برای اين نوشتار واژه كليدی «كرامت» را برگزيده‏‌ايم؛ زيرا خودِ اين واژه علاوه بر كاربرد قرآنی و روايی و عرفی، محتوای آن به شكل گسترده‌‏ای در منابع وحيانی مورد نظر است. (تواتر معنوی)

از سوی ديگر «كرامت» از واژه‏‌های كليدی بسيار مهم و بسيار رايجِ برخی از گروه‌‏ها است كه در اين نوشتار زير ذرّه‌‏بين تحقيق و بررسی قرار می‌‏گيرند.

واژه «كرامت» شامل دو اصطلاح است كه هم از نظر تعريف و هم از نظر نتيجه و ارزش، کاملا متفاوتند.

کاربرد مشترک اين كلمه در حوزه منابع وحی و حوزه دراویش و…، همراه با دوگانگی معنای آن در این دو حوزه، بر آن داشت که برای تبيين دوگانگی آن، واژه «كرامت» را محور بحث قرار داديم، اما با دو قید «درويشانه» و «انسانی» این دو کاربرد را از یکدیگر تفکیک نماییم.

نمايش امور غيرعادی به انسان‏‌ها، يكی از راه‏‌های عمده، برای سيطره بر اراده و شعور كسانی است كه اين گونه امور در چشمشان بزرگ می‌‏نمايد.

غالب درويش مسلكان نيز از اين شيوه برای سوار شدن بر گُرده عوام بهره می‌‏جويند. از اين رو، از اين گونه امور، با تعبير «كرامت درويشانه» ياد می‌‏كنيم و آن را نقطه مقابل «كرامت انسانی» قرار می‌‏دهيم كه خداوند انسانيت انسان را به آن رقم زده است.

 تكيه بر صفت «درويشانه» و تقابل آن با «كرامت انسانی» نيز با هدف نقد روش اين گروه انتخاب شده است.

بررسی امور غیر عادی مانند طیّ الارض، با فرض واقعی بودن آن‌ها است؛ از این رو دستگاه‌های شیّادی، شیطنت و…، در این تحقیق بررسی نشده است (هر چند تفکيک شيّادي از غير شيّادي براي همگان ميسر نيست).

هدف نوشتار بررسی امور غیر عادی واقعی است که احیاناً ناشی از عبودیّت و تقرّب به خداست، ولی در بسیاری از موارد هم از راه‌های باطل و حرام به دست می‌آید.[1]

با توجه به همین نکته دو مطلب روشن می‌شود:

نخست این که واقعی بودن کرامت، به معنی مثبت بودن آن به شکل مطلق نیست و نکته مهم‌تر هم این که محور قرار دادن امور غیر واقعی برای ارزش گذاری و الگوبرداری از صاحبان آن، ستمی بس نارواست.

لذا امور غیر عادی هرگز نمی‌تواند معیار عقلانی و شرعی، برای ارزش گذاری انسان و تبیین کرامت انسانی او گردد؛ بلکه ارزش و کرامت واقعی انسان در گروِ بندگی خداوند به معنی عام آن است و برترین مصداق بندگی هم شناخت و فقاهت واقعی است.

برخی از امور غيرعادی اصلاً واقعيت ندارند و تنها مهارت شيّادان است كه مردم را مرعوب می‌‌كند؛ اين طبقه دامنه وسيعی‌‌دارد كه از حُقه بازی گرفته تا چشم بندی و... را شامل می‌‌شود.

توجه شما را به جریانی در این زمینه جلب می‌نمایم.

كمتر كسی روح را شناخته و از توانايی‌‌های آن با خبر است. اما روح از قدرت فوق‌‌العاده‌‌ای برخوردار است، آن چنان كه اگر خداوند آن را به اين بدن مبتلا نمی‌‌ساخت، ادعای خدايی می‌‌كرد؛ به اين روايت توجه نماييد:

از امام صادق عليه‌‌السلام پرسيدم: به چه دليلی خداوند ارواحی را كه در ملكوت اعلی بود در ابدان قرار داد؟ حضرت فرمود: خداوند تبارك و تعالی می‌‌دانست ارواح با اين علوّ و شرافتی كه دارند اگر به حال خود واگذارده شوند، اكثر آنها به سوی ادّعای ربوبيّت رفته و هر كدام ندای «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلی» سر می‌‌دادند؛ لذا به قدرت كامله‌‌اش آنها را در ابدان مادی كه از ابتدا برايشان تقدير كرده بود قرار داد [و اين امر] به خاطر رعايت حال آنها و رحمت به آنها بود.[1]

با آزاد كردن قدرت روح، خيلی كارها را می‌‌توان انجام داد، از ضميرخوانی گرفته تا طی الارض و خلع روح و....

آزاد كردن قدرت روح، هم از نظر كيفی و هم از نظر كمّی بسيار متفاوت و متنوع است تا آن جا كه ممكن است هيپنوتيزم و تلقين را هم شامل گردد. غالب كارهايی كه مرتاض‌‌های هندی انجام می‌‌دهند از اين قبيل است.

با توجه به اين كه بسياری از خوانندگان محترم اين گونه جريان‌‌ها را شنيده‌‌اند، و تا اندازه‌‌ای با آن‌‌ها آشنايی دارند نيازی به ذكر نمونه نيست.

به كار گرفتن قوای جنيان، اقسام گسترده‌‌ای دارد كه معروف‌‌ترين آن تسخير جن است، اما به هيچ وجه منحصر به آن نيست؛ مثلاً ممكن است عمل «در آينه ديدن» نيز در اين گروه قرار داشته باشد، اما تسخير جن نيست.

تسخير جن از ساليان دراز مورد توجه برخی از افراد بوده و همچنان هم هست. به يك واقعه در اين زمينه دقت فرماييد.

استاد پيرمردی بسيار دقيق داشتم كه حاشيه‌‌ای بر كفايه‌‌الاصول نوشته بود. (احتمالا به صورت خطی باقی مانده و چاپ نشده است) وی می‌‌گفت: هميشه فكرم به اين مشغول است كه چون يك نفر را به كشتن داده‌‌ام، روز قيامت چه بر سرم خواهد آمد.

قضيه از اين قرار بود كه با طلبه‌‌ای در درس اين استاد شركت می‌‌كرديم. او هميشه در جلسه درس، سرش زير بود و با اين كه مطالب را می‌‌فهميد هر گاه استاد از درس سؤال می‌‌كرد، جواب نمی‌‌داد و به من (آيت‌‌اللّه‌‌ تبريزی) می‌‌گفت به استاد بگو از من سؤال علمی نكند.

 استاد نقل كرد نصف شبی در خانه‌‌ام را زدند. در را باز كردم. دو نفر چراغ به دست گفتند: فلانی! آن شاگرد شما آدم‌‌كشی می‌‌كند (ظاهراً غرض آنها از اين جمله اين بوده كه او را با خود ببرند) بيا مانع او شو. گفتم: كدام شاگرد؟ آنها نشانی‌‌های شاگرد مذكور را دادند. لباس‌‌هايم را پوشيدم و با آنها به طرف قبرستان وادی السلام نجف به راه افتاديم. در بين راه حس كردم [كه] آنان [به حالتی] غيرعادی نظير طی الارض مرا با خود می‌‌برند. متحير بودم كه اينها چه كسی هستند؟

وقتی به وادی السلام رسيديم، همان شاگرد را در مكانی مشغول گفتن ورد ديدم. آن دو نفر به من گفتند: او را از آن مكان بلند كن و به اين طرف بياور. آن شاگرد به من خطاب كرد: مبادا به اين مكان نزديك شوی. در اين جا دايره‌‌ای كشيده‌‌ام و داخل آن نشسته‌‌ام. اين دو نفر می‌‌خواهند مرا بكشند و اگر مرا از اين دايره بيرون كنی مرا خواند كشت. (من چهل شب است كه مشغول وردهايی هستم تا جن‌‌ها را مسخر خود كنم امشب شب آخر است و نزديك است آنها مسخر من شوند و برای ممانعت می‌‌خواهند مرا بكشند).[1]

استادم ادامه داد: از يك طرف آن دو نفر مرا تهديد می‌‌كردند كه اگر او را بيرون نياوری تو را می‌‌كشيم و از سوی ديگر اگر شاگرد را خارج می‌‌كردم او را می‌‌كشتند. متحير ماندم كه آيا او را به كشتن دهم يا خودم را. از آن جا كه كشته شدن خودم حتمی بود، ولی كشته شدن او احتمالی، ترجيح دادم او را بيرون بياورم. داخل دايره رفتم و او را با زحمت بيرون آوردم. به محض خارج كردن او، ديگر چيزی نديدم؛ نه آن دو نفر و نه آن شاگرد و نه عبا و عمامه و قبا و نعلين خودم. با همين وضع نصف شب به خانه برگشتم.[2]

به ياد دارم كه در دوران كودكی‌‌ام قصّه احضار ارواح بسيار سر زبان‌‌ها افتاده بود. از چگونگی آن می‌‌گذرم و جريانی از مرحوم حاج شيخ حسنعلی مرواريد نقل می‌‌كنم.

اين جريان به دو سند به بنده رسيده است. آقای حاج باقر ذبيحی كه از متدينين با فراست هستند در نامه‌‌ای محبت كرده و اين جريان را مرقوم نمودند:[1]

ظاهرا در سال 1351 شمسی بود كه برای شركت در مجلس ترحيم مرحوم حاج شيخ عبداللّه‌‌ ريزه‌‌ای [ابراهيمی نژاد] در خدمت مرحوم والد (حاج شيخ ذبيح اللّه‌‌ ذبيحی رضی‌‌الله‌‌عنه) و مرحوم آقای مرواريد به قوچان می‌‌رفتيم.

در فاصله راه، آقای مرواريد قضيه‌‌ای را كه جديداً واقع شده بود به تفصيل، حدود بيش از يك ساعت، نقل می‌‌فرمودند كه چكيده آن را با حفظ اصل قصه واقع شده، در اين جا بيان می‌‌نمايم.

لازم به يادآوری است كه در آن موقع، مدتی بود كه مسئله احضار ارواح شديداً در خراسان، و مخصوصاً در مشهد مقدس و سبزوار رايج بود و يكی از كسانی كه احضار ارواح می‌‌نمود مرحوم شيخ عبد اللّه‌‌ يزدی از مشاهير اهل منبر و از شاگردان مرحوم ميرزا مهدی اصفهانی بود. ايشان در مقابل اخذ ده تومان اين را كار انجام می‌‌داد.

مرحوم آقای مرواريد فرمودند: ماه رمضان گذشته كه روزها بعد از نماز ظهر و عصر منبر می‌‌رفتم، رواياتی در موضوع اين كه احضار روح اموات ممكن نيست، می‌‌خواندم و به تفصيل اين مسئله را كه در اين ايام متداول بود انكار می‌‌كردم.

بعد از ماه مبارك روزی به آقای شيخ عبداللّه‌‌ يزدی برخوردم. ايشان گفتند: چطور ممكن است جمع بين اين گونه روايات و اين كه خود من اين عمل را انجام می‌‌دهم. خودم روح پدر و مادر يا يكی از بستگان شخص را احضار می‌‌نمايم و حاضرم در حضور شما انجام دهم. همان جا، روز و ساعت معينی را برای رفتن به منزل ايشان معين كرديم.

در موعد مقرر به اتفاق آقای «سيد نور» كه معروف بود قدرت تسخير جن دارد، به منزل ايشان رفتيم و به طرف اتاق كار ايشان كه مخصوص مراجعين احضار ارواح بود، هدايت شديم.

هنگام دخول، آقای «سيد نور» [كنار] درِ ورودی اطاق توقف [كرد] و به گوشه‌‌ای از حجره خيره شد. پس از چند لحظه كاغذ و قلمی از جيب در آورد و چيزی نوشت و به من داد و گفت پس از پايان كار كاغذ را باز كنيد.

پس از نشستن، شيخ عبد اللّه‌‌ به پسرش گفت: روح مادرت را احضار می‌‌نماييم؛ و مشغول شد.

سيد همچنان به آن گوشه اطاق خيره بود. و امر كرد به همان طرف، كه واقعيّت را بگويد؛ نتيجه اين شد كه [آن شخصی كه از ديده‌‌ها پنهان بود اقرار كرد كه] من زن جنيّه يهوديّه هستم و احضار روح دروغ و جعلی است. من مأمور كل اين منطقه هستم كه به جای روح ميّت در كل اين محل‌‌ها حاضر [شده ]و خود را به جای روح جا می‌‌زنم. ولی هيچ وقت روحی در كار نيست.

آن وقت [سيد نور] به من گفتند كاغذ را باز كرده و بخوانيد. در كاغذ نوشته بود زن جنيّه يهوديّه.

من (يعنی مرحوم آقای مرواريد) سؤال كردم: زن و جنيّه بودن معلوم، اما يهودی بودن از كجا [روشن می‌‌شود]؟ گفتند جن شيعه به رنگ سفيد است و سنی و مسيحی [به] رنگ تيره، و يهودی كاملاً سياه است.

يكی ديگر از موثقين هم همين جريان را از قول مرحوم حاج شيخ حسنعلی مرواريد رحمة الله علیه نقل كردند.به لحاظ چند نكته، نقل ايشان را هم می‌‌آوريم:

جلسات احضار ارواح راه افتاده بود و اين برايم عقده‌‌ای ايجاد كرده بود. از يك طرف خبر از اموری بود كه از مسير عادی راهی بدان نبود، و از طرف ديگر برخی از حرف‌‌ها با ضروريات دين در تضاد بود.

پيرمردی بود كه چيزهايی داشت، سراغ او رفتم و عقده دلم را برای او سفره كردم، او برای اين كه مرا از اين عقده برهاند تصميم گرفت همراه من به يكی از اين جلسات بيايد. وقتی وارد جلسه شديم پيرمرد نگاه تيزی به گوشه سقف كرد و در يك تكه كاغذ چيزی نوشت و آن را در جيبش گذاشت. جلسه شروع شد روحی احضار شد، و پرسش‌‌هايی از اين طرف و پاسخ‌‌هايی از آن طرف؛ پيرمرد جلو آمد و از پاسخ دهنده پرسيد تو كيستی؟ گفت من فلانی هستم؛ يعنی همان روحی كه ادعا می‌‌شد احضار شده. دوباره با تأكيد پرسيد و او همان جواب را داد؛ از اين پيرمرد اصرار بر معرفی بيشتر، و از آن طرف [به اصطلاح روح] هم تكرار همان كه گفته بود؛ تا اين كه پيرمرد كاری كرد كه او مجبور شد خودش را معرفی كند، او گفت من همزاد فلانی هستم. پيرمرد هم بلافاصله كاغذی كه قبلا نوشته بود از جيبش در آورد و به ما نشان داد، ديديم نوشته است: همزاد.

معلوم شد كه احضار روح هم سر از تسخير جن در می‌‌آورد.

اين پيرمرد توضيح داد كه به دليل اين كه جنيان از اموری خبر دارند كه ما خبر نداريم، خيال می‌‌كنيم روح است كه خبر می‌‌دهد؛ از سوی ديگر همزاد، برخی پرسش‌‌ها را طبق عقيده خودش پاسخ می‌‌دهد، اگر او عقيده درست داشته باشد حرفش در اين بخش هم درست است و اگر مسيحی يا يهودی باشد طبق عقيده خودش پاسخ می‌‌دهد كه در اين صورت با ضروريات دين سازگار نيست. از او پرسيدم: از كجا متوجه می‌‌شوی كه همزاد چه عقيده‌‌ای دارد؟ گفت از رنگ آنها، مسلمان‌‌ها سفيد، مسيحی‌‌ها زرد و يهودی‌‌ها قهوه‌‌ای هستند.

با ذكر اين جريان و همچنين توضيحات گذشته روشن می‌‌شود كه مسئله احضار ارواح چيزی جز ارتباط با جنيان نيست.

ترديدی نيست كه تمام هدف شيطان، اغوای خلايق و گمراه كردن آن‌‌هاست، تا اين كه خدا عبادت نشود. مسلّماً شيطان در اين راه از هيچ چيزی فروگذار نكرده و نخواهد كرد؛ بلكه به تناسب هر موردی دامی می‌‌گستراند. به چند جريان در اين زمينه توجه كنيد.

آقای حاج باقر ذبيحی فرمودند:

در آن زمان افرادی كه تسخير جن و كارهای غيرعادی می‌‌كردند فراوان بودند. چند قضيه كه در ياد اين بنده (حاج باقر آقا) است نقل به مضمون می‌‌نمايم، بدون اين كه به اصل قصه صدمه‌‌ای بخورد.

مرحوم والد (حاج شيخ ذبيح اللّه‌‌ ذبيحی رحمة الله علیه (می‌‌فرمودند: در ايامی كه در مشهد مقدس طلبه بوديم با مرحوم حاج آقا حسين قمی رفت و آمد داشتيم و به درس ايشان می‌‌رفتيم.

شخصی بود كه در خانه شخصی خودش مراجعين زيادی داشت و به هر كس، هر سؤالی از گذشته يا آينده داشت، در مقابل گرفتن وجهی جواب درست می‌‌داد.

مرحوم آقای قمی چند را نفر مأمور فرمودند كه در اين مورد تحقيق كنند و از اصل قضيه سر در آورند. ظاهرا مرحوم والد فرمودند من هم جزء آنها بودم البته درست به يادم نيست. [ترديد از ناقل است.]

 آقايان به منزل آن شخص می‌‌روند اطاق بزرگی بوده كه در صدر آن خودش روی پوست گوسفندی نشسته است و دور تا دور اطاق مراجعينی بوده‌‌اند كه يكی‌‌يكی به نوبت جلو می‌‌رفتند و با دادن مقداری پول، جواب سؤال خود را می‌‌گرفتند.

آقايانی هم كه از طرف مرحوم آقای قمی آمده بودند با دقت اعمال او را زير نظر داشتند. معلوم شد هر چه هست زير همان پوست است.

به بهانه‌‌ای ايشان را به طرف خودشان می‌‌خوانند اما در اين طرف اطاق هر چه سؤال می‌‌شود آن شخص نمی‌‌تواند جواب دهد.

پوست را برمی‌‌دارند، زير آن تخته بزرگی بوده؛ آن تخته را برمی‌‌دارند گودالی بوده. در ميان گودال پر از نجاست و نعوذ باللّه‌‌ روی آن يك جلد قرآن قرار داده شده بود. پس از كشف اين شقاوت بود كه آقای قمی‌‌دستور تنبيه او را صادر كردند.

در اين باره نقل دو قصه از كتاب «مناظره با دانشمندان» هم مناسب است. مؤلف كتاب می‌‌گويد:

مرحوم والد ماجد[1] برای ما نقل كرد: «اوقاتی كه درنجف اشرف مشغول تحصيل بودم همزمان با عصر ناصرالدين شاه بود. ابراهيم خان مستوفی ديوان اعلا، شبی در تهران علما را دعوت كرد. چون همگی جمع شدند رو به علما كرد و گفت: «غرض از اين دعوت اين است كه اين روايت پيغمبر صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله را شرح دهيد: «مُوتُوا قَبْلَ اَنْ تَمُوتُوا».[2] علما هر كدام بيانی كردند. ابراهيم خان از مجلس خارج شد و پس از ساعتی بازگشت در حالی كه برهنه بود و فقط لنگی به كمر داشت و گفت: آقايان اين است معنای «مُوتُوا قَبْلَ اَنْ تَمُوتُوا»؛ اين را گفت و از منزل خارج شد. هرچه تعقيبش كردند،او را نيافتند. او به نجف اشرف آمد و تا يك سال وارد شهر نشد؛ فقط مشك را از شط آب می‌‌كرد و بين نجف و كوفه سقايی می‌‌نمود و مردمانی را كه از نجف به كوفه رفت و آمد می‌‌كردند، آب می‌‌داد.

پس از يك سال وارد شهر شد و به رياضات و عبادات پرداخت. رفته رفته، مقاماتی يافت و مردم عوام نجف مريد او شدند و از او كشف و كراماتی می‌‌ديدند و حوايج و مقاصد خود را از او می‌‌طلبيدند. كار او به جايی رسيد كه منزل او زيارتگاه عرب و عجم شد و عوام دسته دسته، به زيارت او می‌‌رفتند.

خدم و حشم بسياری برای او فراهم شد، لكن خواص به او عقيده نداشتند و از او كناره می‌‌گرفتند. گاهی در ميان صحن مطهر در غرفه‌‌ای می‌‌نشست و مردم از زن و مرد بر قدم‌‌های او می‌‌افتادند و می‌‌گريستند.

خلاصه چند سالی به اين منوال بود و عرب و عجم عوام، قيد ارادت او را به گردن نهاده بودند.

 شيخ طه عرب [كه از بزرگان علمای عصر بود] در صحن مطهر اقامه جماعت داشت. شبی مرد عربی‌‌آمد و خود را بر سجاده شيخ طه انداخت و گريه و ناله می‌‌كرد و پيوسته می‌‌گفت: «شَيْخُنا اَكَلْتُ الْخَرَه اَكَلْتُ الْخَرَه» عربی مكسّر، يعنی نجاست خوردم، نجاست خوردم. شيخ هم به او ملاطفت می‌‌كرد و می‌‌فرمود: «چيست پدر من، برادر من؟» و او همی ناله می‌‌كرد و می‌‌گفت: «اَكَلْتُ الْخَرَه». مردم هم هجوم آوردند و به تماشای او پرداختند. بعضی می‌‌گفتند: ديوانه شده و بعضی می‌‌گفتند به او ظلم شده. شيخ هم با اصرار علت را سؤال می‌‌كرد تا كه آن عرب گفت: «هذا مَلْعُونُ الْوالِدَيْنِ اِبْراهيم خان». چون اين كلمه فحش بر زبان نسبت به ابراهيم خان راند، چشم‌‌ها بر او خيره شد و دست‌‌ها بلند شد كه او را بزنند. شيخ بر مردم خشم كرد و گفت:«صبر كنيد ببينم چه می‌‌گويد.»

گفت: «شغل من سقايی است برای منزل ابراهيم خان آب می‌‌بردم و پيوسته به او التماس می‌‌كردم كه مرا به مقامی برسان و از آنچه داری به من عطا فرما. او جواب می‌‌داد كه: لياقت نداری و قابل مقام نيستی. مدت يك سال كار من اين بود و آرزومند بودم، و او اجابت نمی‌‌كرد. تا روزی گريه كردم و التماس را از حد گذراندم. ابراهيم خان گفت: «اگر مقامی می‌‌خواهی، بايد آنچه می‌‌گويم اطاعت نمايی و به دستور من عمل كنی.»

گفتم: «حاضرم.»

گفت: «اكنون برو و امور عيال خود را تأمين بكن بعد بيا كه مدتی نخواهی رفت.» رفتم و امور عيالات را تأمين كردم سپس آمدم. آنگاه مرا ميان سرداب برد و گفت: «حق نداری از اين مكان خارج شوی. شب و روز در اين سرداب باش تا آن كه اجازه خروج دهم.» و دستوراتی به من داد و گفت: «در اول وقت وضو بگير و نماز بخوان.» و اذكار و اورادی به من تعليم داد. من به دستور [او] عمل نمودم. آب و غذا [نيز] خودش برای من می‌‌آورد.

من در آن سرداب تا چهل روز بودم و به دستور[اتی كه داده بود] عمل می‌‌كردم. پس از چهل روز دستور را تغيير داد و گفت: «بايستی بول كنی و با بول خود وضو بگيری و نماز بخوانی» و من به اين دستور عمل كردم،تا چهل روز تمام شد. پس از آن دستور را تغيير داد و گفت: «اكنون بايستی با بول خود وضو بگيری و پس از نماز صد مرتبه [...]» اين مطلب بر من گران آمد. گفت: «نمی‌‌شود، اگر مقام می‌‌خواهی بايستی عمل كنی».

بعد مرد عرب گفت: «شيخنا اكلت الخره» يعنی نجاست خوردم و اطاعت كردم. چون سه اربعين تمام شد نزد من آمد و گفت: «اكنون وقتی است كه به مقصد برسی. فردا پس از انجام عمل از سرداب خارج شو، برو در خارج شهر و آنچه ديدی و به تو گفته شد عمل كن.»

چون فردا شد كه امروز باشد از سرداب خارج شدم و ديدم اوضاع نجف تغيير يافته و گويا اين نجف آن نجف نيست كه قبل از چهار ماه ديده بودم. رفتم تا از دروازه خارج شدم. باغ بسيار خوبی ديدم با اشجار و نباتات بسيار و خيلی خوش منظره. در آخر باغ جمعی را ديدم كه نشسته بودند و منبری نصب شده، شخصی بر منبر نشسته با هيكلی مخصوص و برای آن مردم سخنرانی می‌‌كرد.

من متحيرانه به اطراف می‌‌نگريستم و بر تعجّب من افزوده می‌‌شد كه در خارج نجف باغی نبوده و اين چه منظره‌‌ای است كه من می‌‌بينم؟ رو به طرف آن جمعيّت رفتم. چون چشم آن متكلم از بالای منبر به من افتاد گفت: «مرحبا به بنده من، منم خدای تو؛ مرا سجده كن تا به مقاصد خود برسی و تو را مانند ابراهيم خان گردانم».

گفتم: «لعن اللّه‌‌ الشيطان» به مجرد اين كه اين كلمه را گفتم، ديدم از عقب سيلی سختی به من وارد شد. افتادم، ديدم ابراهيم خان است. چند لگد به من زد و من مدهوش شدم. پس از مدّتی به هوش آمدم و ديدم در خارج نجف در ميان آفتاب افتاده‌‌ام، نه باغی است و نه كسی را می‌‌بينم. فهميدم كه رياضات شيطانی بوده و اكنون توبه می‌‌كنم. آيا توبه من قبول است؟

چون شيخ طه كه از بزرگان علمای عصر بود وـ در مردم عرب نفوذ داشت اين كلمات را شنيد به مردم خطاب كرد و به زبان عربی به آن مردم گفت: «وای بر شما، چنين كسی را مريد می‌‌شويد؟».

مردم چون شنيدند، به خانه ابراهيم خان هجوم آوردند كه او را بكشند. او فهميد و فرار كرد. خانه او را خراب و اموال او را غارت كردند و خود او را به دست نياوردند و اكنون كوچه ابراهيم‌‌خان در نجف معروف است.»[3]

 قصه ديگری از كتاب «مناظره با دانشمندان»:

عالم جليل‌‌القدر جناب آقای حاج سيد علی اكبر خويی فرمود: «در زمان جوانی در خوی مشغول تحصيل بودم. پدر من رفيقی داشت به نام ملا عبدالصمد معلم. او پيوسته اوقات خود را صرف ختم‌‌ها و اوراد و اذكار می‌‌نمود. تا آن كه از شهر هجرت كرد و در بيابان برای خودصومعه‌‌ای ساخت و به رياضت پرداخت و ابداً شهر نمی‌‌آمد و از مردم كناره گرفت.

چند سال بدين منوال گذشت. روزی‌‌من با دو نفر از محصلين به قصد تفريح از شهر خارج شديم. ميل كرديم از ملا عبدالصمد خبری بگيريم و ببينيم زحمات و رياضات، كار او را به كجا رسانيده [است]. در اثنای راه به خاطر ما آمد كه چيزی را فراموش كرده‌‌ايم با خود بياوريم. يك نفر از ما مراجعت كرد كه آن را برداشته، بياورد. ما دو نفر به طرف صومعه روان شديم. چون رسيديم، در زديم. ناگاه صدای او را از ميان حجره شنيديم كه [گفت]: «در را باز كنيد، سيد علی اكبر است با فلان كس». ما تعجب كرديم كه چگونه از پشت ديوار ما را ديده و از كجا دانست كه ماييم.

در را باز كرد و ما داخل شديم. گفت: «شما سه نفر بوديد و در فلان محل يك نفر از شما جدا شد و برگشت كه فلان چيز را بياورد. الان به مدرسه رسيد و در اطاق را باز كرد، آن چيز را برداشت، در اتاق را بست و روان شد، از مدرسه خارج گرديد.» مانند كسی كه او را می‌‌بيند، پيوسته از او خبر می‌‌داد. تا آن كه گفت: «از شهر خارج شد و به فلان جا رسيد، الان سوره ياسين را شروع كرد تا به فلان محل رسيد، سوره را تمام كرد، آمد و آمد، الان به فلان محل رسيده.»

تا آن كه گفت: «الان در را می‌‌كوبد.» صدای كوبيدن در بلند شد. ما از بيان او متحيّر مانديم. در را باز كردند، وارد شد. از او سؤال كرديم، [و او] تمام جزئياتی را كه ملا عبدالصمد گفته بود،به ما خبر داد كه در فلان محل سوره ياسين را شروع كردم و در فلان محل ختم كردم. خلاصه تمام مطالب كه خبر داده بود به صدق پيوست.

بسيار تعجّب كرديم كه از رياضت، انسان به چه مقاماتی می‌‌رسد و اين گونه از غيب خبر می‌‌دهد! مدتی با او سخن گفتيم، سؤالاتی نموديم و جوابی شنيديم و [همچنان ]بر تحيّر ما افزوده می‌‌شد.

به هر حال، از نزد او خارج شديم و پس از گردش، وارد شهر و مدرسه شديم، اما متحيّر بوديم.

چند ماه از اين قضيه گذشت. روزی ملا عبدالصمد را در شهر ديدم. تعجب كردم و گفتم: «چه شده، شما را در شهر می‌‌بينم؟ شما هرگز به شهر نمی‌‌آمديد و با اهل دنيا آميزش نداشتيد. مقام و مرتبه خود را به كجا رسانديد؟»

گفت: «خدا لعنت كند شيطان را و خدا لعنت كند مجدالاشراف را. پدر شما گاهی به من می‌‌گفت: اين رياضت‌‌ها عاقبت خوشی ندارد، ولی‌‌من قبول نمی‌‌كردم و اكنون توبه كرده‌‌ام.»

گفتم: «برای چه؟ شما كه به مقاماتی رسيده بوديد!»

گفت: «بلی، همه روزه مجدالاشراف را در شيراز می‌‌ديدم و با من سخن می‌‌گفت و دستوراتی به من می‌‌داد و[در اين ايام] اشخاصی بر من ظاهر می‌‌شدند و مطالبی را به من می‌‌گفتند و من پيوسته به اوراد و اذكار مشغول بودم و چيزهايی بر من مكشوف می‌‌شد.

روزی مجدالاشراف به نظر من آمد و گفت: «ملا عبدالصمد! اكنون كامل شده‌‌ای و به مقاماتی رسيده‌‌ای. فردا مولود نفسی بر تو ظاهر خواهد شد.»

چون فردا شد و من مشغول اوراد بودم، ناگاه ديدم از دهان من طفلی‌‌خارج شد و برابر من ايستاد و به من خطاب كرد: «اكنون كامل شدی. منم خدای تو، مرا سجده نما، تا تو را به مقام مجدالاشراف برسانم!»

من به شگفت آمدم و به فكر فرو رفتم؛ خدا ديدنی و تصور كردنی نيست، چگونه از دهان من بيرون می‌‌آيد. پس معلوم می‌‌شود كه شيطان است. گفتم: «خدا لعنت كند شيطان را!»

ناگاه حال من متغير شد و غشوه به من روی داد. چون به حال آمدم، فهميدم تمام اين رياضت‌‌ها شيطانی بوده. انسان نبايد برای چند روز دنيا و رياست و بزرگی و مريد خواهی، تا ابد خود را دچار عذاب الهی گرداند! لذا توبه كردم و تمام اوضاع را به هم زدم. اكنون چيزی در دست ندارم و از خدا خواهانم توبه مرا قبول نمايد.»[4]

باز هم از بندگی شيطان:

شخصی بود كه از اوليای خدا شمرده می‌‌شد؛ علّتش هم اين بود كه او هر سال بدون اين كه مسافرتی برود در موسم حج در مكه ديده می‌‌شد. معلوم است كسی كه هر سال با طی‌‌الارض به مكه رود، بايد مقام و منزلتی داشته باشد.

اين شخص مُرد، ايام حج شد، كسی نزد پسر متوفی آمد و گفت نمی‌‌خواهی حج بروی؟ گفت چطور؟ گفت من همان كسی هستم كه هر سال پدر تو را به حج می‌‌بردم، اگر می‌‌خواهی با من بيا.

اين شخص می‌‌گويد من هم پذيرفتم، او مرا بر دوشش سوار كرد و حركت كرد، مقداری كه رفتيم مرا بر زمين گذاشت و گفت: من شيطان هستم، پدر تو هر سال يك سجده بر من می‌‌كرد، من هم او را به حج می‌‌بردم؛ اگر می‌‌خواهی هر سال حج بروی بر من سجده كن؛ اين شخص تعجب می‌‌كند، اما هر چه با خودش كلنجار می‌‌رود كه به شيطان سجده كند، ايمانش نمی‌‌گذارد. شيطان تهديد می‌‌كند كه اگر سجده نكنی در همين بيابان قفر رهايت می‌‌كنم تا از گرسنگی و تشنگی بميری، ولی او حاضر نمی‌‌شود، بالاخره شيطان هم او را رها می‌‌كند و می‌‌رود، و اين بنده خدا به چه سختی خود را از آن بيابان وحشتناك خلاص می‌‌كند.

كسی برای پيدا شدن گمشده، چنين دستور داده بود:

اگر زنی برهنه بر پشت بام مستراح نماز بخواند، بلافاصله گمشده پيدا می‌‌شود.

همچنين نقل شده است:

درويشی با مريدانش سياحت می‌‌كردند در حين سفر يادشان آمد كه چيزی را فراموش كرده و جا گذاشته‌‌اند. يكی از مريدان از شدت ناراحتی گفت بر شيطان حرامزاده لعنت، درويش به شدت عصبانی‌‌شد و سيلی محكمی به گوش او نواخت و گفت: می‌‌دانی چه كسی را لعنت می‌‌كنی؟! شيطان ولی نعمت من است و اين گونه امور غيرعادی كه از من می‌‌بينی به كمك او انجام می‌‌دهم.

ترديدی نيست كه بسياری از اوليای خدا، از پيامبران گرفته تا برخی از مؤمنان، به وسيله بندگی خداوند و انجام اعمال عبادی، به جايی رسيده‌‌اند كه اموری غيرعادی انجام دهند.

اين امور گاهی به عنوان معجزه و گاهی به عنوان كرامت نقل شده است. به دليل اين كه همگان با اين امور آشنا هستند از ذكر نمونه می‌‌گذريم.

هيچ ترديدی نيست كه بسياری از راه‌‌های دست‌‌يابی به قدرت برای انجام امور غيرعادی، باطل و حرام است و حتی برخی از آنها آن چنان زشت و نادرست است كه با انسانيّت انسان هم منافات دارد تا چه رسد به ديانت و اعتقاد به قيامت.

متأسفانه امكان اين كه بی‌‌پرده از اين راه‌‌ها سخن بگوييم وجود ندارد، و لذا با چند اشاره از آن می‌‌گذريم.

در كتاب قصص العلما چنين آمده است:

عم ماجد[1] مؤلف كتاب، آخوند ملا عبدالمطّلب رحمه‌‌الله گويد: كه به زيارت امام ثامن مشرف شدم و چندی در آن بلده مباركه اقامت داشتم. پس درويشی كه معروف به طی الارض بود پيدا شد و من با آن درويش رفاقت انداختم. از آن پس از او خواهش نموده كه طی الارض را به من تعليم كن، گفت: تو قابل نيستی. پس از اصرار بسيار گفت: اكنون كه طالب آنی و خود را قابل آن می‌‌دانی پس دو شرط را با تو می‌‌گويم، پس از عمل به آن، به تو طی‌‌الارض تعليم می‌‌نمايم: شرط اول اين كه اين امامی كه مدفون در اين مرقد است بايد امام ندانی، دويم اين كه تا يك هفته نمازهای يوميه را بايد ترك كنی. گفتم چنين كنم.

پس آن درويش رفت و وقت نماز در رسيد، با خود گفتم كه امام را ندانستن امر باطنی است و آن درويش را خبر از باطن من نيست، در ظاهر می‌‌گويم كه امام رضا عليه‌‌السلام امام نيست و در باطن اعتقاد به امامت آن بزرگوار دارم، و اما نماز؛ پس درِ خانه را می‌‌بندم و وضو می‌‌گيرم و نماز می‌‌كنم و به درويش می‌‌گويم كه من نماز نكرده‌‌ام.

پس درِ خانه را بستم وضو ساختم و به نماز ايستادم، ناگاه ديدم درويش در نزد من حاضر شد، به من گفت كه من به تو گفتم كه تو قابل نيستی، پس برفت و او را ديگر نديدم.[2]

يكی از موثقين گفت:

روزی به كتابخانه آقا نجفی در قم مراجعه كردم، شماره كتابی را دادم، ولی وقتی كتاب به دستم رسيد متوجه شدم اشتباهی صورت گرفته است زيرا كتابی به نام «فی السحر و الكهانة و...» آمده بود. تا چشمم به نام كتاب افتاد حسّاس شدم و شروع به خواندن آن كردم، با كمال تعجب ديدم اين كتاب حاوی نسخه‌‌هايی است برای برخی از امور غيرعادی؛ اما متأسّفانه تمامی نسخه يا بيشتر آنها دستورات كفرآميز بود، از جمله....[3]

در آن روز نتوانستم كتاب را تمام كنم، از اين رو شماره دقيق كتاب را برداشتم و روز بعد شماره درست آن را به مسئول مخزن دادم، اما گفتند مطالعه اين كتاب ممنوع است.

مطالب اين كتاب كاملاً كفرآميز بود، اما برای اين كه كسی وحشت نكند، ابتدا مطالب را در لفافه نوشته بود و به تدريج بی‌‌پرده سخن گفته بود؛ مثلاً نوشته بود: اين دعا راـ كه معمولاً آيه قران بودـ می‌‌نويسی‌‌و گوسفندی را می‌‌كشی و هنوز زنده است دعا را در قلب او قرار می‌‌دهی و آن را آتش می‌‌دهی، البته مطالب حاشيه‌‌ای مانند گوسفند كشتن، برای رد گم كردن بود؛ تا اين كه می‌‌رسيد به اين گونه مطالب كه اين دعا را می‌‌نويسی و نعوذ باللّه‌‌ در مستراح آويزان می‌‌كنی و....

آقای حاج باقر ذبيحی از مرحوم پدرشان نقل فرمودند:

جوانی به دختری علاقه شديدی‌‌پيدا می‌‌كند و برای رسيدن به او به يكی از افراد اين چنينی مراجعه [می‌‌نمايد] و او می‌‌گويد در فلان اطاق باش كه خود او به سراغت می‌‌آيد.

جوان می‌‌گويد در انتظار بودم، كه ناگهان همان دختر با حالت بسيار پريشان خود را در بغل من انداخت. سؤال كردم چه شده؟ گفت در حياط منزل مشغول شستن لباس بودم، يك مرتبه ديدم تمام اطرافم را آتش احاطه كرده و فقط راه باريكی وجود دارد، از ترس از همان راه فرار كردم كه به اين جا منتهی شد.

اين داستان ادامه‌‌ای جالبی دارد كه از شخص ديگری شنيدم. به اين نقل هم توجه كنيد:

كسی عاشق دختری شده بود، اما راهی به او نداشت، تا بالاخره به يكی از كسانی كه از اين كارها می‌‌كردند پناه برد، او هم كاغذ و دستوری به جوان داد؛ پس از اين كه دستور را اجرا كرد يكباره ديد كه دختر مورد نظر او برهنه و بسيار مضطرب خودش را در اتاق او انداخت. آن جوان از شدت اضطراب دختر، دلش به حال او می‌‌سوزد و می‌‌پرسد چه شد كه اينجا آمدی؟ گفت داشتم لباسم را عوض می‌‌كردم كه ناگهان ديدم همه جا آتش گرفته است، تنها يك راه باريك بود كه برای نجات، از همان راه آمدم، تا اين كه خودم را در اتاق تو ديدم.

وقتی وحشت و اضطرار دختر بيچاره را می‌‌بيند مردانگی می‌‌كند و او را به محل امنی می‌‌رساند. از اين جريان بسيار تعجب می‌‌كند و سراغ كاغذی كه به او داده بودند تا كاری با آن انجام دهد می‌‌رود، باز می‌‌كند و از تعجب خشكش می‌‌زند و عرق شرم بر پيشانيش می‌‌نشيند....

متأسفانه اين جريانات زياد است و اگر مردم بدانند كه برخی از دعانويس‌‌ها چه می‌‌كنند، آنها را به آتش می‌‌كشند و خاكسترشان را هم به باد می‌‌دهند.

همچنين بعضی از موثقين، مواردی را از قوچان نقل كردند:

كسی در قوچان كارهای غيرعادی می‌‌كرد، پسر خواهرش اصرار كرد كه به او هم ياد بدهد، ولی او امتناع می‌‌كرد، تا اين كه اصرارش از اندازه گذشت. به پسر خواهرش گفت دايی‌‌جان تو حاضری با ادرار وضو بگيری و پشت به قبله نماز بخوانی؟ او هم گفت نه، گفت پس چرا اين اندازه اصرار می‌‌كنی؟!

شيخ ذبيح اللّه‌‌ سلامی با برخی از اين امور آشنايی داشت. او می‌‌گفت كسی در قوچان سر درد را با يك دستور كاملاً خوب می‌‌كرد، دستورش هم اين بود كه يك شماره را روی سنگی می‌‌نوشت و دستور می‌‌داد روی آن ادرار شود. من شماره را با علم حساب ترجمه كردم، ديدم می‌‌شود....

همچنين يكی از ملاهای دعانويس روستايی، كه سوادی هم نداشت آمده بود قوچان مدرسه عوضيه، و يك نسخه را كه نتوانسته بود بخواند آورده بود. در آن نسخه نوشته شده بود: اين دعا را روی‌‌پوست خرس (كه ميته و نجس است) می‌‌نويسی و...، ولی او از بی‌‌سوادی و ساده لوحی به اشتباه می‌‌خوانده است كه اين دعا را روی پوست خروس بنويسيد، بعد می‌‌پرسيد چه جور روی پوست خروس نوشته می‌‌شود؟ مرحوم شيخ عبداللّه‌‌ ريزه‌‌ای وقتی متوجه كارهای او شد آن چنان عصبانی شد كه می‌‌خواست او را كتك بزند.

رياضت‌‌های زيادی برای دست يابی به امور غيرعادی وجود دارد كه به خودی خود مشكل شرعی ندارند يعنی اگر به دين نسبت داده نشود و مصداق بدعت نگردد، و از آن رياضت سوء استفاده نشود، حرام نيست.

اما اين رياضت‌‌ها هيچ ارتباطی به دين و غير دين ندارد؛ يعنی چه مؤمن و چه كافر می‌‌توانند از اين راه به هدفشان برسند؛ پس نمی‌‌توان آن را به عنوان كرامت انسانی تلقی كرد كه نشان از قرب در دستگاه الهی داشته باشد.

بهترين شاهد اين مطلب، مرتاضان هندی هستند كه اگرچه اصلاً مسلمان نيستند، اما كارهای عجيب و غريب فراوانی از آنها ديده می‌‌شود.

مقصود از مؤمنين توانا در انجام امور غيرعادی، كسانی‌‌اند كه توانايی‌‌شان به خاطر داشتن ايمان و تقوای الهی است.

به نظر می‌‌رسد كه مقصود واقعی و پنهان متدينين از «صاحبان كرامت» اشاره به همين گروه باشد؛ يعنی گروهی كه با رسيدن به درجه‌‌ای از ديانت و معرفت، صاحب توانايی‌‌های ويژه می‌‌شوند.

در فصل‌‌های آينده توضيحاتی ضروری و قابل توجه در مورد كرامت‌‌های مؤمنين ارائه خواهيم داد.

در گزارش‌‌های تاريخی ممكن است با برخی از امور غيرعادی روبرو شويم كه از سوی دشمنان خداوند سرزده است، البته اين امر در همه جا يكسان نيست و ريشه‌‌های گوناگونی دارد. مطالعه اين گزارش‌‌ها، ديدگاه جديدی به خوانندگان می‌‌دهد و عقده‌‌گشای بسياری از معضلات فكری و تاريخی و اجتماعی است، اما متأسفانه تشريح آن مجالی ديگر می‌‌طلبد. در اين جا چند گزارش تاريخی از امور غيرعادی را كه در احاديث نقل شده است با هم مطالعه می‌‌نماييم.

هر چند برخی از مؤمنين واقعی در اثر تقرب به خداوند متعال به قدرت ويژه‌‌ای دست می‌‌يابند، اما مسلّماً بسياری از آنها چنين نيستند. به زبان ديگر گاهی اوقات رحمت خداوند شامل حال عوام از مؤمنين می‌‌گردد و آن‌‌ها به شكلی از كرامات بهره‌‌مند می‌‌شوند. بر اين گونه قضايا، معجزه هم اطلاق شده است.

در اين مورد سيد نعمه‌‌اللّه‌‌ جزايری در كتاب انوارالنعمانيه چنين می‌‌نويسد:

تحقيقاً برای من درستی اين مطلب نقل شده است كه سنّيان با شهرتی كه در داخل آتش شدن و گرفتن مارها و عقرب‌‌ها دارند، احياناً با بعضی‌‌از عوام شيعه معارضه كرده‌‌اند و به توانايی خود و ناتوانی شيعه در اين گونه كارها، بر شيعيان فخر فروخته‌‌اند، اما [ديده شده است كه] شيعه و سنی [با هم ]داخل آتش شده، ولی سنی سوخته و شيعه سالم از آتش خارج شده، با اين كه داخل آتش شدن كار سنی [دوره ديده] بوده است.

مطلب دوم در اين باره اين است كه شيعيان ما نيز در اين دوران، بر انجام اين گونه كارها، مانند داخل آتش شدن و غير آن كه مختص به سنيان بود، توانا شده‌‌اند.

و تحقيقاً در دهه هفتاد پس از هزار (سال 1070 به بعد) در نزديكی اهواز مردی آشكار شده كه گفته است علی بن الحسين عليه‌‌السلام يا در خواب يا در بيداری بر او آشكار شده و او را بر اين گونه كارها توانا ساخته است.

اين مرد به مردم اجازه انجام آن را می‌‌داد به اين شكل كه با انداختن آب دهانش در دهان كسی كه می‌‌خواسته اين امور را ياد بگيرد، آن شخص را بر اين گونه كارها توانا می‌‌كرده است.

هنگامی كه در اين ايام به سرزمينمان الجزاير وارد شدم گروهی از هم مذهبی‌‌هايمان جمع شدند و آتشی افروختند و داخل آن شدند. وقتی آتش خاموش گرديد، با لباس سالم از آتش خارج شدند.

[اگر پرسيده شود] چگونه امثال اين امور واقع می‌‌شود، می‌‌گويم اين مطلب و مانند آن هيچ ارتباطی به علم جادو و شعبده ندارد.

بله، ممكن است سبب صدور چنين كارهايی از شيعيان ما و دليل اين كه خداوند آنان را بر اين كار توانا ساخته، اين باشد كه مخالفين ما را به زانو در آوَرَند؛ زيرا آنان زمان طولانی به اين امور بر شيعيان افتخار می‌‌كردند و اين امر موجب سستی اعتقاد برخی از عوام شيعه شده بود كه [از خود می‌‌پرسيدند] اگر مذهب سنيان باطل است، چگونه خداوند اين كارها را بر دست آنان جاری می‌‌كند؟

و [شيعيان بايد] بدانند كه انجام امثال اين كارها به دست كفار هند و مانند آنها، مهم‌‌تر و بيشتر است از كارهايی كه مخالفين ما انجام می‌‌دهند.

[در هر صورت] چون كه اين گونه كارها سبب افتخار مخالفين ما، و موجب سستی اعتقاد بعضی از عوام ما گرديد، خداوند [توانايی انجام آن امور را] بر دست برخی از شيعيان جاری ساخت تا چنين تصوری نشود.

از همين روست كه خداوند اين امور را تنها بر دست عوام ما، كه نه علمی دارند و نه عملی، جاری كرده است تا دانسته شود كه اين كار و مانند آن، ارتباطی به حقيقت اديان يا بطلان اديان ندارد.[1]

روشن است كه در اين گونه موارد، پای اثبات حق و ابطال باطل به ميان می‌‌آيد؛ از اين رو نيازی به رياضت و چله نشينی نيست و حتی ممكن است اين امور از كودكی هم سر زند، كه يك نمونه آشكار آن در دوران ما، داخل آتش شدن شيعيان در هند و غير آن،در روز عاشورا است.

گفتيم انجام امور غيرعادی از اهل باطل، هم امكان‌‌پذير است و هم اتّفاق افتاده است، اما اين به معنی عدم محدوديت آنها نيست.

در متون روايی ما جريان‌‌های فراوانی در مورد خودنمايی اهل شعبده و سحر در مقابل ائمه عليهم‌‌السلام به چشم می‌‌خورد كه ائمه عليهم‌‌السلام برای بيداری ديگران به تنبيه اين گونه افراد جسور پرداخته‌‌اند؛ چند نمونه را دقت فرماييد.

گذر مرد شعبده‌‌بازی از ناحيه هند، بر متوكل خليفه عباسی افتاد. او آن چنان ماهرانه با «لعب الحق»[1] بازی می‌‌كرد كه مانند او ديده نشده بود، با اين كه خود متوكل در اين كار بسيار توانا بود.

متوكل تصميم گرفت [از راه شعبده و جادو] امام هادی عليه‌‌السلام را شرمسار كند. از اين رو به اين مرد گفت: اگر تو امام عليه‌‌السلام را شرمسار كنی، هزار دينار از طلای خوب به تو خواهم داد.

مرد گفت: پيشاپيش دستور بده نان نازك و سبك بپزند و آن را بر سفره بگذار و مرا كنار امام عليه‌‌السلام بنشان. متوكل نيز چنين كرد و امام عليه‌‌السلام را حاضر ساخت.

متوكل متكايی چرمی در سمت چپش بود كه بر آن تصوير شير كشيده شده بود. مرد شعبده‌‌باز كنار متكا نشست.

هنگامی كه امام عليه‌‌السلام دستش را به سوی نان نازك دراز نمود، آن مرد با سحر و شعبده نان را پراند. امام عليه‌‌السلام دست به سوی نان ديگری دراز نمود، باز هم آن را پراند و اين موجب خنده مردم شد.

در اين هنگام امام عليه‌‌السلام دستش را بر متكا زد و خطاب به شكل شير فرمود: او را بگير. شكل شير تبديل به حيوان واقعی شد و بر آن مرد جست و او را بلعيد و سپس به متكا و به شكل همان تصوير پيشين بازگشت.

همه مردم متحير شدند و امام عليه‌‌السلام برخاست.

متوكل به امام عليه‌‌السلام گفت: از تو می‌‌خواهم كه بنشينی و او را بازگردانی. امام عليه‌‌السلام فرمود سوگند به خدا كه بعد از اين او را نمی‌‌بينی. آيا دشمنان خدا را بر اوليای خدا مسلط می‌‌كنی؟! سپس از نزد متوكل خارج شد و ديگر آن مرد ديده نشد.[2]

جريان ديگری نيز از يكی از شاگردان مكتب اهل‌‌بيت عليهم‌‌السلام نقل شده كه در آن، محدوديت اهل باطل نمايان می‌‌شود:

پسر عالمی تصميم گرفت تسخير جن كند، پدر او را منع كرد، ولی پسر قبول نكرد و دست به ختومات زد. پس از پايان ختومات نزد پدر آمد و گفت كه چند جن را تسخير كرده است، پدرش به او گفت: حالا آن جنيان به دستور تو عمل می‌‌كنند؟ گفت آری، گفت: به آنها بگو مرا كتك بزنند، گفت: شما پدر من هستی چنين دستوری نمی‌‌دهم، ولی پدر اصرار كرد و در نهايت گفت: به تو امر می‌‌كنم چنين كنی.

پسر وقتی ناچار شد به جنيان تسخير شده‌‌اش دستور دارد كه پدرش را كتك بزنند، ولی با كمال شگفتی ديد خبری نشد، سپس پدر به همان جنيان گفت: پسرم را در هوا معلق نگه داريد و مقداری پايش را فشار دهيد تا تنبيه شود، اما زياد فشار ندهيد. پسری كه جن تسخير كرده بود يكباره متوجه شد كه پاهايش به هوا رفته و به سقف فشرده می‌‌شود، بعد از اين كه مقداری سر و صدا كرد پدرش دستور دارد او را به زمين بگذارند؛ سپس رو به پسرش كرد و گفت: اگر تو عبوديت خداوند داشته باشی، جنيان مفتخرند كه به تو خدمت كنند و لازم نيست با ختومات تسخير جن كنی.

به اين نقل هم توجه كنيد:

در قوچان قديم يا به اصطلاحِ محلی «شهر كهنه» درويشی بساطی پهن كرده بود. هر روز عده‌‌ای را جمع می‌‌كرد و سر كسی را می‌‌بريد و سپس خلق اللّه‌‌ را مفصل سر كيسه می‌‌كرد و بعد دوباره سر بريده را به تن متصل می‌‌كرد.

در اين ميان پيرمردی مؤمن فريادش به نهی از منكر بلند بود اما گوش شنوايی وجود نداشت و موعظه‌‌اش بی‌‌اثر بود تا اين كه روزی پيرمرد تصرفی كرد كه درويش علی‌‌رغم تلاش فراوان نتوانست سر بريده را به بدن بچسباند. به همين خاطر و به ناچار تصميم به فرار گرفت. كلاف نخی را از جيب بيرون آورده و آن را به آسمان پرتاب كرده و دنباله نخ را گرفته و خود نيز به دنبال كلاف به آسمان رفت و ناپديد شد.

پيرمرد، مردم را موعظه كرد كه نگفتم دنبال اين كارها نرويد اين كارها شيطانی است، و سپس خود سر بريده جوان را به گردنش متصل كرد.

گذشته از اين كه اهل معرفت از امور غيرعادی ياد شده گريزان هستند، خداوند نيز با توجه به صلاح و خير بندگانش، ممكن است توانايی انجام اين امور را از كسانی هم كه به آن رسيده‌‌اند بگيرد؛ به دو حديث در اين مورد توجه كنيد:

در زينة المجالس نوشته شده است كه در زمان حضرت كاشف الاسرار و الدقائق جعفر بن محمد الصادق عليه‌‌السلام شخصی از بلاد هند آمد كه [هر كس] هر چه در دست می‌‌گرفت از [حفظ [1]] می‌‌گفت. پس اين كيفيت را به خدمت آن حضرت معروض داشتند، آن جناب آن شخص را به مجلس خود خواست و چيزی در دست گرفت و از آن شخص استفسار فرمود كه در دست من چيست؟ آن مرد فكری كرد و كيفيت را عرض كرد، جواب او مطابق واقع شد؛ پس حضرت صادق عليه‌‌السلام فرمود كه راست گفتی، اكنون چيزی ديگر در دست می‌‌گيرم.

پس آن جناب دست مبارك را به بيرون خانه دراز ساخت، بعد از لمحه‌‌ای[2] دست خود را به اندرون آورد و فرمود كه اكنون بگو در دست من چيست؟ آن شخص فكر زياد به كار برد و پس از آن گفت: در اين ساعت در همه دنيا سير نمودم و همه چيز در جای خود ديدم مگر در جزيره‌‌ای از جزاير هند در آشيانه فلان مرغ يك بيضه (تخم) نبود؛ حضرت دست مبارك باز نمود و فرمود: راست گفتی.

اكنون بگو از كدام عمل به اين مرتبه رسيدی؟ آن مرد عرض كرد كه هر چه نفس من خواهش نمود خلاف نفس خود كردم تا اين كه اين رتبه مرا حاصل گشت.

آن جناب فرمود كه نفس تو كفر را خواهش می‌‌نمايد[3] يا اسلام؟ آن مرد عرض كرد كه نفس من كفر را خواهش می‌‌كند؛ آن جناب فرمود كه در اينجا نيز خلاف نفس كن؛ آن مرد عرض كرد كه خلاف نفس كردم و اسلام را اختيار كردم.

پس آن جناب فرمود كه اكنون ببين كه آيا تو را چيزی مكشوف است يا نه؟ پس آن شخص تأمل كرد و گفت: چيزی نمی‌‌بينم؛ آن جناب فرمود كه راست گفتی؛ چون تا به حال كافر بودی، و به جهت رياضت‌‌هايی كه كشيدی مزدی به تو دادند؛ اكنون كه مسلمان شدی، ابواب مكاشفات بر تو مسدود شد؛ الحال به عبادات شرعيه متعبد باش كه خدای‌‌تعالی بالاتر از اين رتبه به تو كرامت كند و آخرت را نيز عطا می‌‌كند.[4]

سيد نعمة اللّه‌‌ جزائری در كتاب انوار نعمانيه چنين می‌‌نويسد:

روايت شده است مردی از شيعيان، نزد امام كاظم عليه‌‌السلام كه در بغداد بودند آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله امروز در ميدان بغداد مرد كافری را ديدم كه مردم اطراف او جمع شده بودند و او به هر كسی از نيّتش خبر می‌‌داد[5] و از اسرار آگاه بود. امام عليه‌‌السلام به حاضرين فرمود: فردا نزد آن مرد آييد، و خود نيز به ميدان شهر آمد و مردم را در اطراف او ديد در حالی كه او از ضماير آنها خبر می‌‌داد.

امام عليه‌‌السلام او را خواست و پرسيد: فلانی، تو مرد كافری هستی و اطلاع از ضماير مرتبه بلندی است؛ به چه سبب اين مرتبه را خدا به تو روزی فرموده است؟

او پاسخ داد: ای بنده خدا من اين علم را تنها از راه مخالفت با نفس به دست آورده‌‌ام.

امام عليه‌‌السلام فرمود: فلانی، ايمان را بر نفست عرضه كن و ببين آيا نفس تو ايمان را می‌‌پذيرد يا نه؟

او حوله‌‌ای را به دور خودش پيچاند و [مدتی با تمركز] انديشيد سپس گفت: من اسلام را بر نفسم عرضه كردم ولی نفسم از پذيرفتن آن سرپيچی كرد. امام عليه‌‌السلام فرمود: بر خلاف خواسته نفست عمل كن، همچنان كه اين عادت توست، و بدين وسيله به اين مرتبه رسيده‌‌ای.

آن مرد اسلام آورد و دينش هم نيكو گرديد و امام عليه‌‌السلام احكام دين را به او آموخت و از جمله ياران امام عليه‌‌السلام گرديد.

روزی امام عليه‌‌السلام به او فرمود: فلانی من چيزی نيت كردم، بگو چيست؟ وقتی به علم پيشين خود بازگشت و انديشيد ندانست كه چه بگويد. شگفت‌‌زده شد و به امام عليه‌‌السلام گفت: ای فرزند رسول خدا صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله من كافر بودم و از ضماير آگاه بودم چگونه است كه امروز با اين كه مسلمانم آگاه نيستم؟! امام عليه‌‌السلام پاسخ داد [در آن زمان] آگاهی به ضماير، پاداش كارهای تو بود، ولی امروز [كه مسلمان شده‌‌ای] خداوند كارهايت را برای روز قيامت ذخيره كرده است پس پاداش آنها آن روز است.[6]

 اين دو حديث حاوی نكات مهمی است از جمله:

 در اين دو حديث، فرد كافر به خبر دادن از امور پنهان، توانا بوده است.

 خبر دادن از آنچه در دست پنهان شده بود، واقعی بود و نه شيادی.

 امام عليه‌‌السلام هم می‌‌پذيرد كه رسيدن مرتاض به اين امر، مرتبه بزرگی است.

 در حديث اول، اين شخص آن چنان قدرتی داشت كه در چند لحظه تمامی دنيا را بررسی كرد و سپس متوجه شد كه تخم يك پرنده از لانه‌‌اش در يكی از جزاير هند جابه جا شده است.

 راه رسيدن به اين قدرت فوق‌‌العاده تنها و تنها مخالفت نفس بوده است و بس.

 با ايمان آوردن شخص، اين قدرتِ فوق‌‌العاده از او گرفته می‌‌شود.

 امام عليه‌‌السلام توضيح می‌‌دهند كه چون اين شخص در كفر زحمت كشيده است در آخرت نصيبی ندارد، پس بايد در دنيا پاداشش را ببيند؛ اين جاست كه با دست يافتن به مكاشفه پاداش زحمتش به او داده می‌‌شود.

 با مسلمان شدن او، اين پاداش زودرس از او گرفته شده و ذخيره آخرت او می‌‌گردد.

 امام عليه‌‌السلام وعده می‌‌دهد كه با تعبد به دستورات شرع، به پاداش بزرگتری در همين دنيا نيز می‌‌توان نايل شد.

 البته پاداش دنيايی اين چنينی، به پاداش اخروی كه مطلوب واقعی و حقيقی است، صدمه‌‌ای نمی‌‌زند.

بدون ترديد كسانی كه با معرفت در راه دين گام گذاشته‌‌اند، نه تنها اين گونه امور برايشان ارزشی ندارد، بلكه از آن گريزان هم هستند. هدف آن‌‌ها عبوديت پروردگار است و نيّتی جز اين ندارند.

نقل شده است كه مقدس اردبيلی سطلی را در چاه انداخت تا برای وضو آب تهيه كند، وقتی سطل بالا آمد ديد پر از جواهرات است، مقدس سطل را در چاه خالی كرد و گفت: مقدس از تو آب خواست نه طلا.

از مرحوم حاج شيخ ذبيح اللّه‌‌ قوچانی رحمة الله علیه شنيدم كه فرمود:

كسی بر اثر عبوديت حالاتی پيدا كرده بود، اما او از خداوند خواست كه آن حالات را از او بگيرد و ذخيره آخرتش نمايد.

يكی از موثقين از قول مرحوم حاج آقا سيد محمد رضا مدرسی رحمة الله علیه كه از دوستان بسيار صميمی مرحوم پدرم حاج شيخ عبداللّه‌‌ ريزه‌‌ای بودند، فرمود:

كسی ختم زيارت عاشورا گرفته بود، بر اثر اين ختم عده‌‌ای از جنيان حاضر شدند و برای خدمتگزاری او اعلام آمادگی كردند، ولی او پاسخ داد كه من احتياج به خدمت شما ندارم، دنبال حاجت ديگری‌‌هستم. حاجت اين شخص توفيق دائم برای نماز شب در همه شرايط بود.

با اين توضيح اندك، روشن می‌‌شود كسانی كه اشتهای فراوانی به انجام امور غيرعادی و شهرت يافتن به وسيله آن دارند، با مؤمنين واقعی چه اندازه فاصله دارند.

در فصل «فضولی در كار خداوند» خواهيم گفت كه استفاده از امور غيرعادی نه تنها هدف دين نيست بلكه بزرگان دين از آن گريزان بوده‌‌اند، و احياناً استفاده از اين امور مورد نكوهش هم قرار می‌‌گيرد.

برای شناخت امور غيرعادی در دستگاه شيطانی، بهتر است با شيطان و توانايی‌‌های او آشنا شويم.

متأسفانه يكی از مباحث بسيار مهم كه كاملاً ناشناخته مانده است، بحث شيطان شناسی است؛ اين بحث علاوه بر اين كه بسيار عميق و فوق‌‌العاده ضروری است آثار شگرفی نيز دارد اما متأسفانه مجال ديگری را می‌‌طلبد. در اين نوشتار به ناچار تنها به ذكر شش موضوع درباره شيطان و قدرت او و توضيحاتی مختصر در اين زمينه بسنده می‌‌كنيم.

از آن جايی كه امور غير عادی مثبت، بی‌‌شباهت به معجزه نيست، بايسته است كه نيم نگاهی به معجزه داشته باشيم.

«كرامت انسانی» يعنی كرامتی كه ويژه انسان است و به «انسان بودن» او گره خورده است؛ در غير اين صورت مقيد كردن «كرامت» به «انسانی بودن» وجهی ندارد. پس «انسانيّت انسان» مبدأ و پايه كرامت انسانی است.

اكنون می‌‌پرسيم كه انسانيّت انسان به چيست و امتياز انسان از حيوان در چيست؟

برای رسيدن به پاسخ اين پرسش، در آستانه وحی زانوی تعلم می‌‌زنيم و گوش به گزيده‌‌ای از سخن بلند امام هادی عليه‌‌السلام می‌‌سپاريم و سپس آن را تجزيه و تحليل می‌‌كنيم:

در اين باره به گفتار امام صادق عليه‌‌السلام آغاز سخن می‌‌كنيم كه فرمود: «نه جبر است و نه تفويض (واگذاری خلايق به خودشان) ولكن منزله‌‌ای ميان اين دو، كه عبارت است از: درستی آفرينش (صحت خلقت)، باز بودن راه، فرصت كافی، توشه زندگی، مانند مركب، انگيزه محرّكِ انجام دهنده كار (سبب مهيج فاعل بر كارش)».

اينها پنج امر هستند كه امام صادق عليه‌‌السلام تفضلات فراگير [و كامل ]خداوند را، با اين سرفصل‌‌های اصلی [در يك عبارت] گردآوری نموده است و هر گاه بنده‌‌ای يكی از آنها را نداشته باشد، به حسب آن كاستی، تكليف از او بركنار است....

تفسير درستی آفرينش (صحت خلق):

اما فرموده امام صادق عليه‌‌السلام: معنای [صحت خلق] كامل بودن آفرينش و حواس، و ثبات عقل و تشخيص، و رهايی زبان و گويايی آن در سخن گفتن برای انسان است، و اين معنی فرموده خداست: «و به راستی ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم [و گرامی داشتيم]، و آنان را در خشكی و دريا [بر مركب‌‌ها] برنشانديم، و از چيزهای پاكيزه به ايشان روزی داديم، و آنها را بر بسياری از آفريده‌‌های خود برتری آشكار داديم».[1]

خدای عزوجل خبر داده كه بنی آدم را بر ديگر آفريدگانش، يعنی چهارپايان و درندگان و جانوران دريا و پرندگان و هر جنبنده‌‌ای كه حواس بنی آدم آن را بيابد، به سبب روشنگری خِرد و گويايی زبان برتری داده است.

و اين مطلب همان سخن خداوند است كه فرمود: «به راستی كه انسان را در بهترين صورت [و نيكوترين تعادل و تناسب اجزاء] آفريديم»[2] و نيز اين گفته خدا كه: «ای انسان، چه چيز تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته؟ همان كس كه تو را آفريد، و [اندام] تو را درست كرد، و [آن گاه] تو را تعديل كرد. و به هر صورتی كه خواست، تو را تركيب كرد».[3] همچنين در آيات بسيار ديگر.

پس نخستين نعمت خدا بر انسان، درستی خرد [اوست]؛ و [نتيجه آن] برتری دادن او بر بسياری از خلق خدا، به سبب كمال عقل و بيان روشن می‌‌باشد، و اين از آنجا است كه هر جنبنده‌‌ای بر روی زمين به وسيله حواسش مستقل است و به سوی كمال خويش پويا است، اما آدمی زاده را به وسيله نطق كه در ديگر آفريده‌‌های محسوس وجود ندارد، برتری داده است.

و به وسيله نطق است كه خدا بنی آدم را بر ديگر خلقش آن چنان مسلط ساخته كه آمر و ناهی آنان شده و ديگران مسخر او هستند.

چنانچه كه خدا فرموده: «اين گونه [خداوند] آنها را برای شما رام كرد، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگی ياد كنيد»[4] و نيز فرموده: و «اوست كسی كه دريا را مسخّر گردانيد تا از آن گوشت تازه بخوريد، و پيرايه‌‌ای كه آن را می‌‌پوشيد از آن بيرون آوريد».[5]

و فرموده است: «و چارپايان را برای شما آفريد، در آنها برای شما [وسيله] گرمی و سودهايی است، و از آنها می‌‌خوريد و در آنها برای شما زيبايی است، آن گاه كه [آنها را] از چراگاه برمی‌‌گردانيد، و هنگامی كه [آنها را] به چراگاه می‌‌بريد. و بارهای شما را به شهری می‌‌برند كه جز با مشقت بدن‌‌ها بدان نمی‌‌توانستيد برسيد».[6]

و به خاطر اين ويژگی‌‌ها و قابليت‌‌ها، انسان را به پيروی و طاعت خود فراخواند.

[امر و نهی الهی، و گشودن دستگاه تشريع برای انسان دو اساس دارد: يكی قابليت خطاب الهی كه] به خاطر برتری دادن انسان به وسيله خداوند كه با آفرينش معتدل و گويايی كامل و شناخت است [كه از آيات قبل روشن شد].

[اساس دوم تواناييِ امتثال] بعد از تمليك استطاعت [و امكان] بندگی كه از آنان خواسته است.

[اين مطلب نيز در قرآن به تعبيرات مختلف بيان شده است از جمله] به اين گفته خداوند: «پس تا می‌‌توانيد از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد»[7] و اين سخن او كه فرمود: «خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايی‌‌اش تكليف نمی‌‌كند»[8] و اين گفته او: «خدا هيچ كس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تكليف نمی‌‌كند».[9] و در آيات بسيار ديگر [نيز به اين مطلب اشاره شده است].

و چون از بنده يكی از حواسش را بگيرد، كار و تكليف آن بخش از حواسش را از وی نخواهد [اين مطلب نيز در قرآن بيان شده] مانند اين فرموده او: «بر كور و بر لنگ حرجی (ايرادی) نيست»ـ تا آخر آيه ـ.

به راستی از هر كسی كه اين گونه باشد جهاد و تمامی كارهايی كه توانايی آن را نداشته باشد، برداشته است.

و همچنين حج و زكات را بر مال‌‌دار واجب كرده؛ زيرا توانايی آنها را بدو داده است و بر فقير زكات و حج واجب نكرده است.

سخن او در اين باره اين چنين است: «و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است [البته بر] كسی كه بتواند به سوی آن راه يابد».[10]

و نيز فرموده او درباره ظهار: «و كسانی كه زنانشان را ظهار می‌‌كنند، سپس از آنچه گفته‌‌اند پشيمان می‌‌شوند، بر ايشان [فرض] است كه پيش از آنكه با يكديگر همخوابگی كنند، بنده‌‌ای را آزاد گردانند». تا می‌‌رسد به اين سخن خداوند كه «و هر كه نتواند، بايد شصت بينوا را خوراك بدهد».[11]

همه اينها دليل بر اين است كه خدای تبارك و تعالی بنده‌‌هايش را مكلف نكرده، مگر بدانچه كه استطاعتش را به وسيله توانايی كار بدان‌‌ها داده است و از همانند آن [يعنی آن چه استطاعتش را دارند] هم نهيشان كرده است.

معنی درستی آفرينش [و صحت خلق در كلام امام صادق عليه‌‌السلام ]اين است...

و اما توضيح گفتار امام صادق عليه‌‌السلام در انگيزه محرك (سبب مهيج):

[انگيزه محرك] همان نيتی است كه انسان را به [انجام] تمامی كارهايش فرامی‌‌خواند و اندام آن [و آن چه كه نيت به وسيله آن صادر می‌‌شود] قلب و روح انسان است.

و هر كس كاری را انجام دهد كه اساس دينی هم داشته باشد، اما قلبش بر آن گره نخورده باشد، خدا هيچ عملی [اين چنينی] را از او نپذيرد جز با نيت صادقانه.

و از اين رو خداوند به اين فرمايش خود از منافقين سخن گفته است كه: «به زبانِ خويش چيزی می‌‌گفتند كه در دل‌‌هايشان نبود، و خدا به آنچه می‌‌نهفتند داناتر است».[12]

سپس [در همين مورد] برای سرزنش مؤمنان اين چنين به پيغمبرش نازل كرد: «ای كسانی كه ايمان آورده‌‌ايد، چرا چيزی می‌‌گوييد كه انجام نمی‌‌دهيد؟»[13] تا آخر آيه.

زمانی كه شخص سخنی بگويد و در سخنش اعتقاد داشته باشد، نيت او به وسيله آشكار كردن كار [و عملی شدنِ نيت]، تصديق سخن او را فرامی‌‌خواند [و حقيقت سخنش را آشكار می‌‌كند] و اگر به سخنش اعتقاد نداشته باشد، حقيقت آن سخن آشكار نخواهد شد.

و خداوند همان صدق نيت و عقيده قلبی را می‌‌پذيرد اگر چه [آن شخص] به خاطر مانعی نتواند [صدق نيتش را] با كردارش اظهار كند و در نتيجه، كارش موافق نيتش نباشد.

اين مطلب را خداوند در قرآن [اين چنين] بيان فرموده: «مگر آن كس كه مجبور شده و[لی] قلبش به ايمان اطمينان دارد».[14] و نيز فرموده: «خدا شما را به سوگندهای بيهوده‌‌تان مؤاخذه نمی‌‌كند».[15]

پس قرآن و اخبار پيامبر صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله دلالت دارند كه قلب، مالك همه حواس انسانی است و اعمالِ آنها را تصحيح می‌‌كند، و آنچه را دل درست كند، چيزی باطل نمی‌‌كند.

شرح پنج سر فصلی كه امام صادق عليه‌‌السلام ياد فرمود اين است.

اين امور پنجگانه تمام ويژگی‌‌های لازمه منزله [حق] بين دو منزله [باطل] را كه جبر و تفويض است گرد می‌‌آورد.

پس هنگامی كه اين پنج مطلب به شكل كامل در انسان اجتماع داشته باشند [دستگاه تشريع نيز گشوده می‌‌شود] و عمل كامل نسبت به دستورات خداوند و رسولش بر او واجب می‌‌گردد و اگر يكی از آنها كاسته شود به همان اندازه از كردار او ساقط می‌‌گردد....[16]

در اين حديث شريف امام علی بن محمد الهادی عليه‌‌السلام، يكی از جملات امام صادق عليه‌‌السلام را تفسير می‌‌كند، و آن جمله‌‌ای است كه در كوتاه‌‌ترين عبارت، مهم‌‌ترين زيربناهای معارف را در خود جای داده است:

نه جبر است و نه تفويض (واگذاری خلائق به خودشان) و لكن منزله‌‌ای ميان جبر و تفويض.

امام عليه‌‌السلام اين جمله را در مرحله نخست اين گونه تفسير می‌‌فرمايد:

و آن عبارت است از: 1ـ درستی آفرينش (صحت خلقت) 2ـ باز بودن راه 3ـ فرصت كافی 4ـ توشه زندگی مانند مَركب 5ـ انگيزه محرّكِ انجام دهنده كار (سبب مهيج فاعل بر كارش).

آنگاه در مرحله بعد، همين تفسير را تشريح می‌‌فرمايد.

در تشريح فقره نخست، يعنی «صحة الخلقة» امتياز انسان از حيوان و يا همان «انسانيّت انسان» را اين گونه بيان می‌‌نمايد:

كامل بودن آفرينش و حواس، و ثبات عقل و تشخيص، و رهايی زبان و گويايی آن در سخن گفتن برای انسان است.

امتيازات و نعمت‌‌های ياد شده در اين فقره عبارت است از:

ـ كمال خلق

ـ كمال حواس

ـ ثبات عقل و تميز

ـ زبان گويا

و سپس «كرامت انسانی» و «تفضيل الهی انسان»، بر اين امور تطبيق داده شده است:

و اين معنی گفته خداست: و به راستی ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم [و گرامی داشتيم]، و آنان را در خشكی و دريا [بر مَركب‌‌ها ]برنشانديم، و از چيزهای پاكيزه به ايشان روزی داديم، و آنها را بر بسياری از آفريده‌‌های خود برتری آشكار داديم.

در اين كرامت، تنها «كمال عقل» و «تمييز بيان»، نخستين سرمايه انسانی شمرده شده است و معيار برتری انسان بر بسياری از خلايق خداوند نيز همين دو امر است:

پس نخستين نعمت خدا بر انسان، درستی خرد [اوست]؛ و [نتيجه آن] برتری دادن او بر بسياری از خلقش، به سبب كمال عقل و بيان روشن می‌‌باشد.

و سپس به يكی از «آثار» اين سرمايه اشاره شده كه «تسخير خلايق» است:

آدمی زاده را به وسيله نطق كه در ديگر آفريده‌‌های محسوس وجود ندارد، برتری داده است. و به وسيله نطق است كه خدا بنی‌‌آدم را بر ديگر خلقش آن چنان مسلط ساخته كه آمر و ناهی آنان شده، و ديگران مسخّر اويند. چنانچه كه خدا فرموده: اين گونه [خداوند] آنها را برای شما رام كرد، تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بزرگی ياد كنيد.

همين كرامتِ ويژه، يعنی عقل و بيان، پايه و اساس شرفيابی انسان به خطابِ امر و نهی الهی (يعنی داشتن تكليف) قرار داده شده است:

و به خاطر اين ويژگی‌‌ها و قابليت‌‌ها، انسان را به پيروی و طاعت خود فراخواند، و اين كه خداوند با آفرينش معتدل و گويايی كامل و شناخت، انسان را برتری داده است.

البته شرفيابی انسانی به تكليف، پس از «استطاعت» است كه سرمايه دوم انسانی است:

بعد از تمليك استطاعت [و امكان] بندگی كه از آنان خواسته و فرموده است: پس تا می‌‌توانيد از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد.

با كنار هم قرار گرفتن دو سرمايه: 1ـ شناخت (ناشی از عقل) و 2ـ توانايی (ناشی از استطاعت)، «نيت» و اراده و اختيار متولد می‌‌شود:

و اما توضيح گفتار امام صادق عليه‌‌السلام در انگيزه محرك [سبب مهيج]؛ [انگيزه محرك] همان نيتی است كه انسان را به [انجام] تمامی كارهايش فرا می‌‌خواند و اندام آن [و آن چه كه نيت به وسيله آن صادر می‌‌شود] قلب و روح انسان است.

و هر كس كاری را انجام دهد كه اساس دينی هم داشته باشد، اما قلبش بر آن گره نخورده باشد، خدا هيچ عملی [اين چنينی] را از او نپذيرد جز با نيت صادقانه.

اينجاست كه نيتِ درست، كه حاصل خرد و توانايی است، به «تنها ثمر انسانيّت» تبديل می‌‌شود، هر چند نتواند به آن نيت جامه عمل بپوشاند:

و خداوند همان صدق نيت و عقيده قلبی را پذيرفته و گرچه برای مانعی نتواند با كردارش اظهار كند و در نتيجه، كارش موافق نيتش نباشد. اين مطلب را خداوند در قرآن [اين چنين ]بيان فرموده: مگر آن كس كه مجبور شده و[لی] قلبش به ايمان اطمينان دارد، و نيز فرموده: خدا شما را به سوگندهای بيهوده‌‌تان مؤاخذه نمی‌‌كند.

پس قرآن و اخبار پيامبر صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله دلالت دارند كه قلب، مالك همه حواس انسانی است و اعمالِ آنها را تصحيح می‌‌كند، و آن چه را دل درست كند چيزی باطل نمی‌‌كند.

البته اگر نيت صادقانه، در عمل اجرا شود، «درخت عمل صالح» هم به ثمر می‌‌نشيند:

زمانی كه شخص سخنی بگويد و اعتقاد در سخنش داشته باشد، نيت، به وسيله آشكار كردن كار [و عملی شدن نيت]، او را به تصديق سخن فرامی‌‌خواند [و حقيقت سخنش را آشكار می‌‌كند ]و اگر به سخنش اعتقاد نداشته باشد، حقيقت آن سخن آشكار نخواهد شد.

پنج بخش ياد شده در حديث، در يك نگاه اين چنين جمع‌‌بندی می‌‌شود: «عقل» و بيان، در كنار «استطاعت»، نيت و «اختيار» را می‌‌آفريند، و به وسيله اختيار «دستگاه تشريع» (امر و نهی الهی) گشوده می‌‌شود، و در دستگاه تشريع نيز «نيت صادقانه» خريدار دارد و بس.

پس اگر عقل نباشد، كرامت انسانی و تفضيل او بر ساير مخلوقات هرگز ميسر نمی‌‌شود.

اين جا به اين نتيجه مهم می‌‌رسيم كه: عقل، مبدأ و سرمايه‌‌كرامت انسانی است.[1]

هر چند خداوند به رحمت رحمانيه‌‌اش، همگان را به نعمت عقل مفتخر ساخته است، اما آشكارا می‌‌بينيم كه قرآن كوس رسوايی برخی از انسان‌‌ها را به صدا در آورده است كه با پيروی از هوس، ناموس انسانيتشان را بر باد داده‌‌اند، و هوس نيز جز دامن لكه‌‌دار چیزی برايشان باقی نگذاشته است. خداوند می‌‌فرمايد:

و در حقيقت، بسياری از جنّيان و آدميان را برای دوزخ آفريده‌‌ايم. [چرا كه] آنان دل‌‌هايی دارند كه با آن [حقايق را ]دريافت نمی‌‌كنند، و چشمانی دارند كه با آنها نمی‌‌بينند، و گوش‌‌هايی دارند كه با آنها نمی‌‌شنوند. آنان همانند چهارپايان بلكه گمراه‌‌ترند. [آری،] آنها همان غافل ماندگانند.[1]

در آيه‌‌ای ديگر می‌‌فرمايد:

يا گمان داری كه بيشترشان می‌‌شنوند يا می‌‌انديشند؟ آنان جز مانند ستوران نيستند، بلكه گمراه‌‌ترند.[2]

آلودگی به گناه، انسان را گمراه‌‌تر و پست‌‌تر از حيوان می‌‌كند. اما ورع و تقوا، در تارك كاخ عقلانيّت انسان جای می‌‌گيرد تا گوهر عفاف انسانيّت را متبلور كرده، راه آلودگی به كفر را مسدود كند، خداوند می‌‌فرمايد:

ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفريديم، و شما را گروه‌‌گروه و قبيله‌‌قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايی متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بی‌‌ترديد، خداوند دانای آگاه است.[3]

رسول خدا صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله می‌‌فرمايد:

همه شما فرزندان آدم، مانند هم هستيد [و بر يكديگر امتيازی نداريد] مگر كسی كه خداوند او را به [توفيق] تقوا گرامی داشته است به راستی كه گرامی‌‌ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست.[4]

پس «تقوا» تنها راه رسيدن به كرامت انسانی است و نه چيز ديگری. و روح تقوا، در عمل، ديدن خدا و رها كردن ديگران است؛ قرآن چنين می‌‌گويد:

بگو «خدا»؛ آن گاه بگذار تا در ژرفای [باطل] خود به بازی [سرگرم] شوند.[5]

اميرالمؤمنين عليه‌‌السلام نيز می‌‌فرمايد:

كسی كه نفْس خود را [در مقابل حق] خوار گرداند خداوند او را گرامی می‌‌دارد.[6]

بدين سان می‌‌توان نتيجه گرفت كه تنها راه كرامت الهی انسان، پای‌‌كوبيدن بر جاده تقواست.

اكنون ببينيم از اينجايی كه من و تو هستيم تا كرامت انسانی چقدر فاصله داريم؟

بی‌‌ترديد هر چه كمال است، در تقرب به خداوند رب العالمين نهفته است؛ پس بايد خود را به او نزديك نماييم.

و ما انسان را آفريده‌‌ايم و می‌‌دانيم كه نفس او چه وسوسه‌‌ای به او می‌‌كند، و ما از شاهرگ [او] به او نزديك‌‌تريم.[1]

طبق اين آيه، خداوند نزديك‌‌تر از ما به خودمان است، حالا بايد ببينيم فاصله ما با او چقدر است؛ امام عليه‌‌السلام خطاب به خداوند عرض می‌‌نمايد:

و می‌‌دانم بی‌‌گمان تو برای كسی كه تو را بخواند در جايگاه اجابت نشسته‌‌ای و برای كسی كه به فرياد از تو ياری می‌‌طلبد، مترصد ياری هستی؛ و بی‌‌گمان كسی كه تو را قصد نمايد فاصله‌‌اش كوتاه است و مناجات كسی كه به سوی تو كوچ كرده از گوش تو پوشيده نيست...[2]

امام عليه‌‌السلام در اين مناجات بيان می‌‌فرمايد فاصله كسی‌‌كه واقعاً قصد خدا كرده باشد و به سوی او كوچ كرده باشد، كوتاه است و مناجاتش از خداوند پوشيده نيست.

و كدام كوچ كننده‌‌ای است كه به سوی تو كوچ كرده و تو را نزديك نيافته؟! و كدام فرود آينده‌‌ای است كه بر تو فرود آمده باشد، و موانع رد كننده او را از نزد تو جدا كرده باشد؟! بلكه كدام كاونده‌‌ای است كه از فضل تو كاويده باشد، ولی فوران جود تو او را فرا نگرفته باشد؟! و كدام استخراج كننده‌‌ای است كه برای زيادی عطای تو دست به استخراج زده باشد، ولی بدون پر كردن دلوهای بزرگش از عطای تو، به سنگ رسيده و مأيوس شده باشد؟!...[3]

و كدام كوچ كننده‌‌ای است كه قصد تو كرده باشد و تو را نزديك نيافته باشد؟!...[4]

اين عبارات بيانگر نزديك بودن خداوند نسبت به كوچ كننده‌‌ای است كه واقعاً قصد او را كرده است:

پس فقط تويی خدای كريم من؛ آن كسی كه سائلی از مؤمنين را كه از تو گدايی كرده، رد نمی‌‌كنی و از هيچ كس از آنان كه قصد تو كرده باشند خود را نمی‌‌پوشانی....[5]

پس خداوند برای كسی كه او را اراده كرده باشد، حجابی ندارد:

و بی‌‌گمان می‌‌دانم تو برای اميدوارانت در جايگاه اجابت نشسته‌‌ای و برای كسانی كه سخت مصيبت ديده‌‌اند، آماده فريادرسی هستی، و می‌‌دانم در فرياد برآوردن به سوی تو و راضی شدن به قضای تو، [بهترين] بدل و جايگزين از باز داشتن بخيلان به دست می‌‌آيد، و گشايشی است [برتر] از آن چه در دست كسانی است كه دنيا را مخصوص خود ساخته‌‌اند، و می‌‌دانم كوچ كننده به سوی تو راهش كوتاه است و به راستی كه تو [هرگز] خود را از آفريدگانت نمی‌‌پوشانی مگر اين كه كارهای بد، حجاب آنان از تو گردد....[6]

در اين مناجات نيز می‌‌بينيم كه كوچ كننده به سوی خداوند مسافتی كوتاه در پيش دارد.

پس بدين نتيجه می‌‌رسيم: كسی از خداوند به ما نزديك‌‌تر نيست و راهی كوتاه‌‌تر از راه تقرب به خداوند نيست.

پس از اين كه با سرمايه كرامت (يعنی خرِد) آشنا شديم و راه آن (يعنی تقوا) را شناختيم، و دانستيم راه به سوی خدا بسيار كوتاه‌‌تر از آن است كه ما تصور می‌‌كرديم، با دلی گرم از اميد، به سراغ زاد و توشه اين راه می‌‌رويم.

نخست بايد آمادگی برای رفتن به سوی خدا پيدا كنيم، ولی آمادگی برای رفتن چيست و چگونه به دست می‌‌آيد؟

از امام عليه‌‌السلام شنيدم كه درباره سخنِ خداوند كه فرموده است: «و اگر قصد بيرون آمدن [برای جنگ را] داشتند البته كه آمادگی پيدا می‌‌كردند» حضرت فرمود: مقصود از آمادگی نيت است؛ خداوند می‌‌فرمايد اگر نيت بيرون آمدن داشتند البته كه بيرون می‌‌آمدند.[1]

پس نيت، آمادگی برای حركت به سوی خداست.

خردمند هر كاری را با نيتی صادقانه و درست آغاز می‌‌كند و با كنار گذاشتن شوخی و هزل، از خود اراده‌‌ای پولادين نشان می‌‌دهد. به اين سفارش امام عليه‌‌السلام توجه كنيد:

اگر خردمند هستی، در زمان تصميم گرفتن، به سوی هر جايی كه اراده می‌‌كنی، تصميم درست و نيت صادقانه را مقدم بدار.[2]

برای رسيدن به نيت صادقانه، دست به دعا برمی‌‌داريم:

خداوندا، به راستی كه من از تو بصيرت نيكو و نفوذ [و عدم سستی] اراده می‌‌خواهم.[3]

چرا كه:

غلبه كردنِ [روحيه] شوخی و سستی [در انجام كارها]، [توانايی] تصميم جدی را از بين می‌‌برد.[4]

پای گذاشتن صادقانه در راه خدا، دستگاه دين را بر پا می‌‌كند؛ ولی‌‌ به فرموده امام كاظم عليه‌‌السلام «نيت صادقانه» جز با نخستين سرمايه كرامت يعنی «عقل» حاصل نمی‌‌گردد:

هم چنان كه جسد آدمی جز با نفْس زنده بر پای نيست، دين نيز جز با نيت صادقانه بر پا نمی‌‌گردد و نيت صادقانه نيز جز با خرد تحقق نمی‌‌يابد.[5]

هر چند پس از نيت صادقانه، خواه ناخواه پای عمل نيز به ميان می‌‌آيد، اما روح دين، همان نيت صادقانه است؛ از اين رو به فرموده امام صادق عليه‌‌السلام نيت از خود عمل هم برتر است:

و [نقش و اهميت] نيت، برتر از خودِ كار است و در واقع نيت همان كار اصلی است.[6]

اراده‌‌ای پولادين، اثر فوق‌‌العاده‌‌ای در ترقی و تعالی دارد امام عليه‌‌السلام اين چنين مناجات می‌‌كردند:

ای خدای من، به تحقيق دعايم را طولانی كردم و سخنم را با تو زياد كردم. تنگی سينه‌‌ام مرا بر همه اين كارها واداشته است، در حالی كه می‌‌دانم دعا كردن به اندازه نمك غذا، برای تو بس است، بلكه [تنها] اراده محكم تو را كفايت می‌‌كند [و اصل و اساس همان اراده محكم است] و همين كه بنده به نيت صادقانه و به زبان راست بگويد: «ای پروردگارم»، در اين هنگام تو نزد گمان بنده مؤمنت خواهی بود. اينك قلب من به اراده‌‌ای محكم با تو مناجات كرده است، پس از تو می‌‌خواهم كه بر محمد و آل محمد صلوات فرستی و....[7]

پس تنها زاد و توشه راه خداوند، همان اراده پولادين در انتخاب خدا و پشت كردن به هوی است؛ باز هم از مناجات معصومين عليهم‌‌السلامبياموزيم:

و البته می‌‌دانم كه بنده تو به سوی تو كوچ نمی‌‌كند مگر با زاد و توشه، و می‌‌دانم كه تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی مگر اين كه كارها[ی بد آنان]، آنان را از تو بپوشاند، و می‌‌دانم به راستی توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است تا تو را برگزيند، و با چنين اراده‌‌ای به آن چه به سوی تو می‌‌رساند، رو آورد. خداوندا، به راستی كه قبلم با اراده‌‌ای محكم تو را صدا می‌‌زند....[8]

و اگر تيز بنگريم می‌‌يابيم همين اراده پولادين، برترين زاد و توشه اين راه است؛ در مناجاتی چنين می‌‌خوانيم:

و بی‌‌گمان تو پوشيده از آفريده‌‌هايت نيستی مگر اين كه كارها[ی بد آنان] حجاب آنان از تو گردد، و می‌‌دانم به راستی برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است؛ [اينك] قلب من واقعاً به اراده محكم با تو مناجات كرده است....[9]

و در مناجاتی ديگر:

و كسی كه قصد تو كرده باشد راهش نزديك است... و كوچ كرده به سوی تو مسيرش كوتاه است، و تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی‌‌مگر اين كه كارهای بد، حجاب آنان از تو گردد... خداوندا، به يقين می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم و نيتی خالص است و [اينك ]واقعاً به اراده محكم و اخلاص درون و نيت صادقانه تو را خواندم....[10]

باز هم گوش جان می‌‌سپاريم به دو مناجات بلند از معصومين عليهم‌‌السلام:

خداوندا، به يقين من راه‌‌های درخواست‌‌ها را به سوی تو كاملاً باز، و آبشخورهای اميد را نزد تو پُر، و درهای دعا را برای كسی كه تو را بخواند باز، و ياری برای كسی كه به تو ياری جويد، دست يافتنی می‌‌يابم؛ و می‌‌دانم به راستی تو برای كسانی كه تو را می‌‌خوانند در جايگاه اجابت قرار داری و برای كسی كه فرياد ياری‌‌طلبی به سوی‌‌تو بلند كرده آماده نجات او هستی؛ و در فرياد برآوردن به سوی جود تو و ضمانت به وعده تو، [بهترين] بدل و جايگزين از باز داشتن بخيلان است و گشايشی است [برتر] از آن چه در دست كسانی است كه دنيا را مخصوص خود ساخته‌‌اند؛ و به راستی كه تو [هرگز] خود را از آفريدگانت نمی‌‌پوشانی مگر اين كه كارها[ی بد] حجاب آنان از تو گردد؛ و يقيناً می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كرده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم است كه به آن اراده [فقط] تو را برگزيند؛ و [اينك] به راستی كه قلبم به اراده محكم با تو مناجات كرده است....[11]

و برای كسی كه قصد تو را كرده، راهی كوتاه داری و تو از آفريده‌‌هايت پوشيده نيستی مگر اين كه كاری بد، حجاب آنان از تو گردد؛ و يقيناً می‌‌دانم كه برترين توشه كوچ كننده به سوی تو، اراده‌‌ای محكم و نيتی خالص است و [اينك] يقيناً به اراده محكم خود و اخلاص درونم و نيت صادقانه‌‌ام تو را خواندم....[12]

با تأمل در تاريخ و نيز تجربه‌‌های شخصی می‌‌يابيم كه اراده، كيميای شگفت‌‌انگيزی است كه هر ناشدنی را شدنی می‌‌كند و اگر پای اراده حقيقی به ميان آيد، حتی اموری كه به حسب اسباب ظاهری راهی بدان وجود ندارد، به بركت توفيقات الهی و تفضلات رحمانی ممكن و محقق می‌‌شود. ان‌‌شاءاللّه‌‌ در فصل «تجربه‌‌های موفق» برخی از جريانات گويای اين واقعيت را ذكر می‌‌كنيم.

تا اينجا شناختيم كه زاد و توشه‌‌ای مهم‌‌تر از «اراده» و «تصميم پولادين» وجود ندارد. اما در مكتب وحی مسأله به اينجا پايان نمی‌‌يابد، بلكه در این راه، خود «قصد» اهمیت شگرفی در تقرب به سوی خدا دارد که اعمال اعضاء و جوارح به گرد آن نمی‌رسد.

از این رو در راه کرامت انسانی از کارایی فوق العاده خود قصد نسبت به عمل جمسی نباید غفلت ورزید. توجه كنيد:

به راستی كه خداوند در زمين ظرف‌‌هايی دارد [كه نور هدايت و شناخت را در آنها قرار می‌‌دهد] پس دوست داشتنی‌‌ترين آنها نزد خداوند، ظرف‌‌هايی است كه از كدورات پاك شده باشد و رقّت پيدا كرده باشد و محكم باشد و مقصود از اين ظرف‌‌ها همان قلب‌‌هاست.

اما قلب‌‌هايی كه رقت پيدا كرده باشد، مقصود [همان] نازك دلی [و ترحم] بر برادران است.

و اما قلب‌‌های سخت، مقصود اعتقاد [پولادين] مرد در راه حق است كه در راه خدا از سرزنش هيچ سرزنش كننده‌‌ای نهراسد.

و اما قلب‌‌های صاف، مقصود صاف شدن از گناهان است.

نزديك شدن به خداوند به وسيله قلب‌‌ها، انسان را بهتر به خدا می‌‌رساند، تا خسته كردن اعضا با طاعات خدا.[13]

تاكنون بيان كرديم كه خداوند سرمايه كرامت انسانی، يعنی عقل را پيشاپيش به انسان‌‌ها مرحمت فرموده است؛ راه كرامت انسانی نيز بسيار كوتاه است و تنها توشه آن، اراده‌‌ای آهنين و صادقه است كه آن هم برگزيدن خدا از دل و جان است.

با اين همه، بيشتر ما در كوچ به سوی خدا می‌‌لنگيم؛ عيب كار در كجاست؟ چه چيزی سد راه و حجاب ما شده است؟

همچنین روشن شد كه هر حركت موفقی نيّت خالصانه و صادقانه می‌‌طلبد. نيّت صادقانه حاصل اراده جدی است. نقطه مقابل اراده جدی، همان بازيچه گرفتن و بيهودگی است. نتيجه بيهودگی هم چيزی جز غفلت نيست. حديث زیر به اين مطلب مهم اشاره می‌‌كند.

بنده در هر حركت و سكونی بناچار نيازمند نيت خالص است؛ زيرا اگر چنين نباشد [در حقيقت او] در غفلت است و خداوند غافلان را اين چنين وصف كرده است كه آنان جز به مانند چهارپايان نيستند.[1]

از اين رو این نتیجه مهم به دست می‌آید که در سير به سوی خدا، غفلت بزرگ‌‌ترين سد راه است.

با آمدن غفلت، جشن شيطان هم آغاز می‌‌شود، هر روز گناهی و از هر جا لغزشی، تا آنجا كه شاخ شيطان در تمامی زندگی نمايان و آشكار می‌‌گردد.

حديث زير بيان گر مطالب فوق العاده ناب است بويژه اين كه ما را با ريشه‌‌های غفلت آشنا می‌‌كند:

شيطان به وسوسه كردن بنده دست نمی‌‌يابد، مگر اين كه او از ياد خداوند روی برگرداند و امر خداوند را كوچك شمارد و به نهی او فرود آيد، و اطلاع داشتن خداوند بر راز و نهان بنده را از يادش ببرد.

چرا كه وسوسه امری بيرون از دل است كه [دو ركن دارد: يكی] به اشاره شيطان،خرد انسان چيزی را می‌‌شناسد [و به آن توجه پيدا می‌‌كند] و [دوم اين كه آن چيز] با طبيعت و غرايز انسان همسايگی‌‌داشته باشد [و موافق غرايز او باشد].

اما زمانی كه اين اشاره [شيطانی] در دل جای گرفت [و به دنبال غرايز راه افتاد] پس آن [از حد وسوسه خارج شده و به] غی[2] و گمراهی و كفر، [تبديل] می‌‌شود.

و خداوند عز و جل به لطف و مهربانی خود [يا به دعوتی لطيفانه] بندگانش را به سوی خود خوانده است و دشمنی شيطان را به آنان شناسانده است، و خداوند تعالی فرموده است: «به راستی كه شيطان برای شما دشمن آشكاری است» و فرموده است: «بی‌‌گمان شيطان دشمن شماست؛ پس شما هم او را دشمن بگيريد».

پس رابطه تو با شيطان بايد به مانند رابطه بيگانه با سگ چوپان باشد؛ چرا كه بيگانه از سگ چوپان به خود چوپان پناه می‌‌برد تا كسی را برای‌‌دور كردن سگ از او بفرستد؛ همچنين زمانی كه شيطان با وسوسه به سوی تو آمد، تا تو را از راه حق به گمراهی افكَنَد و ياد خدا را از تو بفراموشاند پس از او به پروردگارت و پروردگار او پناه ببر؛ چرا كه خداوند حق را عليه باطل تأييد می‌‌كند و مظلوم را ياری می‌‌دهد [خداوند به اين مطلب اشاره كرده است] به اين گفته‌‌اش كه فرمود: «به راستی كه شيطان بر كسانی كه ايمان آورده و بر پروردگارشان تكيه می‌‌كنند سلطنتی ندارد».

و هرگز كسی بر اين [مطلب يعنی نجات از شيطان] توانا نمی‌‌شود و بر [چگونگی] آمدن شيطان و راه‌‌ها و وسوسه او آگاه نمی‌‌شود، مگر به ديده‌‌بانی پيوسته و پايداری بر بساط خدمت خداوند و بزرگ داشتن او و ترس [از او يا ترس از آتش جهنم] و فراوانی ياد خداوند.

و اما كسی كه عمرش را به بيهودگی می‌‌گذراند پس چنين كسی ناچار صيد شيطان می‌‌گردد.

 عبرت گير به آن چه شيطان با خودش كرد كه تباه كردن و فريفته شدن و تكبر باشد، آن جا كه شيطان را كارش و عبادتش و بصيرتش و نظرش و جرأتش بر خدا، فريفت و دچار خودبينی كرد و حال آن كه دانشش و شناختش و استدلال به خردش، دوری از رحمت خدا را تا ابد برايش به ميراث گذاشت؛ پس نسبت به خيرخواهی و فراخواندن غير خودش چه گمان داری؟!

پس به ريسمان محكم الهی چنگ بزن كه آن ريسمان پناه بردن به سوی‌‌خدا و درك اضطرار [مطلق است كه خود اين اضطرار] به سبب درستی و واقعی بودنِ نياز به خداوند، در هر دمی تحقق می‌‌يابد.

و هرگز آراستن طاعت خدا بر تو به وسيله شيطان، تو را نفريبد؛ چرا كه او نود و نُه درِ نيكی را بر تو می‌‌گشايد [تا دچار عُجب شوی و از مكر خدا ايمن گردی و آمادگی فريب خوردن را پيدا كنی] برای اين كه در صدمين طاعت بر تو پيروز شود.

پس [پيوسته] به مخالفت با او و بازداشتن خود از راه او و ضديت با خواسته او، با شيطان مقابله نما.[3]

غفلت، مولِّد گناه، و گناه حجاب اعمال است و تنها راه خلاصی از آن، كمك گرفتن از خداوند برای رهايی از حيرت و شك است تا اينكه نجات از سقوط در دره جهالت و فتنه و ضلالت ميسر شود. باز هم در مناجاتی ديگر اين گونه می‌‌خوانيم:

ای پروردگار من، كوچ كننده به سوی تو،نزديك به توست؛ چرا كه تو از آفريدگانت پوشيده نيستی مگر اين كه كارهای بد، آنان را از تو بپوشاند....[4]

بدين سان همه شِكوه‌‌ها و گله‌‌های بندگان از خداوند، نابجا و بی‌‌مورد می‌‌شود، و هيچ عذری برای واماندن از قافله كرامت انسانی باقی نمی‌‌ماند؛ چرا كه:

معبودی جز تو نيست، منزّهی تو، به راستی كه من از ستمكاران بودم.[5]

بسياری از گله‌‌ها، ريشه در عدم معرفت دارد از اين رو آنان كه قرب خداوند را شناخته‌‌اند با لحن ديگری با او سخن گفته‌‌اند:

ای نزديكی كه [حتی] از فريفته شدگان به [مهلت‌‌های] او دور نيست، و ای بخشنده‌‌ای كه نسبت به هر كس كه پاداش او را اميد داشته باشد بخل نمی‌‌ورزد....[6]

ديوانه شدم با كه بگويم كه من از تو

هم دورم و هم از تو مرا فاصله‌‌ای نيست

نزديكتر از قلب منی با من مهجور

دوری ز من است و ز تو ما را گله‌‌ای نيست[7]

شاعری ديگری نيز سروده است:

گر بنده بود بنده كسی حاجب او نيست

بی‌‌پرده سراپرده آن شاه توان يافت

جز پرده عصيان نبود حايل ديدار

گر ابر گناهان رود آن ماه توان يافت

هر گه كه دل و ديده‌‌ات آماده شد او را

در يك قدم و مدت يك آه توان يافت

آنچه كه گفتيم نه تنها ريشه همه گِله‌‌گذاری‌‌ها از خدا را می‌‌خشكاند، بلكه كفران نعمت و ناسپاسی بيش از حد و اندازه ما را نيز برملا می‌‌كند.

متأسفانه در بيشتر راز و نيازهايی كه در قالب متون احساسی به ويژه شعر سروده و خوانده می‌‌شود، هميشه از ناز و عشوه معشوق شكوه می‌‌شود، و گوينده و شاعر به شكلی خويش را تشنه وصال و معشوق را عشوه‌‌گر مغرور و بی‌‌رحم می‌‌داند.

به سخنی ديگر در احساسات اهل دل ـ به معنی رايج آن ـ سوء استفاده محبوب از نياز عاشق موج می‌‌زند كه خالی از ظلم و ستم هم نيست.

اما فراموش نكنيم كه اهل راز و نياز حقيقی در ميدان محبت، ائمه هدی عليهم‌‌السلام هستند. اينان بر اثر معرفتی كه دارند، در همه كمالات از جمله در محبت و سوز و گداز از همگان پيشی گرفته‌‌اند؛ روش ياد شده، يعنی گله‌‌گذاری، نه تنها هيچ شاهد صدقی در رفتار ائمه عليهم‌‌السلام ندارد، بلكه درست نقطه مقابل مكتب آنها نيز قرار می‌‌گيرد.

اين روش علاوه بر تضاد با سيره اهل‌‌بيت عليهم‌‌السلام فاقد مبنای علمی و منابع وحيانی نيز هست.

مگر نشنيده‌‌ايم كه يك قدم از تو، ده قدم از خدا؟! مگر نگفته‌‌اند خداوند به بندگانش مشتاق‌‌تر از مادر به فرزند است؟! آيا «ارحم الراحمين» بودن خداوند با اين ادبيات سازگار است؟!

هر چند توضيح اين امر مجال ديگری می‌‌طلبد، ولی در اين جا به يك حديث بسنده می‌‌كنيم؛

ياد [واقعی و حقيقی خداوند] از اثرات [و كارهای] زبان و نتايج انديشه نيست؛ بلكه [حقيقتی است] كه نخست از ياد شده [و از خداوند آغاز می‌‌شود] و [در مرتبه] دوم از ياد كننده [كه به وسيله قلب ياد كننده تحقق می‌‌يابد و سپس به وسيله زبان بروز پيدا می‌‌كند].[1]

با اين حال اگرچه ياد كردِ خداوند از سوی خودش آغاز می‌‌شود اما باز هم، او بر همين آغازِ كريمانه، بنده را شاكر است؛

منزه است او [و عجب] ياد كننده‌‌ای است، از بس كه شكرگزار است! (با اين كه ياد كننده بايد به وسيله ياد شده شكر شود و نه اين كه شكرگزار ياد شونده باشد.)[2]

اين شعر خطاب به قطب عالم امكان عليه‌‌السلام سروده شده است، اما گويای همين حقيقت است؛

آفتابا بس كه پيدايی نمی‌‌دانم كجايی!

دور از مايی و با مايی نمی‌‌دانم كجايی!

هر طرف رو آورم، روی دل آرای تو بينم

جلوه‌‌گر از بس به هر جايی، نمی‌‌دانم كجايی!

گاه دل‌‌ها را به كوی خويش از هر سو كشانی

گاه خود پنهان به دل‌‌هايی نمی‌‌دانم كجايی!

در جهان جويم رُخت يا از جنان گيرم سراغت؟!

در دو عالم، عالم‌‌آرايی نمی‌‌دانم كجايی!

هر كجا می‌‌خوانمت بر گوش جان آيد جوابم

پيش من با من هم‌‌آوايی نمی‌‌دانم كجايی!

نكند بی‌‌ادبی‌‌هايی كه به عناوين گوناگون و اشكال مختلف، به ويژه در قالب شعر از ما سرمی‌‌زند، خود گناهی باشد كه حجاب ميان ما با محبوب گردد!

چقدر از شعرها و نثرهای ما، ياوه‌‌گوهايی است كه بايد از آن استغفار نماييم؟!

البته وقتی برخی از مداحان بی‌‌سواد و احياناً بی‌‌دين (با احترام ويژه به متدينين مخلص آنان)، الگوی جامعه می‌‌شوند، انتظاری غير از اين نمی‌‌توان داشت!

چه خوب است تقليد ديگران را كنار بگذاريم و با تعقل حقيقی، پای در راه محبت بگذاريم و آداب آن را هم از سالكان واقعی آن يعنی ائمه هدی عليهم‌‌السلام بياموزيم تا ناآگاهانه دچار حجاب‌‌های ناشناخته نگرديم.

با توجه به مستندات وحيانی و آموزش روحانی ائمه هدی عليهم‌‌السلام كه حاصل آن هم بارور شدن خِرد و سيراب شدن روح انسانی از دانش واقعی است، دانستيم كه اگر با سرمايه خرد، و از راه تقوا، با توشه اراده‌‌ای پولادين، از سدِّ هواپرستی بگذريم، اصلاً حجابی‌‌ ميان عبد و محبوبش در كار نيست و نخواهد بود، تا چه رسد به اين كه راهی طولانی تا محبوب داشته باشیم.

بر اساس خرد و منابع وحيانی، تنها نسخه وصل به حقيقت همین است و بس. آيا برای اين نسخه الهی و عقلانی تعبيری بهتر، گوياتر و دقيق‌‌تر از واژه «عبوديت» پيدا می‌‌كنيم؟

نخستين سفارش امام صادق عليه‌‌السلام به «عنوان بصری»، جستجوی «حقيقت عبوديت» از نفْس خويش است:

علم به آموختن نيست.[1] همانا [علم] آن نوری است كه در قلب هر كس كه خدای تبارك و تعالی اراده هدايت او كند، می‌‌افتد. پس اگر علم می‌‌خواهی، نخست در نفس خودت حقيقت بندگی را بياب و علم را با به كارگيری آن جستجو نما و از خداوند، فهمْ طلب كن كه او به تو می‌‌فهماند.[2]

حقيقتِ عبوديت، امری است بسيار آسان و در عين حال فوق العاده دشوار؛ چرا كه اگر اراده عبوديت پيدا شود، تنها يك گام با حقيقت فاصله داريم و بس، و آن گامی است كه بر روی هوی و هوس گذاشته می‌‌شود. در غير اين صورت گردنه‌‌های صعب العبوری پيش روی ما خواهد بود كه هرگز تمام شدنی نيست.

از اين رو می‌‌توان گفت: رياضت حقيقی، تلاش در راه عبوديت به معنی واقعی آن است؛ تلاشی كه هيچ رياضتی، نه در دشواری و نه در آثار و نتايج، به گَرد آن نمی‌‌رسد.

احاديثی كه در ادامه می‌‌آيد گويای دشواری اين رياضت عقلی و شرعی، و در عين حال مطمئن و بی‌‌خطر است:

به راستی كه خداوند پيش از اين كه آسمان‌‌ها را بيافريند هفت فرشته آفريد؛ پس در هر آسمانی فرشته‌‌ای قرار داد در حالی كه آسمان‌‌ها را به عظمتش پوشانده بود؛ خداوند بر درِ هر آسمانی از آسمان‌‌ها فرشته‌‌ای را به دربانی گذاشت.

فرشتگانِ مسئول نوشتن اعمال، كارهای بنده را از صبح تا شام ثبت می‌‌كنند سپس پرونده اعمال (يا خود اعمال) را بالا می‌‌برند در حالی كه برای آن پرتوی مانند پرتو خورشيد است، تا اين كه به آسمان دنيا می‌‌رسد پس مسئول پرونده از خوبی و زيادی عمل تعريف می‌‌كند، ولی فرشته موكل به آسمان دنيا می‌‌گويد بايست و اين عمل را به صورت صاحبش بزن؛ چرا كه من فرشته موكل به [امر] رسيدگی به غيبت هستم پس كسی كه غيبت كند نمی‌‌گذارم عملش از من بگذرد و به غير من برسد. پروردگارم به اين كار فرمان داده است.

سپس مسئول پرونده فردا می‌‌آيد و با او عملی نيكو است. پس عمل را نشان می‌‌دهد و از خوبی و فراوانی آن تعريف می‌‌كند [و از آسمان دنيا می‌‌گذرد] تا اين كه به آسمان دوم می‌‌رسد. فرشته‌‌ای كه در آسمان دوم است می‌‌گويد متوقف شو و اين عمل را [بازگردان و] به صورت صاحبش بزن؛ او با اين عمل قصد رسيدن به مال و منال دنيا را داشته؛ زيرا من مسئول دنياپرستی هستم نمی‌‌گذارم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

فرمود سپس [در روزی ديگر] عمل بنده را با خوشحالی همراه با صدقه و نماز بالا می‌‌برد. فرشتگان مسئول از خوبی عمل شگفت زده می‌‌شوند و عمل تا آسمان سوم می‌‌رسد پس فرشته آسمان سوم می‌‌گويد بايست و اين عمل را به صورت و پشت صاحبش بزن، چرا كه من فرشته تكبر هستم؛ و ادامه می‌‌دهد كه اين بنده، اين كار را انجام داده ولی به وسيله آن بر مردم در مجالسشان كبر فروخته است. پروردگارم فرمان داده كه نگذارم كارش از من بگذرد و به سوی ديگری برود.

فرمود [روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی‌‌كه از خوبی چون ستاره درخشان می‌‌درخشد و برايش در آسمان صدای تسبيح و روزه و حج است؛ پس بر فرشته آسمان چهارم می‌‌گذرد [موكل به آسمان چهارم] به او می‌‌گويد بايست و اين كار را به صورت و شكم صاحبش بزن. من فرشته عُجب هستم؛ به راستی كه او به خودپسندی دچار شده و [هر چند] او عمل را انجام داده اما در نفْسش عُجب داخل شده. پروردگارم به من فرمان داده است نگذارم عملش از من بگذرد و به غير من برسد و اين عمل را به صورت صاحبش بزن.

فرمود [روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی‌‌كه از زيبايی مانند عروسی است كه به خانه شوهر می‌‌فرستند؛ پس عمل همراه با جهاد و نماز مستحب ميان دو نماز واجب، بر فرشته آسمان پنجم می‌‌گذرد در حالی كه برای عمل صدايی چون صدای شتر است و نوری چون نور خورشيد، پس فرشته به او می‌‌گويد بايست من فرشته حسد هستم. اين عمل را به صورت صاحبش بزن و بر گردنش بگذار زيرا او نسبت به كسانی كه دانش می‌‌آموختند و برای خدا به طاعت او مشغول بودند، حسادت می‌‌ورزيد و زمانی كه برای كسی برتری در عمل و عبادت می‌‌ديد به او حسادت می‌‌كرد و درباره او بدگويی می‌‌نمود، پس مسئول پرونده، عمل را بر گردن بنده می‌‌گذارد و عملش نيز او را لعنت می‌‌كند.

[روزی ديگر] مسئول پرونده، عمل بنده را بالا می‌‌برد و بر فرشته آسمان ششم می‌‌گذراند. فرشته می‌‌گويد بايست من مسئول رحمت هستم. اين كار را به صورت صاحبش بزن و چشمش را بپوشان؛ زيرا صاحبش به چيزی رحم نكرده است، هنگامی كه بنده‌‌ای از بندگان خدا به گناهی به زيان آخرتش يا ضرری در دنيا مبتلا شد، [اين شخص] او را به اين كار سرزنش می‌‌كرد. پروردگارم فرمان داده است نگذازم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

[روزی ديگر] مسئول پرونده عمل بنده را بالا می‌‌برد در حالی كه كارهايی همراه با فهم و تلاش و پرهيزگاری است و برايش صدايی‌‌مانند رعد، و نوری مانند نور برق است،و با او سه هزار فرشته هستند. پس بر فرشته آسمان هفتم می‌‌گذرند ولی فرشته می‌‌گويد بايست و اين كار را به صورت صاحبش بزن. من فرشته حجاب هستم هر كاری كه برای خدا نباشد، آن را باز می‌‌دارم؛ زيرا او نيت داشت اسمش نزد فرماندهان بالا رود و در مجالس از او ياد گردد و در شهرها شهرتش بپيچد. پروردگارم فرمان داده است تا وقتی كه عملش خالص نباشد نگذارم كارش از من بگذرد و به غير من برسد.

[روزی ديگر] مسئول پرونده عمل بنده را با خوشحالی بالا می‌‌برد كه همراه با خوش رفتاری و خوش كرداری و ياد فراوان خداست. تمامی فرشتگان آسمان‌‌های هفتگانه عمل را همراهی می‌‌كنند. پس، از همه حجاب‌‌ها می‌‌گذرند تا اين كه در مقابل خداوند می‌‌ايستند و به عمل نيكو و دعا برايش شهادت می‌‌دهند؛ در اين هنگام خداوند می‌‌فرمايد شما حافظين كار بنده من هستيد و من [خود نيز] مراقب آن كاری هستم كه نفسش بر آن است. او به اين كار، مرا اراده نكرده است لعنت من بر او باد....[3]

در حديث ديگری می‌‌بينيم:

عمل كنندگان هلاك شدند به جز عبادت كنندگان، و عبادت كنندگان هلاك شدند به جز دانايان، و دانايان هلاك شدند به جز راستگويان، و راستگويان هلاك شدند به جز مخلصين، و مخلصين هلاك شدند به جز متقين، و متقين هلاك شدند به جز يقين‌‌داران، و به راستی كه يقين‌‌داران بر خطر بزرگی هستند [يا موقعيت بلندی دارند]. خداوند به پيامبرش صلی‌‌الله‌‌عليه‌‌و‌‌آله فرموده: پروردگارت را تا زمانی كه مرگ فرا می‌‌رسد عبادت نما.

و پايين‌‌ترين درجه اخلاص اين است كه بنده، تمام توانش را در راه خدا صرف كند و برای عملش نزد خدا ارزشی قرار ندهد، تا [دچار اين توهم شود كه] پاداش عملش را بر پروردگارش واجب بداند؛ زيرا می‌‌داند كه اگر خدا حق عبوديت را از او مطالبه كند،او از انجام آن ناتوان است، و نيز پايين‌‌ترين مقام اخلاص در دنيا سلامت از تمامی گناهان بوده، و در آخرت نجات از آتش و رستگاری به بهشت است.[4]

اين گفتار را با يك اشاره كوتاه به پايان می‌‌بريم:

اگر رياضت‌‌های كاملاً شيطانی راـ كه چيزی جز عبوديت و سرسپردگی به شيطان نيست ـ كنار بگذاريم، تمامی رياضت‌‌ها در يك نقطه اشتراك دارند و آن مخالفت محدود با هوای نفس است.

اما رياضت الهی و شرعی يك امتياز ويژه دارد كه در هيچ رياضتی پيدا نمی‌‌شود و آن حقيقت عبوديت است كه مخالفت مطلق با هوای نفس است.

اينجاست كه يك راز بزرگ كشف می‌‌شود: تنها اكسير گمشده جوانمردان راه حق، «حقيقت عبوديت» است!!!

خداوند در قرآن می‌‌فرمايد:

جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.[5]

در حديثی اين چنين آمده است:

ابابصير از امام صادق عليه‌‌السلام در مورد فرموده خدای عز و جل پرسيد كه فرمود: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» فرمود: آنان را آفريد تا به عبادت فرمانشان دهد.[6]

عبادت خدا، هميشگی، همه جايی و برای همه آفريده‌‌هاست و هيچ استثنايی ندارد. شخصی به نام جميل می‌‌گويد:

از امام صادق عليه‌‌السلام در معنی فرموده خدای عز و جل پرسيدم كه: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» [آن حضرت] فرمود: آنان را برای‌‌عبادت آفريد. گفتم: [اين مطلب] مخصوص [عده‌‌ای] است يا عمومی است؟ فرمود: نه [مخصوص كسی نيست] بلكه همگان را شامل می‌‌شود.[7]

امام صادق عليه‌‌السلام روزی از يكی شاگردانش پرسيد: از من چه آموختی؟ پاسخ داد هشت مسئله. اينجا به مناسبت مسئله عبوديت، هفتمين مسئله را متذكر می‌‌شويم:

گفت: تلاش و زحمت مردم را در جستجوی رزق و روزی ديدم و [از سويی] شنيدم گفته خدای تعالی را كه فرمود: «جنّ و انس را نيافريدم جز برای آنكه مرا بپرستند.» «از آنان هيچ روزی‌‌ای نمی‌‌خواهم، و نمی‌‌خواهم كه مرا خوراك دهند.» «خداست كه خود روزی‌‌بخشِ نيرومندِ استوار است» پس دانستم كه وعده او حق، و گفتار خدای تعالی راست است، پس به وعده او آرام شدم و به گفته او راضی‌‌گرديدم و به آن چه كه بر من واجب كرده مشغول شدم و از اشتغال برای به دست آوردن آن چه برايم نزد خودش وعده داده روی برگرداندم. امام صادق عليه‌‌السلام فرمود: به خدا سوگند نيكو كردی...[8]

البته بايد توجه داشت كه كلمه «عبادت» هم‌‌خانواده با كلمه «عبد» و به معنی نوكر، فرمانبردار و گوش به فرمان است؛ بنا بر اين «عبادت» گستره وسيعی‌‌دارد كه با ذهنيت عموم مردم سازگار نیست و انحصار آن به برخی از اعمال، نه تنها هيچ مستندی ندارد بلكه بر خلاف مسلماتِ منابع وحی است.

سخن پايانی اين كه «كرامت انسانی انسان» در عمل، تنها و تنها «حقيقت عبوديت» است البته آن هم با دامنه بزرگ آن؛ اما بايد دو نكته را هم در نظر داشت:

ـ اولاً نيل به حقيقت عبوديت، راهی جز شناخت و معرفتِ عبوديت ندارد. پس دعا می‌‌كنيم: [خداوندا] شناخت ما را در تمامی حالات و كارهايمان نيكو فرما![9]

ـ ثانياً حاصل عبوديت، نيل به معارف ژرف و محيرالعقولی است كه جز با طی حقيقت عبوديت، قابل چشيدن نيست و توصيف آن هم پيش از چشيدن، جز از معصوم عليه‌‌السلامپذيرفتنی نيست.

در يك كلام، راه رسيدن به كرامت انسانی عبوديت است، و عبوديت، هم متوقف بر معرفت است، و هم حاصل آن معرفت است.[10]

با تأمل در موارد كاربرد واژه رياضت، و در تطبيق اين واژه بر معنای آن، غالباً از مثال حيوانی مانند اسب سود جسته می‌‌شود؛ مانند:

1ـ رام كردن سركشی 2ـ تأديب 3ـ آموزش سير 4ـ نرم شدن اسب و آسان شدن سواری 5ـ سواری گرفتن از اسب

اين معانی در طول يكديگر قرار دارند چرا كه با رام كردن اسب، امكان تأديب و آموزش فراهم می‌‌آيد و با آموزش نيز، اسب نرم می‌‌شود و سواری آسان می‌‌شود و بالاخره سواركاری امكان‌‌پذير می‌‌گردد.

در مراجعه به كتب لغت، بيشتر با سه معنی نخست ارتباط پيدا می‌‌كنيم. از اين رو لازم است كه بدانيم كدام معنی اصل، و كدام فرع است.

شايد اين كلمه شبيه واژه «تهذيب» باشد كه دو معنی «پيراستگی» و «رشد» برای آن آورده می‌‌شود. اما حقيقت تهذيب همان پيراستگی است كه هرگز از رشد جدا نمی‌‌شود. مثلاً اگر علف هرزه‌‌ها را در زمين كشاورزی نابود كنيم مسلّماً رشد گياه بيشتر خواهد شد.

در واژه رياضت نيز آموختن سواركاری اسب زمانی ممكن می‌‌شود كه با تمرينات عملی، چموشی اسب از بين برود.

همچنين می‌‌توان برای اين تمرينات عملی تعبير پرورش را نيز به كار برد. اسب با پرورش درست، ورزيدگی لازم برای دويدن را پيدا می‌‌كند، از اين رو رياضت نيز مانند تهذيب (كه حقيقت آن پيراستگی از علف هرزه‌‌ها و سپس رشد كه حاصل اين پيراستگی است) اصلِ آن پرورش بوده، و ورزيدگی حاصل پرورش است.

با يك كاربردی روايی در اين زمينه، بحث لغوی را پايان می‌‌دهيم:

عدالت (نهادن هر چيز در جای خودش) يك شكل دارد و جور و ستم شكل‌‌های فراوان. و از همين رو ارتكاب جور آسان، و انجام عدل دشوار است. اين دو به اصابت و خطا در تيراندازی می‌‌مانند كه اصابت تير نيازمند رياضت (پرورش و ورزيدگی) و رعايت دقيق است؛ ولی خطای در تيراندازی، احتياج به چيزی از اين امور ندارد.[1]

ریاضت، واژه‌ی کلیدی برای مجموعه‌ی کارهایی است که متکفل پرورش عملی روح است. نسخه‌های فراوانی برای ریاضت پیچیده شده است.

مطالعه ریاضت در آینه وحی، نخست تعریف آن را روشن می‌سازد و در مرحله دوم راه را برای شناخت ارزش و اعتبار نسخه پیچی‌های یاد شده، با ترازوی وحی باز می‌کند.

بخشهای آینده به این مهم می‌پردازد.