد نیاز است به «نتیجه گیری» می‌رسیم كه چه زمینی سفره‌ی آبی دارد، و این سفره‌ی آبی در چه سطحی قرار دارد، و برای دست یافتن به آن چه ابزاری مورد نیاز است، و چه كسی بر انجام این كار تواناست.

با پایان نتیجه‌ی مرحله‌ی شناسایی، حل مسأله پایان می‌یابد.

اینك نوبت به اجراء در ساحت عمل (رفع مشكل) می‌رسد. رفع مشكل با حركت و تلاش برای به دست آوردن آب كه همان استنباط است آغاز می‌شود. بنا بر این حركت استنباطی، حل مسأله در ساحت عمل است كه همان رفع مشكل است.

ابتدا سراغ كسی می‌رویم كه حركت استنباطی را انجام دهد و این همان «مستنبِط» است كه در مرحله‌ی شناسایی (حل مسأله) توانایی او بر رفع مشكل احراز شده بود.

مستنبِط توانا فعالیت خود را منحصرا بر روی زمینی كه در مرحله‌ی شناسایی قابلیت (و یا امكان) استنباط آب از آن احراز شده، آغاز می‌كند.

بنا بر این بستر و منبع استنباط، همانی است كه پس از شناسایی، عملیات استنباط بر آن واقع می‌شود و حاصل استنباط از آن برداشت می‌گردد.

البته بدیهی است كه ابزار مناسب تعیین شده در مرحله‌ی شناسایی نیز باید به كار گرفته شود.

هر چند ابزار در دید ابتدایی دارای تنوع و تعدد زیادی است كه بستگی كامل به مستنبَط و حاصل استنباط و همچنین بستر استنباط دارد، اما با نگرش دقیق وسیله‌ی استنباط فیزیكی «توانایی بشر» است، و سایر امور تنها در «إعمال این توانایی» دخالت دارد.

این امر از تعریف خود مستنبِط آشكار می‌شود؛ چرا كه مستنبِط همان كسی است كه در مرحله‌ی شناسایی توانایی او بر حل مسأله احراز شده بود. توضیح این امر در بخشی از «استنباط؛ دومین اساس فتوا» آمده است كه توجه شما را به آن جلب می‌كنم:

در نگاه سطحی به «استنباط» آب از زمین، تصور می‌گردد كه ابزار «استنباط» آب چیزهایی از قبیل بیل و كنلگ است. اما اگر با تیزبینی به آن بنگریم قضاوت دیگری خواهیم داشت.

برای رسیدن به این مطلب خوب است یك پرسش طرح شود و آن این كه اگر كسی ابزار استخراج آب یعنی بیل و كلنگ داشته باشد، اما دستش فلج باشد آیا می‌تواند استخراج آب نماید؟ پاسخ روشن است، خیر.

پرسش دومی هم لازم است و آن این كه اگر كسی ابزار استخراج آب یعنی بیل و كلنگ داشته باشد، دستش هم سالم باشد اما توانایی كندن زمین را نداشته باشد آیا می‌تواند استخراج آب نماید؟ باز هم پاسخ روشن است، خیر.

نتیجه‌ی این دو پرسش این گردید كه برای استخراج آب، علاوه بر بیل و كلنگ، دست سالم و قدرت نیز لازم است.

اكنون باید دید این سه امر ـ‌یعنی بیل، دست سالم و توانایی چه رابطه‌ای دارند.

معمولا در هر كاری از مجموعه‌ای از ابزار استفاده می‌شود، این مجموعه‌ی ابزار در دو گروه جای دارند: گروه اول ابزاری كه در محدوده‌ی خود انسان قرار دارند، مانند اعضای بدن، و گروه دوم ابزاری است كه خارج از بدن انسان است. در استخراج آب، دست از ابزار داخلی، و بیل از ابزار خارجی حفاری است.

توانایی و قدرت… در بسیاری از موارد… محدود است به این كه با ابزار مناسب إعمال گردد، اما ممكن است توانایی… در حدی باشد كه صرفا با اراده و بدون هیچ ابزاری بتواند آن را إعمال نماید، همچنان كه كسانی كه روح را از قید و بند بدن آزاد می‌كنند با یك اراده و بدون هیچ ابزاری قدرت نمایی می‌نمایند…

اینك زمان اجرا فرا رسیده است و باید عملیات استنباط را آغاز نمود. عملیات استنباط هر چند گستردگی فوق العاده‌ای دارد، اما با توجه به ویژگی واژه و مفهوم آن، تنها شامل عملیاتی است كه در نهایت به هدف واقعی استنباط بینجامد و نه هر كاری، همچنان كه استنباط آب، تنها حفاریی است كه به رسیدن به آب منتهی می‌‌شود و نه مطلق حفاری.

هر كلنگ و بیلی كه زده می‌شود یك گام از عملیات حفاری است كه بدون آن استنباط آب امكان ندارد، با تأمل در تك‌تك عملیات، با این واقعیت رو برو خواهیم شد كه برخی از عملیات در شرایط مشابه تكرار پذیر هستند و یا برخی از ضوابط عمومی است؛ مثلا برای این كه ضربه‌ی كلنگ مؤثرتر و خستگی كمتر باشد چگونه كلنگ به دست گرفته شود و…، بنا بر این وابستگی به مورد خاصی ندارد، از این رو می‌توان به عنوان «اصول كار» و ضوابط آن كه در حین تجربه به دست آمده است، آن را طرح و كنترل و سپس اجرا نمود.

اما برخی دیگر هیچ كلیتی ندارد، «جزئیات كار» جز در حین اجرا و در مورد خاص قابل كنترل نیست.

بدین صورت «اصول عملیات استنباط» آن رشته شكل می‌گیرد و تدریجا به تحقیقات مستقلی منتهی می‌شود. از این رو از بررسی عملیات جزئی كه وابسته به مسایل جزئی هستند جدا می‌گردد.

با پایان گام پنجم به امكان رفع مشكل رسیده‌ایم.

كاملا بدیهی است كه مستنبَط ـ‌هر چه باشد‌ـ  با رسیدن به آن، استنباط نیز پایان می‌یابد. مثلا با دست یافتن به آب، می‌توان گفت استنباط آب پایان یافته است، و بدین سان موتور استنباط نیز از حركت باز می‌ایستد.

اما هدف استنباط، با استخراج آب حاصل نمی‌شود؛ زیرا نوشیدن آب است كه نیاز ما را برطرف می‌كند و نه صرف دست یابی به آن؛ به سخن دیگر پس از پایان استنباط، هدف آنگاه تحقق می‌یابد كه آب نوشیده شود.

تجزیه و تحلیلی كه ارایه شد تنها در راستای درك بهتر مراحل استنباط عینی خارجی بود، و نه روشن ساختن تمام زوایای آن؛ مثلا در نمونه‌ی بیان شده، میان احساس تشنگی و سیراب شدن، استنباطهای دیگری نیز وجود دارد كه در بحث‌های آینده روشن خواهد شد.

در فصل آینده با بیان نمونه‌های دیگر خواهیم دید كه فرآیند «تبدیل نتوانستن به توانستن» در تمامی موارد تنها با الگوی استنباط عملی می‌شود.

از آنجایی كه درك كامل فرآیند استنباط آب، به مباحث آینده كمك فراوانی می‌كند، بسیار مناسب است جدول اجرایی استنباط آب تدوین گردد تا دید ما نسبت به موارد مشابه آن گسترش یابد.

مباحث گذشته در دو جدول زیر خلاصه می‌گردد:

با دقت در دو جدول پیشین یك نكته‌ی ظریف جلب توجه می‌كند و آن این كه:

آغاز یکی از گامهای پیشین با كنترل این پرسش آغاز می‌شود «آیا آب در دسترس هست؟»

اگرجواب «آری» باشد هیچگاه وارد فرآیند استنباط نمی‌شویم؛ در این صورت حل مشكل تنها نیازمند نوشیدن آب است؛ پس حركت استنباطی تنها در صورتی است كه پاسخ «خیر» باشد؛

اما با مقایسه‌ی وضعیت آری در گام دوم از جدول فوق، و وضعیت در پایان حركت استنباطی (مرحله 6 جدول)، به یك نقطه‌ی اشتراك پی می‌بریم و آن نقطه‌ی اشتراك « در دسترس بودن آب» در هر دو وضعیت است.

نتیجه می‌گیریم كه استنباط تنها مشكل را كه عدم دسترسی به است حل می‌كند، ولی تحقق هدف و رفع نیاز، به نوشیدن آب توسط خود ما محقق می‌شود.

اگر بخواهیم كاری كه استنباط انجام می‌دهد به خلاصه‌ترین صورت بیان نماییم باید گفت:

آنچه كه نیاز ما به بدان وابسته است اگر در دسترس ما باشد، تنها اقدام ما به رفع نیاز لازم است و هیچ موضوعی برای استنباط متصور نیست، ولی اگر آنچه بدان نیازمند هستیم خارج از دسترس ما باشد، اقدام به رفع نیاز ممكن نیست؛ در این صورت است كه استنباط موضوع دارد و با عملیات استنباطی، مورد نیاز را در دسترس قرار می‌دهیم تا اقدام به رفع نیاز امكان یابد.

این نكته‌ی مهم و اساسی، بنیاد مباحث آینده است.

جامعه بشری همیشه شاهد پیشرفتهایی بوده و خواهد بود؛ این پیشرفتها مرهون چیست؟ تمامی پیشرفتها در گروی تحقیق است و تحقیق نیز همان جستجوی استمرار یافته است.

اما پرسشی كه مطرح است این است كه آیا تحقیق یك «عنوان انتزاعی» است و مصادیق آن از یكدیگر بیگانه‌اند؟ و یا در تمامی پیشرفتها امری مشتركی به عنوان «تحقیق» وجود دارد؟

و اگر تحقیق در همه‌ی زمینه‌‌ها امر مشتركی است آن امر مشترك چیست؟ استنباط یا…؟

برای دست یافتن به پاسخ این پرسش، چند نمونه از تحقیقات متنوع را با دید كلی طرح می‌كنیم و سپس به بررسی مشتركات آن می‌پردازیم.

تكثر نمونه‌های ارایه شده به دو لحاظ است: یكی تكثر به لحاظ خود استنباطات است و دیگری تكثر استنباطات به لحاظ اهداف مثبت و منفی آنهاست.

نمونه‌ی یكم:

می‌خواهید در را قفل نمایید اما كلید منزل را گم كرده‌اید، جستجو را آغاز می‌كنید، هر جایی را احتمال می‌دهید كلید آنجا باشد می‌گردید، قفسه‌ها، كشوها، جیبهای خودتان، كف اتاق و… تا هنگامی كه چشمتان به كلید می‌افتد كه مثلا زیر جالباسی افتاده است؛ شما كلید را می‌یابید. در اینجا جستجو پایان می‌یابد؛ پس از پایان جستجو با كلید در را قفل می‌نمایید.

هدف                       :قفل كردن در

مشكل                      : كلید در دسترس نیست

موتور استنباط             : نیاز به قفل كردن در

مستنبِط                     : كسی كه دنبال كلید می‌گردد

بستر استنباط              : مكانهایی كه احتمال وجود كلید در آن باشد

ابزار استنباط              : چشم

عملیات استنباط          : جستجو با كمك چشم و دست

مستنبَط                     :در دسترس قرار گرفتن كلید

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : قفل كردن در

نمونه‌ی دوم:

می‌خواهید در را قفل نمایید، اما پسر شما كلید را با خود به مسافرت برده و دیگر به آن دسترسی ندارید؛ سراغ كلیدهای ذخیره و از دور خارج شده می‌روید، شاید یكی از آنها به قفل بخورد، دسته كلیدها را می‌آورید، ابتدا به شكل و اندازه‌ی كلید نگاه می‌كنید، اگر احتمال دادید كلید با قفل تناسب دارد آن را با قفل آزمایش می‌نمایید، تا كلیدی را كه به قفل بخورد بیابید. در اینجا جستجو پایان می‌یابد و شما در را قفل می‌نمایید.

هدف                       :قفل كردن در

مشكل                      : كلید در دسترس نیست

موتور استنباط             : نیاز به قفل كردن در

مستنبِط                     : كسی كه دنبال كلید دوم می‌گردد

بستر استنباط              : دسته كلیدهای ذخیره و از دور خارج شده

ابزار استنباط              : دست و چشم

عملیات استنباط          : آزمایش كلید با قفل

مستنبَط                     : در دسترس قرار گرفتن كلید مشابه

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : قفل كردن در

نمونه‌ی سوم:

دزدی خانه‌ای را برای سرقت نشان كرده است، در موقعیت مناسب می‌خواهد وارد خانه شود، راه‌های محتمل ورودی را چك می‌كند، باز كردن در با شاه كلید، شكستن قفل، شكستن در، شكستن شیشه، پریدن از روی دیوار، سوراخ كردن دیوار از خرابه‌ی پشتی و…، بالاخره شكستن شیشه‌ی نورگیر را از نظر استتار بهتر می‌یابد؛ در اینجا جستجو پایان می‌یابد و دزد به اقدام به سرقت می‌نماید.

هدف                       : سرقت

مشكل                      : نشناختن راه مناسب

موتور استنباط             : حرص به ثروت

مستنبِط                     : دزد

بستر استنباط              : راه‌های ورودی محتمل

ابزار استنباط              : چشم

عملیات استنباط          : اندیشیدن

مستنبَط                     : معین شدن مناسب‌ترین راه سرقت

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : سرقت

نمونه‌ی چهارم:

پادشاهی مقداری طلا به جواهر سازی داد تا برایش تاج بسازد. پس از پایان كار، تردید پیدا كرد كه آیا واقعا تاج تنها از طلای خالص ساخته شده است یا طلای بدلی هم مورد استفاده قرار گرفته است؟ این مشكل را با ارشمیدس در میان گذاشت؛ او در حل مشكل درمانده شد. اما هنگام داخل شدن به خزینه‌ی حمام، ناگهان به جرم حجمی توجه پیدا كرد، و بدین طریق مقدار طلای مصرف شده در تاج را به دست آورد.

هدف                       : معین كردن مقدار طلای به كار رفته در تاج

مشكل                      : نشناختن راه مناسب

موتور استنباط             : هراس از خیانت جواهر ساز

مستنبِط                     : ارشمیدس

بستر استنباط              : ماده از منظر فیزیك

ابزار استنباط              : عقل

عملیات استنباط          : اندیشیدن

مستنبَط                     : پی بردن به جرم حجمی

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : معین شدن مقدار طلای به كار رفته در تاج پادشاه

نمونه‌ی پنچم:

یك گروه مافیایی برای حذف رقیب نیاز به سمی دارد كه هیچ علامتی قبل از كشتن و پس از آن به جا نگذارد؛ به جستجو می‌پردازد، در كتابی می‌یابد كه شیره‌ی گیاهی با این مشخصات در منطقه‌ای از دنیا این ویژگی را دارد، جستجوی مرحله‌ی دوم برای شناسایی منطقه مزبور انجام می‌شود، جستجوی مرحله‌ی سوم برای شناسایی خود گیاه نیز پایان می‌یابد، و با سم به دست آمده اقدام به حذف حریف می‌نماید.

هدف                       : حذف رقیب

مشكل                      : نشناختن راهی بدون رد پا

موتور استنباط             : اهداف مافیایی

مستنبِط                     : محقق

بستر استنباط              : ماده از منظر شیمی

ابزار استنباط              : كتاب

عملیات استنباط          : جستجو

مستنبَط                     : یافتن سم مطلوب

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : خوراندن سم به حریف (حذف رقیب)

نمونه‌ی ششم:

آفت جدیدی برای گندم پیدا شده است، مراكز تحقیقات كشاورزی برای پیدا كرده راه مبارزه با آن دست به جستجو می‌زنند، مواد مختلف روی این آفت آزمایش می‌شود و اثرات آن به دقت كنترل می‌گردد، تا به ماده‌ای كه نابود كننده‌ی این آفت است دست می‌یابند، در مرحله‌ی دوم تأثیرات ماده‌ی كشف شده روی گندم مورد جستجو قرار می‌گیرد، روشن می‌شود كه ماده‌ی كشف شده گندم را لاغر می‌كند، آن را رها كرده و مرحله‌ی قبلی جستجو را تكرار نموده تا به نتیجه‌ی مطلوب برسند، تحقیق پایان می‌یابد و ماده‌ی كشف شده را به كشاورزان توصیه می‌كنند.

هدف                       : برداشت محصول مناسب

مشكل                      : آفت جدید

موتور استنباط             : در آمد بیشتر

مستنبِط                     : محقق

بستر استنباط              : گندم و آفت مورد نظر و… (ماده از منظر شیمی)

ابزار استنباط              : آزمایشگاه

عملیات استنباط          : تجربه

مستنبَط                     : سم مناسب

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : برداشت محصول مناسب

نمونه‌ی هفتم:

پلیس قاتلی را دستگیر كرده است، قاتل وكیل می‌گیرد و وكیل به نیرنگ ثابت می‌كند كه مقتول خودكشی كرده است.

هدف                       : فرار از مجازات قتل

مشكل                      : حكم دادگاه

موتور استنباط             : حفظ جان

مستنبِط                     : وكیل

بستر استنباط              : شرایط روحی و خانوادگی مقتول

ابزار استنباط              : اسناد و شهود

عملیات استنباط          : اندیشیدن

مستنبَط                     : یافتن راه محكمه پسند

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : عدم اجرای قصاص

نمونه‌ی هشتم:

تغییرات خورشیدی تأثیرات منفی بر سیستم‌های مخابراتی و… دارد، تحقیقات در رابطه با كشف دستگاهی كه این تأثیرات را خنثی كند و یا از امواج جدیدی استفاده شود كه امواج خورشیدی تأثیری بر آن نداشته باشد. تحقیقات آغاز شپخ و پس از دست یافتن به نتیجه مطلوب، حاصل تحقیقات به مجریان اعلام می‌شود.

هدف                       : ارتباطات دقیق

مشكل                      : اثرات منفی خورشیدی

موتور استنباط             : اعتماد به اطلاعات

مستنبِط                     : محقق

بستر استنباط              : ماده از منظر فیزیك

ابزار استنباط              : آزمایشگاه

عملیات استنباط          : تجربه

مستنبَط                     : یافتن راه خنثی كردن امواج خورشیدی

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : ارتباطات مطمئن

نمونه‌ی نهم:

ابرقدرتها برای به زنجیر كشیدن زمینیان در صدد پایگاهی در كرات دیگر هستند، این پایگاه باید در كره‌ای ساخته شود كه قابلیت حیات داشته باشد، تشخیص این امر نیاز به تحقیقات درباره‌ی اصل پیدایش حیات و مراحل آن در زمین و آثار آن پس از نابودی حیات دارد، زیست شناسان این تحقیقات را برای ابرقدرتها انجام می‌دهند و…

هدف                       : پایگاه در كرات دیگر

مشكل                      : عدم امكان حیات

موتور استنباط             : به زنجیر كشیدن زمینان

مستنبِط                     : محقق

بستر استنباط              : طبیعت

ابزار استنباط              : آزمایشگاه

عملیات استنباط          : اندیشیدن

مستنبَط                     : تشخیص نشانه‌های اولیه و آثار حیات

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : امكان یافتن كره‌ی مناسب

نمونه‌ی دهم:

بهشت آرمانی جوامع انسانی، دمكراسی است، ولی متأسفانه ماشین دمكراسی به جای پیاده كردن مسافرینش در بهشت، در حال سقوط در دره‌های ناهنجاری‌هاست، ناهنجاری‌هایی مانند روابط جنسی نامشروع، كیان خانواده را در معرض نابودی قرار داده، با نابودی خانواده، نه تنها از بهشت آرمانی خبری نیست بلكه اصل اجتماع و بشریت هم نابود خواهد شد، علایم این پیشرفت عظیم! در كشورهای دمكراسی‌تر! با كاهش جمعیت و… بروز كرده، و این امر مدافعین دمكراسی را نگران كرده است؛ تحقیقات گسترده برای حفظ كیان خانواده در جامعه‌ی دمكراسی همچنان ادامه دارد.

هدف                       : كیان خانواده در جوامع دمكراسی

مشكل                      : تضاد بین خانواده و دمكراسی

موتور استنباط             : بقا جامعه‌ی انسانی

مستنبِط                     : محقق

بستر استنباط              : جامعه

ابزار استنباط              : تجربه

عملیات استنباط          : آمار برداری و تجزیه و تحلیل آنها

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : بقا نسل بشر

نمونه‌ی یازدهم:

آزادی نسخه‌ای است كه توسط حامیان حقوق بشر! و مدافعان كرامت انسانی! پیچیده شده است. البته این داروی شفابخش! دارای عوارض مختصری! مانند رشد خشونتهای فردی و اجتماعی و بین المللی می‌باشد. این عوارض بسیار مختصر! متخصصین علوم اجتماعی را فوق العاده نگران كرده است، برای رفع نگرانی‌ها تحقیقات كلانی در حال انجام است كه یكی از آنها مبارزه با تروریسم! است، و یكی دیگر مبارزه با روسری! در مراكز فرهنگی (البته در فاز اول)، امید آن می‌رود كه انشاءالله با این تحقیقات این عوارض مختصر برطرف گردید و نسخه‌ی شفابخش  مخدوش نگردد.

هدف                       : آزادی

مشكل                      : خشونتهای فردی و اجتماعی و بین المللی

موتور استنباط             : سیاستهای بشر دوستانه!

مستنبِط                     : حفظ حقوق بشر (برای خوراك تبلیغاتی و تحكیم سیاستهای استعماری در باطن امر)

بستر استنباط              : جوامع انسانی

ابزار استنباط              : تجربه

عملیات استنباط          : آمار برداری و تجزیه و تحلیل آنها

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : دستیابی به اهداف بشر دوستانه!

نمونه‌ی دوازدهم:

ابهت بهشت آرمانی دمكراسی و عظمت نسخه پیچانِ نسخه‌ی شفابخش حقوق بشر، آن چنان جهان را تسخیر كرده است كه همه‌ی فرهنگها و ادیان دست به مسابقه در تحقیقات گسترده‌ای در تطبیق فرهنگ و دین خود با این دو تحفه‌ی جهان پیشرفته زده‌اند، از جمله‌ی این تحقیقات، تحقیق در زمینه‌ی تطبیق اسلام بر این دو می‌باشد، كه به موفقیتهایی شگرفی مانند قرائت جدید از دین! و فقه پویا! دست یافته است، البته هنوز شناخت نسبت به این دو محصول جدید (فقه پویا و قرائت جدید از دین!) همان اندازه است كه آزادی و حقوق بشر شفافیت! دارند، ولی امید می‌رود چهره‌ی واقعی آن كه بسیار ناشناخته است در آینده‌ی بسیار دور شناخته شود، البته همانند نوشدارو پس از مرگ سهراب.

هدف                       : عقب نیفتادن از بهشت آرمانی و…

مشكل                      : تضاد میان دین و نسخه‌ی شفابخش…

موتور استنباط             : احساس سرخوردگی ناشی از عجز از دفاع علمی از دین

مستنبِط                     : روشنفكران

بستر استنباط              : راههای گریز از دین

ابزار استنباط              : دور زدن خط قرمزهای دین

عملیات استنباط          : دین تراشی

مستنبَط                     : فقه پویا و قرائت جدید از دین

حل مشكل و پایان استنباط

تحقق هدف                : عضویت صمیمی با در دهكده جهانی

نمونه‌های عرضه شده برای بیان تنوع تحقیقات و نیز بستری برای بررسی‌های آینده است. اما در هر صورت از نقطه نظر هدف بحث، تردیدی دیگر باقی نماند؛ چرا كه شمول استنباط نسبت به تمامی تحقیقات بدیهی گردید.

آنچه گذشت تنها در حد اشاره به تطبیق استنباط به شكل كلی بود، ولی هر یك از مثالهای بالا خود ممكن است به هزاران استنباط فرعی تجزیه شود؛ به اصطلاح برنامه نویسی استنباط یك «تابع خود ارجاعی» است و ممكن است در شرایط معینی بارها و بارها از آن در درون خودش استفاده شود. از این رو وارد شدن در ریز استنباطها نه با هدف این نوشتار سازگاری دارد و نه بدون تخصص لازم امكان دارد؛ بنا بر این، تطبیق این كلیات بر ریز استنباطها كار خود متخصصین هر فن است، مگر این كه متخصصین در تطبیق استنباط بر ریز استنباط دچار مشكلی شوند كه به ادعای نوشتار یعنی شمول استنباط خدشه وارد شود. در این صورت پرداختن به ریز استنباطها لازم است.

نمونه استنباطهایی که گذشته از چند نظر اشتراك كلی داشتند. مهمترین آنها، نقش كلیدی استنباط در فرآیند «تبدیل ناتوانی به توانایی» بود.

با صرف نظر از اهداف استنباطهای یاد شده، این استنباطات تقسیمات گوناگونی هم دارد. از جمله:

تقسیم از منظر مستنبِط به ریاضیدان، زیست شناس، فقیه، ادیب و….

تقسیم از منظر نوع عملیات استنباط كه گستردگی فوق العاده‌ای دارد.

تقسیم از منظر ابزار استنباط كه از تنوع بسیاری برخوردار است.

و تقسیم از منظر حاصل استنباط (نوع مستنبَط).

از آن رو كه نوع مستنبَط در واقع تأثیر گذار بر تقسیمات دیگر است، پرداختن به این تقسیم اهمیت بیشتری دارد.

البته تقسیم از منظر ابزار نیز، بحث مهمی دارد كه انشاءالله خواهد آمد.

حاصل استنباط در بسیاری از موارد شیئی عینی و خارجی است؛ یعنی استنباط در خارج از ادراك انسان تحقق می‌یابد، مانند آب، همچنان كه توضیح مفصل آن گذشت.

اما حاصل استنباط در برخی موارد عینیت خارجی ندارد، بلكه از مقوله‌ی ادراكات انسان است، مانند شناخت این كه چه زمینی قابل استنباط آب است، یا چه ابزاری متناسب با استنباط آب از این زمین است. خود این دو مورد باید مورد استنباط قرار گیرد، اما حاصل آن تنها شناخت است و بس؛ از این رو پیش از این، چنین استنباطاتی را در مرحله‌ی شناسایی و حل مسأله جای دادیم.

در مورد شناخت زمین قابل استنباط آب، خود زمین قبل از استنباط عینیت دارد، ولی شناخت آن از مقوله‌ی ادراك است؛ اما گاه متعلق شناخت قبل از استنباط هیچ عینیتی ندارد؛ مانند روش مراقبت از یك بیماری جدید و ناشناخته.

به هر حال انطباق بحثهای گذشته بر استنباطاتی كه حاصل آن عینیت دارد، بسیار روشن است؛ اما تطبیق آن بر سایر موارد نیاز به تأمل بیشتری دارد.

تجزیه و تحلیل این بحث به فرایند «تبدیل ندانستن به دانستن» ارتباط پیدا می‌كند.

برای این مهم در مرحله‌ی دوم با ما همراه باشید.

آغاز هر تحقیقی «احساس ناتوانی در شناخت» است. این احساس را «مشكل» می‌نامیم.[1]

با «تبدیل مشكل به مسأله» تحقیق ادامه می‌یابد. با «حل مسأله» تحقیق به پایان خود می‌رسد. پس ابتدا لازم است مشكل را بشناسیم و ببنیم این مشكل از كجا كلید می‌خورد.

نخستین كاری كه در تبدیل مشكل به مسأله ضرورت دارد، جمع آوری اطلاعات لازم است، از این مرحله با تعبیر «شناسایی» یاد می‌شود. «شناسایی» است كه زمینه‌ی «اجرای استنباط» را آماده می‌نماید.

نخست باید شناخت چه بسترهای محتملی برای بر طرف كردن مشكل شناختی وجود دارد، تا «منابع استنباط» معین گردد؛ همچنین باید دید چه ابزاری مناسب عملیات بر روی این بسترهاست، تا «ابزار استنباط» مشخص گردد؛ و در مرحله‌ی سوم باید دید چه كسی از عهده‌ی این كار برمی‌آید تا ویژگی‌های «مستنبِط» روشن گردد.

بنا بر این شناسایی كافی خود در سه مرحله محقق می‌شود.

با پایان شناسایی و جمع آوری اطلاعات لازم، نوبت به اجرای استنباط، یعنی عملیاتی كردن استنباط می‌رسد. در فرآیند «تبدیل ندانستن به دانستن» عملیاتی به عنوان استنباط اجرا می‌شود؛ این عملیات همان اندیشیدن است. در اندیشیدن چند بحث قابل طرح است.

«مستنبَط» آن چیزی است كه پس از «عملیات استنباط»، به دست می‌آید. در استنباط شناختی چه چیزی به دست می‌آید؟ بحث از «حاصل تحقیق» یكی از بحثهای اساسی است. از این رو باید كاوش شود كه:

«آنچه از استنباط به دست می‌آید چیست؟ قضیه‌ی مدلل، یا عقیده، یا شناخت، یا برداشت ما از واقع، یا ارتباط با واقع، یا خود واقع و یا…؟»

اگر مستنبَط، عقیده و یا شناخت باشد این امور از مفاهیم وابسته است؛ بنا بر این باید بین خود عقیده و آنچه عقیده به آن تعلق می‌گیرد و همچنین بین خود شناخت و آنچه شناخت به آن تعلق می‌گیرد تفكیك نمود. از این رو نخست باید تحقیق نمود كه:

۱- «حقیقت عقیده چیست و به چه تعلق می‌گیرد؟» و «حقیقت شناخت چیست و به چه تعلق می‌گیرد؟ به واقع یا به امر ذهنی و یا…؟»

۲- «تفاوت عقیده و ایمان و شناخت با یكدیگر چیست؟»

اما اگر «مستنبَط» امر عینی خارجی باشد، شناخت و عقیده بر آن امر عینی مترتب می‌گردد.

كاوش در این امر را با یادآوری بخشی از فصل «روح استنباط» آغاز می‌كنیم.

آنچه كه نیاز ما به بدان وابسته است اگر در دسترس ما باشد، تنها اقدام ما به رفع نیاز لازم است و هیچ موضوعی برای استنباط متصور نیست، ولی اگر آنچه بدان نیازمند هستیم خارج از دسترس ما باشد، اقدام به رفع نیاز ممكن نیست؛ در این صورت است كه استنباط موضوع دارد و با عملیات استنباطی، مورد نیاز را در دسترس قرار می‌دهیم تا اقدام به رفع نیاز امكان یابد.

در مورد استنباط عینی، من تشنه هستم و توانایی نوشیدن آب را هم دارم، اما چون آب در دسترس من نیست نمی‌توانم آن را بنوشم، پس باید آب را استنباط نمایم؛ با اجرای عملیات استنباط، آب در دسترس قرار می‌گیرد، و مشكل بر طرف می‌گردد؛ سپس من كه توانایی نوشیدن آب را داشتم آن را می‌نوشم و به هدف می‌رسم.

اینك تطبیق آن بر استنباط شناختی: شبحی در فاصله‌ی دور دست دیده می‌شود، من عطش شناخت آن را دارم، و توانایی دیدن هم دارم، اما چون در بُرد دید من قرار ندارد، نمی‌توانم آن را ببینم، پس باید آن را استنباط نمایم؛ با اجرای عملیات استنباط (چه با نزدیك شدن به شبح و چه با مسلح كردن چشم و چه با…) شبح در بُرد دید من قرار می‌گیرد، و من كه توانایی دیدن را داشتم آن را می‌بینم و می‌شناسم.

در شناخت غیر حسی نیز همین مطلب دقیقا پیاده می‌شود.

در فصل «توجیه كننده‌ی استنباط…» چنین گذشت:

بنا بر این می‌توان نتیجه گرفت: همچنان كه عدم دسترسی به آب برای نوشیدن آن، در تشنگی مشكل ساز گردید و شما را به حركت استنباط عینی وادار نمود، در مشكل شناختی نیز عدم دسترسی اداركی شما، ریشه‌ی مشكل می‌باشد، به سخن دیگر اگر چیزی در بُرد دید شما نیست، آنچه مشكل آفرین است «در بُرد دید نبودن» است و نه چیز دیگر.

بر طرف شدن مشكل نیز منحصر به «دسترس قرار گرفتن» و «در بُرد دید قرار گرفتن» یك چیز است؛ دلیل آن هم بسیار واضح است؛ چرا كه اگر در آغاز حركت استنباطی آن چیز در دسترس و در بُرد دید قرار داشته باشد، نیازی به استنباط متصور نیست.

برای وضوح بیشتر مطلب به این مثال توجه كنید: در شبی تاریك به منزل می‌روید، كلید منزل در جیب شماست، بنا بر این در بُرد حس لامسه‌ی شما قرار دارد، دست برده و آن را پیدا نموده و بیرون می‌آورید، اما متأسفانه از دست شما می‌افتد، بنا بر این ناچار به جستجو هستید، با جابجایی دست بر روی زمین تلاش می‌كنید تا كلید دوباره در بُرد حس لامسه‌ی شما قرار گیرد، پس از این كه كلید در برد حس لامسه قرار گرفت بلا فاصله آن را برداشته و در را باز می‌كنید؛ ولی اگر این جستجوی شما ناموفق در آمد، از چراغ قوه‌ی دستی كه در جیب دارید استفاده می‌كنید، اما این بار از حس بینایی كمك می‌گیرد، با جابجایی چراغ قوه تلاش می‌كنید تا كلید در بُرد دید شما قرار گیرد، به محض این كه چنین موقعیتی به دست آمد بلا فاصله شما كلید را می‌بینید.

با دقت در نمونه‌هایی كه بیان شد می‌بینیم در هیچ یك از سه صورت تفاوتی در ابزار ادراكی شما پیش نیامده است، حس لامسه و بینایی و چراغ قوه هر سه از نظر اندازه‌ی توانایی در وضعیت ثابتی قرار دارند، اما كلید است كه گاهی در بُرد حس لامسه و گاهی در برد حس بینایی به كمك چراغ قوه قرار دارد و گاه خیر. در هر صورت به دست گرفتن كلید كار شماست، چه از اول در بُرد حواس شما باشد و چه با جستجو با حس لامسه در بُرد حواس شما قرار گیرد و چه با جستجو با چراق قوه.

شناخت همیشه به چیزی تعلق می‌گیرد؛ یعنی وجود مستقلی ندارد و باید پای شناخته شده به میان آید. این امر بدیهی است؛ چرا كه همیشه به شكل مضاف به كار برده می‌شود «شناختِ…». این شناخت، كار انسان است، چه بدون استنباط حاصل شود و چه با استنباط، تنها تفاوت در این است كه امر شناخته شده در صورت اول از ابتدا در بُرد ادراك قرار داشت، اما در صورت دوم پس از عملیات استنباط در برد ادراك قرار می‌گیرد.

در فصل «توجیه كننده‌ی استنباط…» گفتیم:

بدیهی است كه حركت استنباط، ناشی از فقدان چیزی است كه اگر بود، محرك استنباطی وجود نداشت؛ یعنی اگر در آغاز موجود فرض شود، موضوعی برای استنباط باقی نخواهد ‌ماند؛

و اینك روشن شد كه «آنی كه ما پیش از استنباط فاقد آن بودیم» همان «دسترسی» و «در برد ادراك بودن» است كه با استنباط، تلاش در «تبدیل عدم دسترسی به دسترسی» و تلاش در «تبدیل در برد ادراک نبودن به قرار گرفتن در برد ادراك» صورت می‌گیرد. بنا بر این «حاصل استنباط» منحصر به این است كه «شناخته شده، با عملیات استنباط در برد ادراك قرار گیرد» تا شما بتوانید آن را بشناسید. اما خود شناخت خارج از محدوده‌ی استنباط قرار دارد كه موضوع بحث بعدی ماست.

«آیا به صرف دست یافتن به مستنبَط، هدف حركت استنباطی نیز تحقق یافته است؟»

در گذشته بیان شد كه تفكیك بین «حاصل استنباط» و «هدف استنباط» نكته‌ی ظریفی است كه در مباحث آینده نقش كلیدی دارد. بخشی از این مطلب در فصل پیشین گذشت.

ابتدا باید دید «هدف حركت استنباطی چیست؟»

گذشت كه هدف حركت استنباطی رفع مشكل ماست. مشكل ما نیز عدم دسترسی به چیزی است كه نیازمند به آن هستیم. اگر آنچه مورد نیاز است در دسترس ما قرار داشت، نیازی به استنباط نبود، همچنان كه اگر آب در دسترس قرار داشت نیازی به استنباط آب از چاه نبود.

توضیح بیشتر این كه: «پایان استنباط» همان «در دسترس قرار گرفتن» است كه قبل از استنباط به لحاظ فقدان آن، با تعبیر «هدف استنباط» از آن یاد می‌شود و پس از تحقق آن (با ترتب اثر مستنبَط بر آن) توقف حركت استنباطی را رقم می‌زند.

فرض كنید موتور حركت استنباطی یعنی تشنگی و «نیاز به آب»، ما را وادار به حركت استنباطی نمود و ما نیز آب را استنباط كرده و اكنون آب در دسترس ما قرار دارد. در این فرض مسأله حل شد و موتور ایستاد، اما آیا تشنگی و نیاز به آب برطرف گردید؟

پاسخ كاملا روشن است، هرگز! چرا كه صرف دسترسی به آب تشنگی را بر طرف نمی‌كند، بلكه باید آب استنباط شده را نوشید تا تشنگی فرو نشیند، آن گاه است كه به هدف استنباط رسیده‌ایم.

روشن است كه «نوشیدن آب» از «مفهوم و مصداق استنباط آب» كاملا بیگانه است؛ یعنی استنباط آب بدون نوشیدن آن نیز تحقق یافته، چه آب نوشیده شود و چه نشود.

اینجاست كه به این نتیجه‌ی بسیار مهم می‌رسیم كه پایان استنباط با دستیابی به آب رقم می‌خورد، اما هدف استنباط با استخراج آب حاصل نمی‌شود، بلكه آنگاه كه غرض مترتب از آب (یعنی نوشیدن)، بار گردد نیاز ـ‌كه همان تشنگی است‌ـ بر طرف می‌گردد و بدین سان هدف تحقق می‌یابد.

«نیاز» ما «تشنگی» بود. عطش به آب با «نوشیدنِ آب» فرو می‌نشیند، «نوشیدن» همان «بر طرف كردن نیاز» است؛ بر طرف كردن نیاز متوقف بر دسترسی آب است؛ از آن رو كه آب در دسترس نیست ما دچار مشكل شده‌ایم. «دسترسی به آب» همانی است كه پیش از این «هدف» ما بوده است. هدف نهایی استنباط آنگاه تحقق می‌یابد كه بتوان آثار مستنبط را بر آن بار كرد، و ترتب آثار استنباط آنگاه امكان دارد كه استنباط پایان پذیرد.

در نتیجه رفع نیاز یعنی هدف نهایی استنباط، همیشه در مرحله‌ی پس از پایان استنباط و تحقق مستنبَط تحقق می‌یابد.

آنچه توضیح داده شد بیان نمونه‌ی عینی و محسوس استنباط است، اینك به استنباط علمی برگردیم. باز هم با طرح یك نمونه‌ی ساده پیش می‌رویم:

فرض كنید كسی گیاهی ناشناخته را در مقابل شما قرار دهد و آن را به شما معرفی نماید، بدیهی است كه به صرف این كه گیاه در مقابل شما قرار گرفت، حد اقل شكل ظاهری آن را می‌شناسید، به سخنی دیگر شناخت شكل ظاهری آن به صرف این كه در معرض دید شما قرار گرفت تحقق می‌یابد.

اما اگر به جای این كه خود گیاه را در معرض دید شما قرار دهد، ویژگی‌های آن را در اختیار شما قرار دهد تا خود شما آن را شناسایی نمایید، در این صورت چه اتفاقی می‌افتد؟ روشن است كه باید به جستجو بپردازید، ابتدا به جستجوی مكانی و سپس به جستجوی تك‌تك گیاهان منطقه. تك‌تك بوته‌هایی را كه سر راهتان قرار می‌گیرد با ویژگی‌هایی كه در اختیار شما قرار داده شده مقایسه می‌نمایید. این جستجو و مقایسه ادامه می‌یابد تا این كه به موردی برخورد نمایید كه تمامی ویژگی‌ها را دارا باشد، اینجاست كه آن گیاه را یافته و شناخته‌اید.

تفاوت شناخت صورت اول با صورت دوم در چیست؟ روشن است شناخت صورت دوم «استنباطی» است، بر خلاف شناخت صورت اول.

اما خود «شناخت» چطور؟ آیا در این دو صورت خود شناخت نیز متفاوت است؟ هرگز! چرا كه شناخت هر چیزی متوقف است بر این كه آن چیز در «بُرد دید ادراكی» قرار گیرد، در صورت اول گیاه مستقیما توسط شخص دیگری در برد دید شما قرار گرفت، و در صورت دوم با استنباط (در قالب عملیات جستجو و مقایسه) موقعیتی یافتید كه گیاه در برد دید شما قرار گرفت، اما شناخت در هر دو صورت تنها وابسته‌ی به این است كه شناخته شده «در برد دید» قرار داشته باشد.

اینجا جای این پرسش است كه در این میان استنباط چه نقشی دارد؟ و حاصل استنباط چیست؟ استنباط، عملیاتی بود كه شما را در موقعیتی قرار داد تا گیاه مزبور در دید شما قرار گیرد، و حاصل استنباط همان «در برد دید قرار گرفتن» است و بس.

در نمونه‌ی طرح شده، دیدِ با چشم، ابزار درك است. شما می‌توانید همین تجزیه و تحلیل را در موارد دیگری كه ابزار درك غیر از چشم باشد منطبق نمایید.

در همه‌ی این موارد، «شناخت» بر چیزی وارد می‌شود كه به شكلی در معرض ادراك قرار گیرد، خواه مستقیم و بدون هیچ استنباطی و خواه با استنباطات پیچیده؛ بنا بر این، «شناخت» نتیجه‌ی این است كه چیزی در معرض ادارك ما قرار گیرد، و تفاوت اشیاء از نظر ادراك ما، در واقع به این برمی‌گردد كه چیزی در معرض ادراك ما قرار دارد یا نه؟ و اگر قرار ندارد آیا می‌‌توان با استنباط آن را در معرض دید قرار داد یا خیر؟ حاصل استنباط نیز همان در معرض دید قرار گرفتن است.

برای تجسم بهتر رابطه‌ی شناخت و استنباط، به انواع شناخت كودك توجه نمایید:

شناخت كودك نسبت به مادر خود، از قبیل شناخت بدیهیات و ضروریات است و نیازی به استنباط ندارد. اما اگر مادر دست كودك را بگیرد و پدر بزرگش را به او معرفی نماید، به منزله‌ی استنباط و استدلالی است كه دیگری برای انسان بیان می‌كند، و اگر مادر مشخصات پدر بزرگ را به كودك بدهد و خود كودك از روی مشخصات، پدر بزرگش را پیدا نموده و بشناسد به منزله‌ی استنباط و استدلال شخصی انسان می‌باشد.

در هر سه مورد، شناخت از كودك سر می‌زند، با این تفاوت كه در صورت اول شناخته شده از مشهودات بدیهی خود كودك است، و در مورد دوم، شناخته شده توسط مادر ارایه شده، و در صورت سوم پیدا كردن شناخته شده توسط خود كودك انجام گرفته است.

در استنباط ادراكی «نیاز» ما، «عطش به شناختِ چیزی» است كه در برد دید قرار ندارد از این رو ما دچار «مشكل» شده‌ایم.

عطش به دانستن چیزی با «شناخت آن چیز» فرو می‌نشیند؛ «شناخت» همان «بر طرف كردن نیاز» است، اما بر طرف كردن نیاز متوقف بر این است كه شناخته شده «در برد ادراك» ما قرار گیرد؛ «در برد دید قرار گرفتن» همان مشكل ماست كه پیش از تحقق «هدف» حركت ما بوده است و با عملیات استنباط حاصل گردید و سپس تعلق «شناخت» به آن تحقق یافت.

به بیانی دیگر نوشیدن آب كه تشنگی را بر طرف می‌كند كار من است، اما آنچه باید نوشیده شود آب است، و فعلا آب در دسترس من نیست، اما با استنباط قابل دسترسی می‌شود، پس از این كه آب، مستنبَط من واقع شد، امكان نوشیدن نیز محقق می‌شود؛ بنا بر این ما در پی استنباط آب می‌رویم تا آب در دسترس قرار گرفته و نوشیدن آن امكان یابد. در نتیجه من دو كار انجام داده‌ام: یكی استنباط آب و دیگری نوشیدن آن.

همچنین «شناخت» از من صادر می‌شود، اما این شناخت از «مفاهیم وابسته» است، بنا بر این باید بر چیزی واقع شود، «متعلق شناخت» همانی است «پیش از استنباط در حیطه‌ی ادراك من قرار نداشت»، كه از این امر با تعبیر مجهول یاد می‌شود.

به عبارت دقیق‌تر این «چیز» از آن جهت بر من مجهول مانده است كه خارج از حیطه‌ی دید من قرار دارد، با انجام استنباط آن شیئ در حیطه‌ی دید و ادراك من قرار می‌گیرد، و در نتیجه شناخت آن برای من ممكن می‌گردد. استنباط است كه آن شیئ را در دید من قرار می‌دهد تا من بتوانم آن را بشناسم. در نتیجه دو كار از من صادر شده است: یكی «استنباط» آن شیئ، به این معنی كه با عملیاتی آن را در «برد دید» خود قرار دادم، و دیگری «شناخت» آن، البته پس از این كه در دید من قرار گرفت.

آنچه گذشت فرآیندی است كه به  شناخت منتهی می‌گردد، با دقت در این فرآیند روشن می‌شود كه هدف نهایی استنباط كه همان رفع نیاز باشد، غیر از حاصل استنباط است و تحقق هدف منحصر به شناخت است.

اما اینجا پرسشهای بسیاری است كه باید پاسخ آن را به دست آورد:

«حقیقت شناخت چیست؟ تصورات ذهنی محض و یا تصورات مرتبط با واقع (دیدگاه بشر از واقع) و یا ارتباط واقعی با واقع و یا … ؟»

البته اگر شناخت قائم به مستنبِط باشد و هیچ ارتباطی به واقعیات نداشته باشد، از ارزشی برخوردار نیست، و اگر تصوری باشد كه از واقع نیز بیگانه نیست ارزش آن به اندازه‌ی وابستگیش به واقع می‌باشد. اما اگر شناخت ارتباط واقعی بین مستنبِط و مستنبَط باشد از ارزش فوق العاده‌ای برخوردار است.

از سوی دیگر اگر شناخت، تصورات ذهنی محض باشد، این سیر تحقیق است كه شناخت را محقق می‌كند، و شناخت زاییده‌ی تحقیق است. ولی اگر شناخت ارتباط واقعی با واقع باشد، این واقع مجهول (عدم دسترسی) است كه سیر تحقیق را معین می‌كند و تحقیق متولد از عدم دسترسی به واقع است.

یكی از مسایلی كه نیاز به كاوش دارد این كه «آیا شناخت استقرار یافته است و دیگر قابل تحقیق مجدد نیست یا این كه جریان تحقیق هیچ گاه متوقف نمی‌شود و با ادامه‌ی جریان تحقیق شناخت پیوسته در حال تكامل است؟»

و نیز «ضامن درستی و اعتبار و ارزش عقیده‌ها و باورها و شناختها چیست؟»

هر چند تکمیل مباحث جاری به پاسخ پرسشهای یاد شده گره خورده است، اما به دلیل این كه «شناخت» همیشه متفرع بر «استنباط» نیست، و در بدیهیات بدون هیچ استنباطی، شناخت محقق است، تفاوتی نیز بین شناخت ناشی از استنباط و شناخت بدون استنباط (در امور ضروری و فطری) وجود ندارد، از این رو پاسخ این پرسشها را به مباحث عام «شناخت شناسی» مربوط می‌گردد كه توفیق آن را از خداوند منان خواستاریم.

باتوجه به این كه تشریح برخی از مسایل طولانی گردید و برخی دیگر تكرار شد، شایسته است آنچه در «فرایند تبدیل ندانستن به دانستن» گذشت، جمع بندی شود؛ حاصل مباحث پیشین عبارت است از:

الف: كلیات

۱- چرایی «استنباط علمی» در «نیاز بشر به شناخت» نهفته است كه همان توجیه كننده‌ی حركت انسان و موتور محركه‌ی اوست؛

۲- «چیستی استنباط علمی» با درك خود «حركت استنباطی» روشن می‌شود. «چیستی استنباط» در مباحث عام «استنباط علمی» با نگاه موضوعی به تحقیق (تحقیق در تحقیق) به دست می‌آید.

حاصل پرداختن به مباحث عام استنباط علمی، روشن شدن ریشه‌ی حركتها و سلوكهای متفاوت بشر در گام سوم است (اعم از منطقهای گوناگون، فلسفه‌های مختلف، ادیان متفاوت و…)؛ از این رو می‌توان گفت تحقیق در حقیقت همان استنباط علمی و نگاه موضوعی به استنباط و تحقیق است. این مباحث، بنیادین‌ترین مباحث شناختی است و از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است.

برای روشن شدن بیشتر اهمیت استنباط این پرسش را طرح كردیم:

۳- آیا می‌توان گفت «نظام علمی» همان «نظام استنباطی» است؟

۴- و با یك گام به پیش می‌پرسیم آیا «نظام علمی» منحصر به «استنباط» است؟

ب: مراحل كلی

۵- آغاز یك تحقیق یك «احساس» است كه «مشكل» نامیده می‌شود؛

۶- با «تبدیل مشكل به مسأله» ادامه می‌یابد؛

۷- هنگامی كه یك مسأله «حل» شود تحقیق نیز به پایان خود می‌رسد.

ج: مراحل ریز استنباط

۸- با احساس جهل، نطفه‌ی «مشكل» بسته می‌شود. (مبدأ استنباط)

۹- موتور استنباط با  نیاز به شناخت روشن می‌شود؛

۱۰- مشكل شناختی «در بُرد دید نبودن» است. بر طرف شدن این مشكل نیز منحصر به «دسترس قرار گرفتن» و «در بِرد دید قرار گرفتن» آن چیز است؛ پر واضح است كه اگر در ابتدا حركت استنباطی، چیزی در دسترس و در بُرد دید قرار داشته باشد، نیازی به استنباط آن متصور نیست.

اما «مشكل» تنها یك «احساس» است و تا این احساس به «مسأله» تبدیل نشود قابل «حل» نیست؛ پس باید دید:

۱۱- «مشكل شناختی چگونه به مسأله تبدیل می‌شود؟» این همانی كه استنباط در صدد تحقق آن است.

۱۲- نخستین كاری كه در تبدیل یك مشكل به مسأله ضرورت دارد جمع آوری اطلاعات لازم است، از این مرحله به تعبیر «شناسایی» یاد می‌شود.

«شناسایی» است كه زمینه‌ی «اجرای استنباط» را آماده می‌نماید.

نخست باید شناخت چه بسترهای محتملی برای بر طرف كردن مشكل شناختی وجود دارد تا «منابع استنباط» معین گردد، همچنین باید دید چه ابزاری مناسب عملیات بر روی این بسترهاست تا «ابزار استنباط» مشخص گردد؛ و در مرحله‌ی سوم باید دید چه كسی از عهده‌ی این كار برمی‌آید تا ویژگی‌های «مستنبِط» روشن گردد.

با پایان شناسایی و جمع آوری اطلاعات لازم، نوبت به اجرای استنباط می‌رسد.

۱۳- در فرآیند تبدیل «ندانستن به دانستن» عملیاتی به عنوان استنباط اجرا می‌شود، این عملیات همان اندیشیدن است.

مباحث قابل طرح در عملیات استنباط عبارت است از:

۱۴- كنترل بنیادین نخست: شناخت الگوی اندیشه (منطق)

۱۵- كنترل بنیادین دوم: تفكیك اصول عملیات از عملیات موردی (اصول عملیات استنباط)

د: ریز عملیات استنباط

با انجام موفقیت آمیز عملیات، به دروازه‌ی پایان استنباط نزدیك شده و شاهد حل مسأله خواهیم بود و خواهیم دید:

۱۶- حاصل استنباط در دسترس قرار گرفتن چیزی است كه پیش از استنباط در برد دید و ادراك قرار نداشت.

۱۷- هدف نهایی حركت استنباطی، شناخت آنچه پیش از استنباط در برد دید قرار نداشت می‌باشد.

پس از سیر این مراحل و یافتن پاسخ مناسب به پرسشهای مطرح شده، می‌توان گفت عملیات استنباط به درستی انجام پذیرفته است و در نتیجه با شناخت مجهول حل مشكل ضروری است، البته اگر از منابع استنباط مناسبی استفاده كرده باشیم، و…

بدین صورت كنترل دقیقی بر فرایند تبدیل نتوانستن به توانستن اعمال می‌گردد و از نتایج دقیق آن مطمئن خواهیم بود.

اگر یك بار دیگر به فرایند استنباط عینی (تبدیل نتوانستن به توانستن) مراجعه نماییم، خواهیم دید كه آنگاه زمان اجرای یك استنباط عینی فرا می‌رسد كه مرحله‌ی شناسایی و به دست آوردن اطلاعات تكمیل شده باشد.

از سوی دیگر نتیجه گیری در مرحله‌ی شناسایی، بدون استنباط امكان ندارد؛ چرا كه كمتر استنباطی پیدا می‌شود كه همه‌ی اطلاعات لازم آن از بدیهیات باشد.

بنا بر این می‌توان نتیجه گرفت كه استنباط عینی (تبدیل نتوانستن به توانستن) بدون استنباط شناختی (تبدیل ندانستن به دانستن) ممكن نیست؛ از این رو استنباط شناختی اساس استنباط عینی است.

در فصل پیشین گذشت كه استنباط عینی بدون استنباط شناختی امكان ندارد؛ چرا كه هر استنباط عینی متوقف بر شناسایی است و خود شناسایی با استنباط شناختی عملی می‌گردد. اینك توجه شما را به خود استنباط شناختی جلب می‌كنیم.

استنباط شناختی خود متكفل حل یك مشكل شناختی است. آیا حل یك مسأله، بدون طی كردن مرحله‌ی شناسایی امكان دارد؟ هرگز. بنا بر این اجرای استنباط شناختی نیز نیازمند جمع آوری اطلاعات است. با مطالعه‌ی اطلاعات لازم خواهیم دید كه كمتر استنباط شناختی پیدا می‌شود كه اطلاعات ضروری آن از بدیهیات باشد. بنا بر این اجرای یك استنباط شناختی نیز متوقف بر یك یا  چند استنباط شناختی دیگر است، این امر همچنان تكرار می‌شود تا این كه در نهایت به استنباطات شناختیی برسیم كه اطلاعات لازم آن در مرحله‌ی شناسایی منحصر به بدیهیات باشد.

از این رو نتیجه می‌گیریم كه: در فرآیند تبدیل نتوانستن به توانستن، استنباط شناختی 1ـ یك تابع «خود ارجاعی» و 2ـ «منحصر به فرد» است.

خود ارجاعی بدین معنی است كه بارها و بارها از خود فرآیند استنباط شناختی در خود استنباط شناختی استفاده می‌گردد. و از این رو منحصر به فرد است كه هر چه به ریشه‌ها و سطوح پایین‌تر ادارك نفوذ كنیم، به جز استنباط شناختی چیز دیگری نخواهیم دید.

با توجه به این كه اساس هر استنباط عینی، استنباط شناختی است، به این نتیجه‌ی مهم می‌رسیم كه استنباط شناختی تنها محور فرآیند تبدیل نتوانستن به توانستن، و همچنین تبدیل ندانستن به دانستن می‌باشد.

خلاصه‌ی فصلهای پیشین عبارت است از:

o      اساس هر تحقیقی استنباط است

o      اساس هر استنباط عینی استنباط شناختی است

o      هر استنباط شناختی خود نیز متكی به استنباطات شناختی دیگر است

آیا می‌توان گفت متكی بودن هر استنباط شناختی به استنباطات شناختی دیگر كلیت دارد؟ اگر اتكا را مطلق فرض كنیم، دچار تسلسل می‌شویم، مانند این كه این تخم مرغ از مرغ است و مرغ از تخم مرغ و…. اما استحاله‌ی تسلسل از بدیهیات است بنا بر این، این رشته در یك نقطه باید قطع گردد.

قطع شدن این رشته امكان ندارد مگر این كه در نهایت به استنباط شناختی برسیم كه مقدمات آن استنباطی نباشد.

قضایای غیر استنباطی، منحصر به اصول اولیه (ضروریات مشهوده) و اصول موضوعه است.

اصول اولیه دارای ثبوت و ارزش و اعتبار هستند و خود به خود متصف به درستی می‌گردند.

بر خلاف اصول موضوعه كه خود به خود متصف به درستی و نادرستی نیستند؛ مانند تعریف خط و نقطه در هندسته و عدد در ریاضیات و…

اگر بخواهیم نتایج به دست آمده از استنباط را متصف به درستی نماییم، نمی‌‌توانیم اصول موضوعه را اساس استنباط خود قرار دهیم؛ چرا كه خود اصول موضوعه نه قابل تحقیق است و نه از ضروریات اولیه. بنا بر این دست یافتن به نتایجی كه قابل اتصاف به درستی باشد منحصر به استنباطاتی است كه اساس آن یكی از ضروریات و بدیهیات باشد.

اینجاست كه یك بحث بنیادین قابل طرح است و آن این كه چرا یك قضیه متصف به بداهت می‌گردد و دیگری خیر؟ امتیاز این دو قضیه در چیست؟

در مباحث پیشین گفتیم كه ریشه‌ی یك مشكل شناختی این است كه شناخته شده اگر قبل از استنباط در برد دید ادراكی ما قرار داشته باشد، هیچ گاه نیاز به استنباط پیدا نمی‌كنیم؛ بنا بر این ریشه‌ی مشكل این است كه چیزی در برد دید ادراكی ما قرار ندارد و ما با استنباط تلاش می‌كنیم آن را در برد دید خود قرار دهیم. از این رو می‌توان گفت قضایای بدیهی[1] قضایایی هستند كه در برد دید ادراكی همگان قرار دارند.

به سخنی دیگر امتیاز یك قضیه در بدیهی بودن از قضایای دیگر باید منشأی داشته باشد، این منشأ یا در خود قضیه است و یا در خارج آن.

در مباحث پیشین گذشت كه تنها كار استنباط این است كه چیزی را كه در برد ادراك ما قرار ندارد در برد ادراك قرار می‌دهد، و شناخت چه در بدیهیات و چه در استنباطیات به یك شكل از انسان تحقق می‌یابد. یعنی شناخت در یك قضیه بدیهی و یك قضیه غیر بدیهی ـ‌البته پس از استنباط آن‌ـ یك گونه است، پس نتیجه می‌گیریم كه منشأ بداهت نمی‌تواند در خود قضیه باشد.

بنا بر این باید بپذیریم كه همگان دارای نیروی ادراكی هستند كه در پرتوی آن، قضایا بدیهی می‌گردند. از این نیرو با تعبیر «عقل» یاد می‌شود.

اگر مقدمات گذشته را به دقت در نظر داشته باشیم، می‌توان استنباط نمود كه اساس انسان عقل اوست؛ چرا كه جدایی انسان از حیوان به پویایی اوست، و پویایی او در گرو تحقیق است، و تحقیق با استنباط عملی می‌شود، و استنباط بدون اتكا بر قضایای بدیهی امكان ندارد، و منشأ بداهت قضیه، عقل انسان است.

اینجاست كه باید سر تعظیم در مقابل این كلام جعفر بن محمد ارواحنا فداه فرود آریم كه فرمود:

دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یكْمُلُ وَ هُوَ دَلِیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ[2]…

این جمله بسیار مشهور است كه: «توانا بود هر كه دانا بود» و آن چنان شهرت یافته كه به عنوان ضرب المثل استفاده می‌شود. آیا واقعا چنین است؟

یك بار دیگر آنچه گذشت مرور می‌نماییم: كار استنباط این است كه آنچه خارج از دسترس و برد ادراك ماست در دسترس قرار می‌دهد، خود این كار به حسب توانایی اشخاص متفاوت است؛ در واقع كسی كه می‌تواند استنباطات پیچیده انجام دهد، توانایی بیشتری بر دسترس قرار دادن دارد، بر خلاف كسی كه چنین توانایی را ندارد.

شناخت اكتسابی همان شناخت استنباطی است؛ شناخت استنباطی نیز به توانایی بر در دسترس و در برد قرار دادن مجهول بستگی دارد؛ بنا بر این هر چه توانایی بر در دسترس قرار دادن بیشتر باشد، توفیق ما در شناخت استنباطی و اكتسابی افزون‌تر خواهد بود. یعنی شناخت اكتسابی بر توانایی تكیه دارد؛ از این رو باید گفت «دانا بود هر كه توانا بود» نه این كه «توانا بود هر كه دانا بود».

نتیجه‌ی نهایی این گردید كه با فرض این كه در شناخت اكتسابی، اندازه‌ی درك ثابت است و تنها دایره‌ی مدرَكات ما توسعه می‌یابد، توسعه‌ی مدرَكات تنها به توانایی در استنباط بستگی دارد.